جبهه شرقی (جنگ جهانی دوم)

جبهه شرقی جنگ جهانی دوم یکی از جبهه‌های جنگ جهانی دوم بین قدرت‌های محور اروپایی و همرزمش فنلاند علیه اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، لهستان، نروژ[۳] و دیگر نیروهای متفقین بود که اروپای شمالی، اروپای جنوبی و اروپای مرکزی و شرقی را از ۲۲ ژوئن ۱۹۴۱ تا ۹ مه ۱۹۴۵ در بر می‌گرفت. این جنگ در اتحاد شوروی سابق جنگ کبیر میهنی، (روسی: Великая Отечественная Война) و در آلمان کارزار شرق (آلمانی: der Ostfeldzug) یا کارزار روسی (آلمانی: der Rußlandfeldzug) خوانده می‌شد.[۴][۵]

جبهه شرقی
بخشی از جنگ جهانی دوم

ساعت‌گرد از بالا چپ: هواپیماهای روسی Il-2 در آسمان برلین؛ تانک تیگر ۱ آلمانی در نبرد کورسک; هواپیمای بمب افکن شیرجه رو Stuka در جبهه شرق، زمستان ۱۹۴۴–۱۹۴۳; کشتار یهودیان توسط آلمانی‌ها (جوخهآینزاتس‌گروپن) در اوکراین؛ ویلهلم کایتل در حال امضا سند تسلیم آلمان؛ سربازان شوروی نبرد استالینگراد
تاریخ۲۲ ژوئن ۱۹۴۱ (۱۹۴۱-06-۲۲) – ۹ مه ۱۹۴۵ (۱۹۴۵-05-۰۹)
(۳ سال، ۱۰ ماه، ۲ هفته و ۳ روز)
موقعیت
اروپا در شرق آلمان: اروپای مرکزی، اروپای شرقی و اروپای شمالی;در مراحل بعدی اروپای جنوبی (بالکان), آلمان و اتریش
نتایج

پیروزی قاطع متفقین، پایان جنگ جهانی دوم در اروپا (همزمان با جبهه غربی)، نابودی رایش آلمان

تغییرات
قلمرو
تجزیه آلمان
طرف‌های درگیر

قدرت‌های محور  آلمان[۱]
 رومانی (تا ۱۹۴۴)
 مجارستان
 ایتالیا (تا ۱۹۴۳)
پادشاهی بلغارستان پادشاهی بلغارستان (تا ۱۹۴۴)
 فنلاند (تا ۱۹۴۴)


Axis دولت دست‌نشانده
 Slovak Republic
 Croatia

نیروهای متفقین  اتحاد جماهیر شوروی
لهستان Poland
چکسلواکی چکسلواکی (از ۱۹۴۳)
یوگسلاوی یوگسلاوی (از ۱۹۴۴)
جمهوری مردمی تووا تووا (تا ۱۹۴۴)[۲]


قدرتهای محور سابق یا همرزمانشان
 رومانی (از 1944)

پادشاهی بلغارستان (از ۱۹۴۴)
 فنلاند (از ۱۹۴۴)


تنها نقش هوایی

فرانسه آزاد فرانسه آزاد (۱۹۴۳–۴۵)
بریتانیا United Kingdom (1941)

ایالات متحده آمریکا United States (1944)
فرماندهان و رهبران

آلمان نازی آدولف هیتلر (فرمانده کل)
آلمان نازی ارنست بوش
آلمان نازی هاینتس گودریان
آلمان نازی اوالت فن کلایست
آلمان نازی گونتر فن کلوگه
آلمان نازی گئورگ فن کوشلر
آلمان نازی ویلهلم ریتر فن لیب
آلمان نازی ویلهلم لیست
آلمان نازی اریش فن مانشتاین
آلمان نازی والتر مدل
آلمان نازی فریدریش پائولوستسلیم شده
آلمان نازی گرت فن روندشتت
آلمان نازی فدر فن بک  
آلمان نازی فلیکس اشتاینر
آلمان نازی فردیناند شورنر
آلمان نازی ارهارد راوس
آلمان نازی والتر فون ریخن آئو
آلمان نازی هلموت وایدلینگتسلیم شده

