تأثیرات و مآثر بهرام بیضایی

چند و چونِ تأثیرِ کارِ فکری و فرهنگی و هنریِ بهرام بیضایی (۱۳۱۷) موضوعِ بحث و پژوهش بوده‌است. او از دههٔ ۱۳۴۰ به بعد، به رغمِ محرومیت‌های فراوان، شاگردانِ فراوانی نیز آموزش داده که کم و بیش به دامنهٔ تأثیرش افزوده‌اند. گذشته از هنر، به نظرِ مجید مظفّری، بیضایی «بر زمانه» هم «تأثیری شگرف داشت.» یکی از شارحانش در دههٔ ۱۳۹۰ کارِ فرهنگیِ بیضایی را هم‌سنگِ کارهای علی‌اکبر دهخدا و نیما یوشیج و صادق هدایت ارزیابی کرد. آیدین آغداشلو گفته: «اگر «بهرام بیضایی» نبود، جای خالی وسیعی در پهنهٔ این فرهنگ باقی می‌ماند که پرشدنی نبود.»

بیضایی در نشستِ خبریِ وقتی همه خوابیم در جشنوارهٔ فیلمِ فجرِ ۱۳۸۷. لغتِ «بیضایی‌وار» را بعضی فارسی‌زبانان در وصفِ آنچه از اندیشه‌ها و شگردهای بیضایی تأثیر پذیرفته به کار برده‌اند.

نوشتجات

همچنین ببینید: کتاب‌شناسیِ بهرام بیضایی

متأسفانه در ایران مراکز دولتی دست‌اندرکار امور هنری توجه زیادی به نمایشنامه‌نویسی ندارند؛ و تا زمانی که حمایت دولتی نباشد، فقط یک سری کارهای فردی است که در این زمینه انجام می‌شود. فردوسی زندگیش را می‌گذارد و شاهنامه را می‌نویسد. به این ترتیب تاریخ ما روی شانه‌های افراد می‌چرخد. مجموع تحقیقات و نمایشنامه‌های بهرام بیضایی شبیه کار یک فرهنگستان است.

علیرضا کوشک جلالی، شهریورِ ۱۳۹۸

بیضائی تاریخ تمدّن ما را تداوم می‌دهد. ما دچار انقطاع هستیم؛ امّا همواره مردانی چون سیاووش، سهروردی، نیما و بیضائی تک‌شاخه‌های بریدهٔ فرهنگ ما را جوانه می‌زنند و این خاکستر را دوباره شعله‌ور می‌سازند.

محمّدرضا اصلانی، اردیبهشتِ ۱۳۸۲

پیش از ظهورِ نسلِ نمایشنامه‌نویسانِ نامدارِ دههٔ ۱۳۴۰ در ایران انتشارِ نمایشنامهٔ ایرانی برای بازارِ کتابِ فارسی رایج نبود. بیضایی در رواجِ نمایشنامه‌نویسیِ فارسی و انتشارِ نمایشنامه‌های فارسی سهم داشته‌است. غیر از این، او در ترجمه و انتشارِ نمایشنامه‌های غیرفارسی به فارسی نیز بسیار کوشا بوده‌است. نمایشنامه‌هایی از کارلو گولدونی و ژان ژنه به سفارشِ مستقیمِ او به فارسی ترجمه و منتشر شد، و خود و دوستانِ نزدیکش نیز در ترجمهٔ نمایشنامه‌های کلاسیکِ ژاپنی و چینی و نیز انگلیسی کارهایی کرده‌اند.

