تربت جام

تربت جام
جام
تربت جام; جام
کشور	ایران
استان	خراسان رضوی
شهرستان	تربت جام
بخش	مرکزی
نام(های) دیگر	تربت شیخ جام
نام(های) قدیمی	بوزجان،پوِژگان، بوجگان
مردم
رشد جمعیت	۱۳٪ مثبت (۵سال)
جغرافیای طبیعی
مساحت	۸۱۸۴
ارتفاع از سطح دریا	۹۲۸ متر
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	۲۶
میانگین بارش سالانه	۲۵۴
اطلاعات شهری
شهردار	سیدعلی حسینی
ره‌آورد	خربزه، قالی، زعفران و دستمال و چادر سنتی
پیش‌شماره تلفنی	۰۵۱۵۲۵
وبگاه	وب سایت فرهنگی و هنری تربت جام www.torbatjam.com
شناسهٔ ملی خودرو	ایران۳۶ ---ی-- ایران۳۲ ---ص--
کد آماری	۱۳۶۳
	تربت جام روی نقشه ایران; ۳۵°۱۴′۲۷″شمالی ۶۰°۳۷′۱۹″شرقی / ۳۵٫۲۴۰۸°شمالی ۶۰٫۶۲۱۹°شرقیمختصات: ۳۵°۱۴′۲۷″شمالی ۶۰°۳۷′۱۹″شرقی / ۳۵٫۲۴۰۸°شمالی ۶۰٫۶۲۱۹°شرقی

تُربَتِ جام (کوتاه:جام، به‌معنای: شهرِ آرامجای احمد جامی) مرکز شهرستان تربت جام و یکی از شهرهای کهن خراسان بزرگ است که اکنون در استان خراسان رضوی واقع شده‌است. نام کنونی شهر از تربت شیخ احمد جام برگرفته شده‌است. البته به گفته برخی از منابع، در زمان‌های گذشته از ارتفاعات اطراف، این شهر به شکل جام دیده می‌شده‌است. از این رو نام این شهر را تربت جام (سرزمین جام مانند) نامیدند. در طول تاریخ ناحیه کنونی شهرستان تربت جام و مرکز آن با نام پوژگان، بوزجان و جام نیز شناخته می‌شده‌است. امروزه شهر تربت جام و حومه با جمعیتی بالغ بر ۱۴۰ هزار نفر بعد از شهرهای نیشابور و سبزوار بزرگترین شهر در استان خراسان رضوی است.^[۲] تربت جام از دیرباز طلایه دار عرفان و تصوف در خراسان کهن بوده اگر چه بسیاری به واسطه حضور دانشمندانی نظیر ابوالوفای بوزجانی این شهر رادر کنار نیشابور کهن مهد ریاضیات، نجوم و علم هندسه در خراسان بزرگ می‌دانستند.^[۳] ^{^{[نیازمند منبع]}}

محتویات

ریشه نامویرایش

تربت جام از روزگار باستان تاکنون به نام‌های گوناگونی چون پوژگان، بوزگان، بوزیگان، بوزجان، پوچکان، زام، سام، جام، تربت شیخ جام و تربت جام خوانده شده‌است. شهری باستانی به نام پوژگان از سده ۳ پ. م تا سده ۲ هـ. ق، در کنار شهر کنونی وجود داشته که ظاهراً در اثر زلزله از بین رفته‌است. شهر کنونی از حدود سده ۳ هـ. ق، ایجاد و اندک اندک گسترش یافته‌است. این شهر پس از بازسازی و آبادی دوباره، «بوزجان» یا «پوچکان» نامیده شده و کرسی ناحیه جام، (به گویش شمالی قهستان) گردیده‌است. اصطلاح پوژگان به دلیل وجود نداشتن حروف «پ»، «ژ» و «گ» در زبان عربی به بوزجان تغییر نام پیدا کرده‌است.