پادشاهی رومانی ایان آنتونسکو
پادشاهی رومانی پتره دومیترسچو
پادشاهی رومانی کنستانتین کنستانتینسچو
پادشاهی رومانی Gheorghe Avramescu 
پادشاهی رومانی رادو کورنه
پادشاهی رومانی ایون دومیتراکه
پادشاهی رومانی میهایل لاسچار
پادشاهی رومانی لئونارد موچیولسکی
فنلاند کارل مانرهیم
فنلاند کارل لنارت اوش
پادشاهی مجارستان گوشتاو ویتز یانی
پادشاهی مجارستان میکلوش هورتی
پادشاهی ایتالیا بنیتو موسولینی 
پادشاهی ایتالیا جیووانی مسه
پادشاهی ایتالیا ایتالو گاریبولدی
پادشاهی ایتالیا وینچنتزو لاکورته دی لئوکا یکم
دولت مستقل کرواسی ویکتور پاویچیچ 
دولت مستقل کرواسی مارکو مسیچ
Slovak Republic (1939–45) فردیناند چاتلوش
Slovak Republic (1939–45) آگوستین مالار
اتحاد جماهیر شوروی ژوزف استالین (فرمانده کل)
اتحاد جماهیر شوروی گئورگی ژوکوف
اتحاد جماهیر شوروی Nikandr Chibisov
اتحاد جماهیر شوروی ایوان کونف
اتحاد جماهیر شوروی واسیلی چوئیکوف
اتحاد جماهیر شوروی رودیون مالینوفسکی
اتحاد جماهیر شوروی ایوان باقرامیان
اتحاد جماهیر شوروی ایوان فدیونینسکی
اتحاد جماهیر شوروی والرین فرولوف
اتحاد جماهیر شوروی واسیلی گوردوف
اتحاد جماهیر شوروی لئونید گووروف
اتحاد جماهیر شوروی میخاییل کیرپونوس 
اتحاد جماهیر شوروی میخاییل خوزین
اتحاد جماهیر شوروی فیودور ایسیدوروویچ کوزنتسوف
اتحاد جماهیر شوروی ایوان ماسلننیکوف
اتحاد جماهیر شوروی کیریل مرتسکوف
اتحاد جماهیر شوروی دیمیتری پاولوف اعدام‌شده
اتحاد جماهیر شوروی ایوان پتروف
اتحاد جماهیر شوروی مارکیان پوپوف
اتحاد جماهیر شوروی ماکسیم پورکایف
اتحاد جماهیر شوروی پاول روتمیستروف
اتحاد جماهیر شوروی سیمیون تیموشنکو
اتحاد جماهیر شوروی فیودور تولبوخین
اتحاد جماهیر شوروی الکساندر واسیلوسکی
اتحاد جماهیر شوروی نیکولای واتوتین (کبج)
اتحاد جماهیر شوروی کلیمنت ووروشیلوف
اتحاد جماهیر شوروی آندری یرمننکو
اتحاد جماهیر شوروی Matvei Zakharov
اتحاد جماهیر شوروی Aleksei Antonov
اتحاد جماهیر شوروی کنستانتین روکوسوفسکی
یوگسلاوی یوسیپ بروز تیتو
یوگسلاوی کوچا پوپوویچ
یوگسلاوی پکو داپچویچ
یوگسلاوی کوستا ناد
یوگسلاوی پتر دراپشین
لهستان زیگمونت برلینگ
لهستان کارول شوییرچوسکی
لهستان میخال رولا زیمیرسکی
پادشاهی رومانی میخاییل اول رومانی
پادشاهی رومانی نیکولائه رادسچو
پادشاهی رومانی کنستانتین ساناتسچو
فرانسه آزاد پیر پویاد
بریتانیا وینستون چرچیل
چکسلواکی هلیودور پیکا
قوا

۱۹۴۱

  • ۳٬۷۶۷٬۰۰۰ نفر

۱۹۴۳

  • ۳٬۹۳۳٬۰۰۰ نفر

۱۹۴۵

  • ۱٬۹۶۰٬۰۰۰ نفر

۱۹۴۱

  • ۲٬۶۸۰٬۰۰۰ نفر

۱۹۴۳

  • ۶٬۷۲۴٬۰۰۰ نفر

۱۹۴۵

  • ۶٬۴۱۰٬۰۰۰ نفر
تلفات و خسارات
See below See below

پیش‌زمینه

ویرایش

سابقه تقابل

ویرایش
 
ورود نیروهای آلمانی در در ۳ سپتامبر ۱۹۱۷، به ریگا در شمال غربی امپراتوری روسیه. ریگا در جریان جنگ جهانی اول و در پی شکست و عقب‌نشینی نیروهای روسی در نبرد ژوگلا مدت کوتاهی به تصرف آلمان درآمد.