آیدین آغداشلو نثرِ بیضایی را «از فاخرترین نمونه‌های نثر فارسی» می‌دانسته که گواه و نمودارِ پایندگیِ زبانِ فارسی به واسطهٔ «زایش‌های متعدّد» است. ماتئوش کواگیش «دورنما»ی آثارش را جهانی و او را «شهروند جهان» و سزوارِ جایزهٔ نوبل ادبیات دیده، هرچند ترجمهٔ آثارش آسان نیست، و پرویز فنّی‌زاده تقلید از طنزِ بیضایی را نشدنی می‌دانسته. عبدالله کوثری و بهزاد فراهانی و امین فقیری و محمّد یعقوبی و حسین کیانی و شکوفه آذر نیز از نویسندگانِ هم‌روزگارِ بیضایی هستند که از نوشته‌هایش اثر پذیرفتند یا کوشیدند شیوه‌هایش را در نویسندگی پی‌گیرند. پنداشت‌ها از چند و چونِ تأثیرِ بیضایی در ادبیات گوناگون و ناهمساز بوده‌است: کسانی تأثیرِ کارش را بزرگ دانسته‌اند – مانندِ اصحابِ جشن دنیای تصویر در سالِ ۱۳۸۶ که به خاطرِ بیشترین تأثیر در ادبیاتِ نمایشی در ایران به او جایزه دادند – و کسانی پیشبینی کرده‌اند که بزرگی تأثیرش در آینده شناخته خواهد شد – مانندِ حمید دبّاشی – و دیگرانی تأثیرش را خُرد شمرده‌اند – مثلاً محمّد رحمانیان از کوچکیِ دامنهٔ تأثیرِ شایستهٔ بیضایی افسوس خورده که: «ما هیچ وقت شاگردِ بیضایی بزرگ نبوده‌ایم» و بهزاد قادری گله از ابنای زمانه‌اش کرده که «بدترین کفر» که ازش می‌پرهیزند «خواندن چهار کلمه از محال‌اندیشانی» چون بیضایی است و هوشنگ توزیع، با وجودِ دوستداری، اشاره به بی‌تأثیری کارِ بیضایی در دورهٔ کارش در آمریکا کرده است. گوهر پارسی ناکامیِ پیروانِ بیضایی را شبیهِ ناکامیِ پیروانِ علی حاتمی دانسته و اکبر رادی ایشان را به پیروانِ آنتون چخوف مانند کرده که «به هرز رفته و هدر شدند. مانند یک بیابان جادو که هر کس در آن بیفتد، نابود می‌شود و فقط معدود افرادی می‌توانند از آن جان سالم به در برند.»

با این همه، از میانِ شاگردانِ بیضایی نویسندگانِ شناخته‌ای چون رضا قاسمی و حمید احیاء هم برخاسته‌اند؛ و از پیروانش در کارِ پژوهشِ متعارف نیز می‌شود مایل بکتاش و عنایت‌الله شهیدی و مرتضی راوندی و محمّدعلی موحّد و جابر عناصری و مجید فلاح‌زاده و جمشید ملک‌پور و بهروز غریب‌پور و ویلم فلور و فریده رازی و یعقوب آژند و رسول جعفریان و جهانگیر نصری اشرفی و محمّد پسندی حکم‌آبادی و سهیلا نجم و ویلیام بیمن و عبّاس شادروان و کامران سپهران و نیایش پورحسن و ناصر حبیبیان و معصومه ابراهیمی را نام برد.

با این که کارِ بیضایی در آموزشِ رسمیِ مدرسی در ایران غایب بوده‌است، هنرمندانی چون مهتاب نصیرپور و حمید امجد از طریقِ کتاب‌های بیضایی به کارِ هنر گرویدند. سرگذشتِ بیضایی در تذکره‌های گوناگون آمده و دیوانِ آثارش نیز چاپ شده‌است، هرچند ناتمام، همچون دیوان‌های شاعرانِ خانوادهٔ بیضایی.

نمایش

همچنین ببینید: نمایش‌شناسیِ بهرام بیضایی

اجرا نشدن بسیاری از آثار بیضایی موجب شد که این آثار هرگز نتوانند ظرفیت‌های بالقوه خود را نشان دهند. بدین ترتیب، قابلیت‌های بخشی از وجوه ادبیات نمایشی ما هرگز آشکار نشد.