تاریخ شهرویرایش

تربت جام از روزگاران کهن از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده‌است. اهمیت تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و بازرگانی آن، از سده ۳–۴ هـ. ق، نمایان گشته، و در زمان زندگی شیخ احمد جام (۴۴–۵۳۶ هـ. ق) یعنی سده‌های ۵ و ۶ ه‍. ق، شکوفا شده‌است. تربت جام در سده‌های ۷ و ۸ هـ. ق، هم‌زمان با یورش مغول‌ها و تیمور لنگ آسیب زیادی دید. تربت جام در دوران حکومت سلسله صفویه به ویژه شاه عباس بزرگ، اهمیت نظامی یافته و در آن، امنیت و آرامش برقرار بوده‌است. اما در اواخر این دوران و در زمان شاه سلطان حسین صفوی (۱۱۰۵–۱۱۳۵ هـ. ق) اوزبک‌ها و افغان‌ها به مرزهای شرقی ایران، از جمله ناحیه تربت جام، دست اندازی کردند. سرانجام سرداری از شرق ایران، به نام نادر قلی افشار برخاست و افغان‌ها را از ایران راند و خود در ۱۱۴۸ هـ. ق، پادشاه ایران شد. در زمان نادرشاه افشار، ایران بار دیگر توانمند شد و نه تنها مرزهای شرقی آن، از یورش اوزبک‌ها، افغان‌ها و ترکمن‌ها در امان ماند، بلکه به سال ۱۱۵۳ هـ. ق / ۱۷۴۰ م، آن سوی رود جیحون یا آمودریا و قلمرو اوزبک‌ها، یعنی خوارزم و بخارا هم مطیع نادر شاه و حکومت ایران شد. با درگذشت نادر شاه در سال ۱۱۶۰ هـ. ق، بار دیگر نا آرامی در خراسان آغاز گشت و تا اوایل سده ۱۳ هـ. ق، ادامه یافت. کریم خان زند، که در شیراز بر ایران حکومت می‌کرد، به احترام نادر شاه افشار، خراسان را هم چنان در دست فرزندان نادرشاه باقی گذاشت. بعدها آقا محمد خان قاجار خراسان، از جمله تربت جام را، در ۱۲۱۰ هـ. ق گشود. فتحعلی شاه قاجار (۱۲۱۲–۱۲۵۰ هـ. ق) حقوق متحدان نخستین خویش، یعنی ترکمن‌ها که برای دستیابی به حکومت ایران، به قاجاریه کمک کرده بودند، نادیده گرفت و در نتیجه سرکشی ترکمان‌ها آغاز شد و در دوران ناصرالدین شاه (۱۲۶۴ – ۱۳۱۳ هـ. ق) شدت یافت و یکی از شوم‌ترین دوران‌های تاریخی را برای مردم خراسان، از جمله ناحیه تربت جام و دیگر شهرهای خراسان شرقی، پدیدآورد.

استان تاریخی جام یا زام در شرق ولایت زاوه و شمال شرقی قهستان نزدیک به رودخانه هرات قرار داشت است که کرسی آن در سده چهارم شهر بوژگان بود. بوژگان شهری بزرگ و دارای صد و هشتاد دهکده بود. ایرانیان آن را بوژگان می‌گفتند و در زمان‌های گذشته آن را پوچکان نیز می‌نوشتند.

دربارهٔ جام حمدالله مستوفی در سده هشتم گوید:

غریب دویست پاره از توابع آنجاست. باغستان بسیار و میوه بیشمار دارد و آب شهر و ولایت مجموع از قنوات است و از مزار اکابر تربت ژنده‌پیل احمد جام آنجاست و در آنجا عمارتی و گنبدی عالی خواجه علاء الدین محمد ساخته و دیگر مزارات متبرکه بسیار است.

ابن بطوطه گوید

معرفترین اولیاء آن شهر ولی زاهد شهاب الدین احمد جامی است که اولاد و احفاد وی در حول و حوش آنجا دارای ضیاع و عقار هستند. احمد جامی آنچنان شهرت داشت که در پایان سده هشتم امیر تیمور قبر وی را زیارت نمود. امروز آن شهر که هنوز آبادی و رونق خود را از کف نداده معروف است به شیخ جام.