دولت‌های حاکم بر آلمان و روسیه، بدون توجه به ایدئولوژی مسلط بر آن‌ها، با سیاست امپریالیستی و توسعه‌طلبانه از دیرباز با یکدیگر در تصادم بودند. از این رو، پایان شرایط صلح آمیز اوایل سده بیستم، مستعد یک جرقه بود. این جرقه با آغاز جنگ جهانی اول زده شد. با آغاز این جنگ، امپراتوری آلمان شکست امپراتوری روسیه را اولویت نخست خود قرار داد و در نهایت موفق به حصول آن شد که با امضای پیمان برست–لیتوفسک آلمان را برای مدت کوتاهی به اهداف سرزمینی خود در شرق نائل آورد.[۶]

روابط آلمان و شوروی

ویرایش

پس از پایان جنگ جهانی اول، با روی کار آمدن کمونیست‌ها در روسیه، اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی نیز همان سیاست توسعه‌طلبانه پیشین را اتخاذ کرد. در نخستین دهه از حاکمیت کمونیست‌ها، این کشور در تلاش بود ایده «انقلاب بلشویکی» خود را به سرتاسر جهان از جمله آلمان صادر کند.[۷] با یک وقفه چند ساله در میانه دهه ۱۹۲۰، رهبران شوروی برای مدتی با تغییر سیاست پیشین و توجه بیشتر به مسائل داخلی، سعی داشتند برای پدیدآوری فضایی جهت هم‌زیستی با سایر کشورها، با تحریک هم‌فکران و جمعیت طبقه کارگر در سایر کشورهای غربی با میل کمتری برای صدور انقلاب صرفاً آن‌ها را سرگرم خود نگاه دارند تا تهدیدی از جانب آن‌ها متوجه شوروی نباشد.[۸] در همین زمان، آلمان و شوروی دو پیمان راپالو در سال ۱۹۲۲ و دوم برلین در سال ۱۹۲۶ را با یکدیگر منعقد کردند.[۹] آلمان و شوروی همچنین از میانه دهه ۱۹۲۰ جهت توسعه مبانی نظری و رشد ظرفیت تهجیزات نظامی خود همکاری‌های سری صورت دادند. در همین جهت با تأمین مالی و فنی آلمان یک دانشکده تانک در کازان و یک دانشکده هواگرد در لیپتسک شوروی تأسیس شد تا آلمان بتواند ضمن دور زدن محدودیت‌های پیمان ورسای، فرصتی جهت بازسازی توان نظامی خود بیاید. شوروی در جهت دستیابی به فناوری‌های روز و استفاده از دانش آلمانی‌ها در این زمینه، مشتاقانه فضای لازم بدین منظور را فراهم آورد. هر دو طرف با دستیابی به مقدار زیادی دانش نظری و عملی، منفعت بالایی از این همکاری حاصل کردند و به کمک تجربیات کسب‌شده، در آینده نزدیک به قدرت‌های برتر در زمینه جنگ‌افزارهای زرهی و هوایی بدل شدند.[۱۰]

با این وجود، روابط دو طرف بر اثر واگرایی نظام‌های اجتماعی و سیاسی آن‌ها به سرعت به سمت تضاد کشیده شد و پایدار باقی ماند.[۱۱] نخستین گام‌ها در مسیر تقویت خصومت بین طرفین توسط شوروی برداشته شد. اعلان بی‌پرده عدم پایبندی به هنجارهای بین‌المللی و تعهدات اخلاقی در جهت رسیدن به سلطه جهانی و به پا کردن جنگ طبقاتی توسط شوروی و ترویج عقاید نیهیلیستی توسط آن موجب بهره‌گیری حاکمان آلمان در بدبین ساختن اذهان علیه طرف مقابل گشت.[۱۲] با به قدرت رسیدن آدولف هیتلر در سال ۱۹۳۳ تنش در روابط دو کشور شتاب گرفت. سرکوب کمونیست‌ها در آلمان، انتشار نسخه دوم کتاب نبرد من که در آن هیتلر خواهان توسعه آلمان به جانب شرق شده بود و برابر تلقی کردن کمونیست‌ها با یهودیان، همه در این مسئله نقش آفرین بودند.[۱۳] اختلافات ایدئولوژیک، با جانبداری از دو جبهه مخالف، حتی موجب تقابل عیان نظامی بین آلمان و شوروی در جنگ داخلی اسپانیا در سال ۱۹۳۶ شد.[۱۴]