امید روحانی، اردیبهشتِ ۱۳۸۲

نمایشنامه‌های بیضایی – با کارهای نمایشنامه‌نویسانِ پیشروی دیگری مانند علی نصیریان و غلامحسین ساعدی و اسماعیل خلج و شاید از همه مهم‌تر اکبر رادی که همراهِ بیضایی از گروهِ طُرفه بود – به دگرگونیِ نمایشِ صحنه‌ای در تهران و مآلاً در ایران (و نمایش‌های ایرانی بیرون از ایران نیز) انجامید؛ چندان که محمود استاد محمّد گفته شیوه‌ای از نمایش که عبّاس جوانمرد و رکن‌الدّین خسروی و جعفر والی در دههٔ ۱۳۴۰ با نوشته‌های بیضایی و رادی و ساعدی پیش گرفتند راهی نو و ناشناخته بوده که گشودنش را ارج باید نهاد. ولی خیلی زود، تا نیمهٔ دههٔ ۱۳۴۰، بیضایی شیوهٔ نمایشِ نمایشنامه‌های نوآورده‌اش را نیز آزمود و برساخت. اغلبِ صاحب‌نظران نمایشِ نوشته‌های بیضایی را دشوار دانسته و شیوهٔ نمایشی او را برای نوشته‌هایش کمابیش یگانه و اندکی متفاوت با جریان‌های رایج شمرده‌اند. مثلاً منوچهر آتشی اجرای برخوانی‌های بیضایی را «چه از نظر فن تئاتر چه از نظر سانسور فرهنگی − که بیضایی سال‌ها است مبتلای آن است» دشوار می‌دانسته و اکبر رادی اشاره کرده که نمایشنامه‌های بیضایی فقط با کارگردانیِ خودش خوب به نمایش درمی‌آید. او خود نیز بیشترِ نمایش‌های دیگران از نمایشنامه‌های خودش را نپسندیده، و بایسته می‌دانسته که راه و رسمِ خواندن و نمایشِ این کارها را بیاموزند. با این همه، تأثیرِ بیضایی دستِ کم در نمایش در ایران، به واسطهٔ کارهای نمایشی و افاضاتِ نظری و نیز پژوهش‌های تاریخی و سخن‌شناختی (از متنی و فرهنگی) چون نمایش در ایران، بزرگ ارزیابی شده‌است؛ و بسیاری از سرآمدانِ اهلِ نمایش، از جمله علی نصیریان و ژان-کلود کریر و جمشید مشایخی و نصرت پرتوی و منوچهر انور و بسیارانِ دیگر، به استادی شناخته‌اندش و کارش را ستوده و بزرگ داشته‌اند. با این همه، بوده‌اند کارگردانانی هم که کارش را هیچ خوش نداشته‌اند، از جمله نمونهٔ افراطیِ سعید سلطان‌پور که در آبانِ ۱۳۴۸ به واسطهٔ گروهی نمایشِ سُلطان مارِ بیضایی را در مشهد برآشفت و از صحنه پایین کشید.

سینما

همچنین ببینید: فیلم‌شناسیِ بهرام بیضایی

بر خلاف آنتونیونی یا رنه، بیضایی در دسترس من است و می‌توانم بی‌واسطه از او بیاموزم.

امیر نادری، ۱۳۶۴

واروژ کریم مسیحی سرِ صحنهٔ سلندر (۱۳۵۹)

---

«. . . مکتب بیضایی بر آقای واروژ تأثیر زیادی گذاشته‌است.»

میهن بهرامی، ۱۳۷۰

«ما با همه دانایی‌مان فیلم می‌بینیم اما تنها با دیدن چند دقیقه از فیلم‌های کریم مسیحی، همه دانایی‌مان رها می‌شود و ماهیت سینما را فراموش می‌کنیم و غرق لذت از آن می‌شویم. به همین دلیل تجربه تماشای فیلم‌های کریم مسیحی با بهرام بیضایی که برای دیدن آثارش باید فسفر سوزاند، متفاوت است.»

محمّد رحمانیان، ۱۴۰۰

فیلم‌های بیضایی، همچون فیلم‌های کمابیش همهٔ فیلم‌سازانِ غیرآمریکاییِ هم‌نسلش، در زمانِ زندگیِ خودش تماشاکنانِ بین‌المللی چندانی نیافت؛ بر خلافِ کارهای هم‌نسلانِ نامدارِ فیلم‌سازیش در آمریکا چون اغلبِ اصحابِ هالیوود نو و چند فیلم‌سازِ غیرآمریکایی از این نسل مثلِ جان وو و تری گیلیام و مایک لی و چند سال دیرتر مصطفی عقّاد و چند سال زودتر ساتیاجیت رای و عثمان سمبن و سرجیو لئونه و برناردو برتولوچی. با این همه، سینماگرانی، به قولی فراوان و به قولی نه چندان فراوان، تحتِ تأثیرِ کارِ بیضایی واقع شده‌اند. یکی از تواناترین سینماگرانی که − دستِ کم به واسطهٔ دستیاریِ بیضایی در کارگردانیِ چندین فیلم − از کارِ سینمایی بیضایی الهام گرفته و فیلم‌های برجسته‌ای ساخته واروژ کریم مسیحی بوده‌است. او بارها کوشید تا فیلمنامه‌هایی از بیضایی را به فیلم درآورد، ولی یگانه حاصلِ این کوشش‌ها فیلمِ نیم‌ساعتهٔ سلندر (۱۳۵۹) بوده‌است. امیر نادری و تینا پاکروان نیز از فیلم‌سازانی بوده‌اند که خود را شاگردِ بیضایی می‌دانسته‌اند.

. . . سال‌های متمادی، حتی شاید یک یا چند قرن انسان ایرانی به کمک فیلم‌های بیضایی بیندیشد، با خود درگیر شود و فراتر از لحظهٔ اکنون برود و آینده‌ای دورتر را در نظر بگیرد.

نعمت‌الله فاضلی، ۴ بهمنِ ۱۳۹۵ یا سالِ ۱۴۰۱

با این همه، تأثیرِ سینمای بیضایی در فیلم‌سازی و فیلم‌بینیِ ایرانیان و غیرایرانیان در دورانِ زندگی خودش تا حدّی تحتِ شعاعِ سینمای «جاهلی» و «ملّی» و «جشنواره‌ای» و «عرفانی» و «اخلاقی» و «دفاع مقدّس» و عامّه‌پسند واقع شده و این‌ها از نفوذش کاسته‌است. مثلاً ملودرام‌های ضدّروشنفکرانهٔ داریوش مهرجویی و گرایشِ لمپنیِ مسعود کیمیایی به داشتنِ هوادارانِ انحصاریِ فراوان معروف بوده‌اند و شیوهٔ کمینه‌گرا و فستیوال‌پسندِ عبّاس کیارستمی نزدِ فیلم‌سازانِ جوان محبوبیت داشته‌است. اولاف مولر به یاد آورده که مرورِ آثارِ بیضایی را در جشنوارهٔ بین‌المللیِ فیلمِ وینِ سالِ ۱۹۹۵ میلادی اغلبِ ناقدان نادیده گرفتند، چراکه فیلم‌هایش ربطی به کیارستمی ندارد. ساخته‌های فیلم‌سازانی چون ساموئل خاچیکیان و ایرج قادری و مسعود ده‌نمکی نیز تماشاکنانِ بیشتری از کارهای بیضایی داشته‌است. ولی در اغلبِ رأی‌گیری‌های سینمایی در ایران بیضایی در دورانِ زندگی خود اوّل شده‌است.

بیضایی در فیلم‌های فیلم‌سازان دیگر نیز همکاری‌هایی داشته‌است. همچنین بر اساسِ نوشته‌های او فیلم‌هایی ساخته شده، از جمله خطِّ قرمز بر اساسِ فیلمنامهٔ شب سمور، سایه به سایه بر اساسِ فیلمنامهٔ آوازهای ننه آرسو و روز واقعه بر اساسِ فیلمنامه‌ای به همین نام. بیضایی بیشترِ این فیلم‌ها را نپسندیده. به نظرِ مسعود بهاری «مشکل از فیلمنامه‌های بهرام بیضایی است که باید توسط خودش ساخته شوند وگرنه آثاری خنثی و بی‌هویت خواهند شد».

اندیشهٔ اجتماعی

همچنین ببینید: نگرشِ سیاسیِ بهرام بیضایی و نگرشِ مذهبیِ بهرام بیضایی

. . . مردمی مخاطب من هستند که بخواهند قدمی از آنچه هستند پیش‌تر بروند؛ آنها که دانسته یا ندانسته در خدمت حفظ معادله‌های پیشین‌اند در روبرو شدن با کار من آشفته می‌شوند. . . .

بیضایی، دههٔ ۱۳۶۰

بیضایی عضوِ احزابِ سیاسی یا پیروی مکتبِ فکریِ معیّنی نبوده‌است. با این همه، نگاهِ انتقادیش به تاریخ و فرهنگِ ایران از خلالِ فیلم‌ها و نمایش‌ها و کتاب‌ها و سخنانش کم و بیش الهام‌بخشِ بازاندیشی‌خواهیِ تاریخی و اصلاح‌طلبیِ فرهنگی و اجتماعی بوده‌است. مثلاً در سخنرانیِ پاییزِ ۱۳۵۶ در شب‌های شعر گوته مسئولیتِ سانسور و آزادمنشی را به گردنِ توده‌های مردم انداخت، که در زمانِ خود بدعتی به‌شمار می‌رفت و تأثیری غیر از آن می‌داشت که اندیشندگانِ انقلابی می‌خواستند. بعدها در مقالهٔ «پس از صد سال» (۱۳۷۵) به تجزیه و تحلیلِ انتقادیِ سیرِ تاریخیِ فرهنگ و هنرِ ایران پرداخت.