پیمان مولوتوف–ریبنتروپ

ویرایش
 
یوآخیم فن یبنتروپ، وزیر خارجه آلمان در ۲۳ اوت ۱۹۳۹ در حال امضای پیمان عدم تجاوز با شوروی، ژوزف استالین و ویاچسلاو مولوتف، وزیر خارجه شوروی در پشت ایستاده‌اند

به هر صورت با پیش‌گرفته‌شدن سیاست مماشات توسط قدرت‌های غربی در قبال آلمان، شوروی در نهایت وادار شد با آلمان وارد معامله شود. با مشاهده باز گذاشته شدن دست آلمان در سلطه بر چکسلواکی و عدم دعوت از شوروی به کنفرانس مونیخ در سال ۱۹۳۸ و با تصور این که لهستان در همسایگی شوروی نیز رها خواهد شد تا به سلطه آلمان درآید، شوروی به تلاش بریتانیا و فرانسه برای دفع خطر آلمان از خود و تشویق آن به توسعه به سمت شرق، مظنون شده و حتی نگران بود در نهایت آلمان و بریتانیا با هم‌دستی یکدیگر جنگی علیه شوروی کمونیست به پا کنند. در طرف دیگر، تضمین استقلال لهستان توسط بریتانیا، جایگاه آلمان در اروپا را به چالش کشید. همین موضوع محرکی برای آلمان جهت خنثی‌سازی تهدید شوروی با رسیدن به توافق با آن، برای اجتناب از گرفتاری در جنگ دو جبهه‌ای شد.[۱۵]

مذاکرات بین طرفین از ماه آوریل سال ۱۹۳۹ آغاز و توافق در کلیات روابط اقتصادی تا ماه ژوئیه حاصل شد. روز ۱۹ اوت ویاچسلاو مولوتف، وزیر خارجه شوروی پیش‌نویس پیمان عدم تجاوز مورد نظر شوروی را به سفیر آلمان ارائه نمود. روز ۲۳ ماه اوت، یواخیم فن ریبنتروپ، وزیرخارجه آلمان وارد مسکو شد و با ژوزف استالین، رهبر شوروی و مولوتف دیدار کرد. توافق نهایی در طی چند ساعت حاصل گردید و روز بعد یعنی ۲۴ ماه اوت سال ۱۹۳۹ به امضا رسید و همان روز علنی گشت.[۱۶] امضای این پیمان که به پیمان مولوتوف–ریبنتروپ معروف شد، ناظران بین‌المللی را به تحیر انداخت. پیمانی که با وجود امیال متفاوت منعقد کنندگان آن، با پروتکل‌های مخفی علاوه‌بر لهستان، بخش‌های دیگر شرق اروپا از جمله کشورهای حوزه دریای بالتیک، رومانی و فنلاند را نیز بین دو طرف تقسیم کرد و به آلمان امکان داد بدون نگرانی از جناح شرقی، به لهستان و سپس فرانسه حمله کند.[۱۷] در طرف مقابل، شوروی که این پیمان را گونه‌ای موفقیت در اتخاذ بی‌طرفی تام به جای جانب‌داری از آلمان می‌دانست، آن را فراهم کننده فضای تنفس در شرایط سلطه آلمان بر اروپا و فرصتی کافی جهت تقویت بنیه نظامی خود می‌دید.[۱۸] به هر حال هر دو طرف کاملاً آگاه بودند که این توافق چیزی بیش از یک پیوند موقت تا زمانی که منافع آن‌ها را تأمین می‌کند، نیست و شکی وجود نداشت که آلمان در اولین فرصت برای «نابودی روسیه بلشویکی» چرخشی ضد طرف مقابل خواهد داشت. هیتلر این کنار آمدن با شوروی را ضرورتی ناخوشایند می‌پنداشت که با همراهی بخت با آلمان، مدت زیادی دوام نخواهد آورد.[۱۷]