پانویس

منابع

• − (۲۲ اردیبهشت ۱۳۸۲). «امید روحانی، محمود دولت‌آبادی و محمدضا اصلانی از بهرام بیضایی گفتند/1 با اجرا نشدن بسیاری از آثار او بخشی از وجوه ادبیات نمایشی ما هرگز آشکار نشد». خبرگزاری دانشجویان ایران. دریافت‌شده در ۲۱ مهر ۱۴۰۰.
• − (۲۲ فروردین ۱۳۹۵). «علی نصیریان: بیضایی، استاد هنر نمایش ایران است». اطّلاعات (۲۶۴۱۱): ۳.
• − (۶ آذر ۱۳۹۶). «اشتراکات فرهنگی مهم‌ترین عامل جذابیت آثار فارسی است». خبرگزاری کتاب ایران. دریافت‌شده در ۲ شهریور ۱۳۹۹.
• آتشی، منوچهر (۱۳۷۹). «جستجوگر اساطیر». کارنامه (۱۳): ۱۴–۱۵.
• آغداشلو، آیدین؛ ارجمند، داریوش؛ ژکان، علی؛ بهرامی، میهن؛ احمدی، احمدرضا؛ بهاری، مسعود؛ ایرانی، بهار؛ کریم مسیحی، واروژ (شهریور ۱۳۷۰). «پرده پرده تا پردهٔ آخر . .». گزارش فیلم (۳ (پیاپی ۱۶)): ۲۰–۲۳.
• آغداشلو، آیدین (۱۳۹۱). از دور و نزدیک: ۴۵ مقاله و گفتگو درباره‌ی سینما از ۱۳۵۳ تا ۱۳۹۰. تهران: دید. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۱۹۵-۰۴-۰.
• آغداشلو، آیدین (۱۳۹۵). «بیضایی آبروی چند نسل است». آرمان امروز (۳۲۰۳): ۱۶.
• احیاء، حمید (۱۳۹۷). «یاد دکتر محمد کوثر». دفترهای تآتر (۱۵): ۳۳۰–۳۵۲.
• استاد محمد، محمود (۱۳۹۴). چهره‌ام پوشیده بهتر. تهران: انتشارات افراز. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۳۲۶-۰۵۵-۹.
• اسلامی، مجید (آذر ۱۳۷۱). «هامون و گربه‌های آقای دبیری». فیلم (۱۳۳): ۱۰۴–۱۰۶.
• اسماعیلی، امیر, ویراستار (۱۳۷۷). چهره در چهره: مصاحبه با هنرمندان تئاتر و سینمای ایران. تهران: انتشارات مروارید. شابک ۹۶۴-۶۰۲۶-۲۳-۰.
• امجد، حمید؛ احمدی، بابک (۶ دی ۱۳۹۹). «محدودیت قادر به حذف فرهنگ ماندگار نیست». اعتماد (۴۸۲۵): ۱۴–۱۵.
• بهاری، مسعود (اردیبهشت ۱۳۷۶). «فصل پنجم: از فراتاریخ تا بی‌تاریخی». گزارش فیلم (۹۰): ۸۶−۸۷.
• بیضایی، بهرام؛ قوکاسیان، زاون (۱۳۷۱). گفت‌وگو با بهرام بیضایی. تهران: انتشارات آگاه.
• پارسی، گوهر (آذر ۱۳۷۸). «شاعر که نمی‌میرد». گزارش فیلم (۱۳۹): ۱۹.
• جاهد، پرویز (آذر ۱۴۰۲). «روایت استیصال و استحاله: شمایل روشنفکران ایرانی در آثار داریوش مهرجویی». اندیشه پویا (۸۷): ۷۰−۷۲.
• جعفری‌نژاد، شهرام (خرداد ۱۳۹۸). «از «گاو» تا «گوزن‌ها»، از «ریوبراوو» تا «سرگیجه»: نتایج سه دورهٔ پیشین در یک نگاه». فیلم (۵۵۸): ۱۱–۱۰.
• چرم‌شیر، محمّد (زمستان ۱۳۸۶). «بیضایی ناشناخته». سیمیا (۲): ۶۵–۶۹.
• رادی، اکبر؛ مظفری ساوجی، مهدی (۱۳۸۸). پشت صحنهٔ آبی: گفت‌وگو با اکبر رادی. تهران: انتشارات مروارید. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۱۹۱-۰۷۵-۶.
• روحانی، امید؛ شرافتی، مریم (فروردین ۱۳۹۴). «شناخت بیضایی برای جهان دشوار است». آزما (۱۰۹): ۱۱–۱۳.
• زندیان، ماندانا, ویراستار (۱۳۹۲). بازخوانی ده شب. هامبورگ: بنیاد داریوش همایون. شابک ۹۷۸-۳-۰۰-۰۴۴۸۹۶-۶.
• عسگریان، علی‌اصغر (بهار ۱۳۷۷). «نگاهی گذرا به سیر تاریخ نمایش در ایران (قسمت آخر)». فصل تئاتر (۵): ۷−۹.
• فاضلی، نعمت‌الله (۱۴۰۱). اندیشیدن با هنر: بازاندیشی انتقادی فرهنگ امروز ایران. تهران: فرهنگستان هنر. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۲۳۲-۳۳۵-۷.
• قوکاسیان، زاون, ویراستار (۱۳۷۸). مجموعهٔ مقالات در نقد و معرفی آثار بهرام بیضایی (ویراست ۲). تهران: انتشارات آگاه. شابک ۹۶۴-۴۱۶-۱۰۹-۲.
• کریر، ژان-کلود؛ حیدرخانی، سبا (۱۳ بهمن ۱۳۹۷). «امیدوارم کسانی از چین، ایران، ترکیه و مکزیک به کمک سینمای جهان بیایند / تعزیه کیارستمی آرزوی پیتر بروک را برآورده کرد». خبرگزاری کار ایران. دریافت‌شده در ۶ شهریور ۱۳۹۹.
• کلاگیش، متئوش م. (۶ دی ۱۳۹۶). «بیضایی متعلق به همه ماست». جامعه فردا (۴۷): ۱۵.
• کوشک جلالی، علیرضا؛ منصوری، مریم (۴ شهریور ۱۳۹۸). «مجموع تحقیقات بهرام بیضایی شبیه کار یک فرهنگستان است». خبرگزاری کتاب ایران. دریافت‌شده در ۲ شهریور ۱۳۹۹.
• کیمیایی، مسعود؛ روحانی، امید (۱۳۷۸). «بازجویی سعید امامی از کیمیایی و بیضایی». ضمیمه گزارش فیلم (۱۴۱): ۸–۲۳.
• مقصودلو، بهمن (پاییز ۱۴۰۲). «داریوش مهرجوئی و سینمای تفکر: نخستین کارگردان ایرانی که سینمای ایران را بین‌المللی کرد». نگاه نو (۱۳۹): ۲۵−۳۸.
• موحد، ضیاء؛ مظفری ساوجی، مهدی (۱۳۹۵). پنهان در آینه. تهران: نشر هرمس. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۶۳-۹۶۷-۹.
• میلانی، عباس (۱۴۰۲). دربارهٔ تجدد، سیاست، فرهنگ. تهران: فرهنگ نشر نو و نشر آسیم. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۴۹۰-۳۸۷-۵.
• نادری، امیر؛ گلمکانی، هوشنگ؛ مهرابی، مسعود (آذر ۱۳۶۴). «راهم را یافته‌ام . .». فیلم (۳۲): ۱۸–۲۲.
• نادری، امیر؛ گلمکانی، هوشنگ؛ مهرابی، مسعود (بهمن ۱۳۶۴). «همهٔ ذرات فضا در فیلم من تاثیر می‌گذارد». فیلم (۳۳): ۱۶−۲۰ و ۴۶.
• نصیرپور، مهتاب؛ − (۳۱ خرداد ۱۳۹۵). «من، مهتاب نصیرپور، تئاتر را بهرام بیضایی شناختم». اعتماد (۳۵۵۶): ۹.

• Dabashi, Hamid (2007). Masters & Masterpieces of Iranian Cinema. Mage Publishers. ISBN 9780934211857.
• Möller, Olaf (2004). "Sohrab Shahid Saless". Film Comment. No. 4. p. 12-13.
• Naficy, Hamid (2011). A Social History of Iranian Cinema. Vol. II: The Industrializing Years, 1941–1978. Duke University Press.
• Pak-Shiraz, Nacim (2019). "Iranian Cinema Today: An Ode to the Past and New Directions in the Future?". In Bloom, Jonathan M.; Blair, Sheila S. (eds.). Islamic Art: Past, Present, Future. New Haven, Connecticut: Yale University Press. p. 261. ISBN 9780300243475.
• Talajooy, Saeed (2014). "History and Iranian drama: The case of Bahram Beyzaie". In Ali M. Ansari (ed.). Perceptions of Iran: History, Myths and Nationalism from Medieval Persia to the Islamic Republic. London: I. B. Tauris. p. 183−210.