این پیمان همچنین موجب همکاری‌های پراهمیت اقتصادی بین دو کشور گردید.[۱۷] آلمان قصد داشت از شوروی به عنوان منبع تدارکات جنگی استفاده نماید. از این رو روز ۱۱ فوریه سال ۱۹۴۰ یک توافقنامه اقتصادی بین دو کشور منعقد شد. محموله‌های ارسالی توسط شوروی از اهمیت تعیین‌کننده‌ای در امور جنگی آلمان برخوردار بود.[۱۹]

شرایط شوروی پیش از آغاز تهاجم آلمان

ویرایش

اوایل سال ۱۹۴۱، شوروی در صحنه روابط بین‌المللی شرایط به شدت ضعیفی داشت؛ به طوری که در قیاس با امپراتوری روسیه در سال ۱۹۱۴، در وضعیت بدتری در مواجهه با آلمان قرار گرفته بود. این کشور توسط حلقه‌ای از دشمنان از امپراتوری ژاپن در شرق گرفته تا رومانی و فنلاند در غرب، احاطه شده و متحد چندان بااهمیتی نداشت. دشمنی شوروی و امپراتوری ژاپن به اندازه عمیق بود که با وجود تهدید در مرزهای غربی، ارتش سرخ وادار گشته بود قریب به ۱٫۵ میلیون نفر از نیروهای خود را در خاور دور نگاه دارد. درحالیکه پس از آغاز جنگ جهانی دوم، در طرف مقابل، آلمان با سلطه بر بیشتر اروپا از طریق جنگ‌های مختصری که زیرساخت‌ها و جمعیت آن را دست نخورده باقی گذاشته بود، کاملاً در موضعی برتر قرار داشت. آلمان عملاً شوروی را منزوی ساخته و ائتلافی از کشورهای اروپایی علیه آن تشکیل داده بود. در این شرایط با وجود این که برنامه‌های رژیم کمونیستی موجب ارتقا زیادی در مدرن‌سازی اقتصاد شوروی شده بود، اقدامات این رژیم همچون فجایع به‌پا شده در اوکراین و سایر نقاط که به مرگ ۱۰ تا ۱۵ میلیون نفر در اثر قحطی، کار اجباری و اعدام انجامیده بود، باعث تضعیف حاکمیت و فراهم آمدن وضعیت مستعد تهاجم خارجی گشت. بسیاری از شهروندان شوروی از حکومت این کشور تنفر داشتند و تقریباً از هر گونه جایگزینی به عنوان ناجی استقبال می‌کردند.[۲۰]

منابع

ویرایش
  1. متحدین آلمان، در کل، شمار قابل توجهی قشون و مواد برای جبهه فراهم آوردند. همچنین واحدهای متعدد خارجی توسط آلمان استخدام شدند، مهمتر از همه لشکر آبی و لژیون داوطلبان فرانسوی در برابر بولشویسم.
  2. Toomas Alatalu. Tuva: A State Reawakens. Soviet Studies, Vol. 44, No. 5 (1992), pp. 881–895.
  3. Wehrmacht Casualty Reports, the Wehrmacht considered Norway as a sub-theatre of the osten (east)
  4. "Der Rußlandfeldzug" (به آلمانی). Balsi.de.
  5. torweihe.de
  6. Ellman 2019, p. 10–12.
  7. Ellman 2019, p. 15.
  8. Gorodetsky 1999, p. 3.
  9. Buttar 2013, p. 27–28.
  10. Kamenir 2009, p. 17–18.
  11. Fugate 1984, p. 20.
  12. Ellis 2015, p. 328.
  13. Buttar 2013, p. 28.
  14. Kamenir 2009, p. 19.
  15. Gorodetsky 1999, p. 3–6.
  16. Buttar 2013, p. 29–30.
  17. ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ ۱۷٫۲ Luther 2019, p. 2.
  18. Gorodetsky 1999, p. 317.
  19. Klink 1998, p. 19.
  20. Ellman 2019, p. 84–86 & 91.

برای مطالعهٔ بیشتر

ویرایش

پیوند به بیرون

ویرایش