مردم‌شناسی و فرهنگویرایش

زبان اکثر مردم شهر فارسی است. مردم این شهر اهل تسنن و شیعه هستند. این شهرستان از شمال به شهرستان سرخس، از غرب به شهرستان‌های فریمان، مشهد و تربت حیدریه، از جنوب به شهرستان تایباد و از شرق به افغانستان و ترکمنستان محدود است. مسیر مشهد - دوغارون از شهر تربت‌جام می‌گذرد که یکی از مسیرهای ارتباطی مهم از ایران به افغانستان می‌باشد. اقوام مختلفی در تربت‌جام زندگی می‌کنند که ترکمن‌ها، اعراب، خاوری‌ها، بلوچ‌ها و فارس‌ها از مهم‌ترین آن‌ها هستند. در دهه ۵۰ و ۶۰ شمسی به واسطه جنگ و بحران‌های داخلی در کشور افغانستان تعدادی بسیاری زیادی از اتباع افغانی در تربت جام سکان گزیدند، به گونه‌ای که این شهر و نواحی اطرافش شاهد رشد ۱۹۸ درصدی شد. این امر در کنار ازدواج اتباع ایرانی و افعان سبب شد تا در سال‌های بعد ده‌ها هزار نفر بدون داشتن شناسنامه و تابعیت ایرانی در تربت جام اقامت نمایند. به همین سبب اگرچه بسیاری از آماری‌های رسمی جمعیت این شهرستان را ۲۶۰ هزار نفر ذکر نموده‌اند، لیکن جمعیت بلقوه این شهر بالغ بر ۴۰۰ هزار نفر تخمین زده شده‌است.^[۴]

جمعیتویرایش

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۱۰۰٬۴۷۷ نفر (در ۳۷٬۹۷۰ خانوار) بوده‌است.^[۵]

سال	جمعیت	±%
۱۳۴۵	۱۳٬۹۵۸	—
۱۳۵۵	۲۱٬۴۴۴	+۵۳٫۶٪
۱۳۶۵	۶۴٬۰۱۰	+۱۹۸٫۵٪
۱۳۷۰	۸۲٬۷۹۰	+۲۹٫۳٪
۱۳۷۵	۶۸٬۴۸۳	−۱۷٫۳٪
۱۳۸۵	۸۳٬۵۵۸	+۲۲٪
۱۳۹۰	۹۴٬۷۵۸	+۱۳٫۴٪

موسیقیویرایش

موسیقی تربت‌جام قدمت و پیشینه‌ای طولانی در فرهنگ ایران دارد. دوتار مهم‌ترین و رایجترین ساز در میان مردم تربت‌جام است که آن را به مهارت تمام می‌نوازند. موسیقی این دیار برخاسته از دل آیینها و آداب و رسومی است که هزاران سال قدمت دارد. از مشهورترین مقامهای موسیقی تربت‌جام می‌توان به این موارد اشاره کرد: مقام الله، نوایی، اشترخجو، سبز پری، کبک زری، سرحدی و جمشیدی. از دوتار نوازان برجسته پیشکسوت تربت‌جام می‌توان به نظر محمد سلیمانی، حسین سمندری، عبدالله سروراحمدی، حسین جوهریان، ذوالفقار عسگری‌پور (عسگریان) و اسفندیار تخمکار اشاره کرد. غلام‌علی پورعطایی، نورمحمد درپور، کریم کریمی، حاج مرادعلی سالار احمدی، غلامحسین غفاری، عبدالله امینی، عبدالعزیز احمدی، محمدعلی نسل شاملو، عبدالرئوف برنا، حسین دامن پاک، عبدالله عبدی، تاج محمد قاسم‌زاده، استاد قوث الدین جمشیدی ملقب به مولا غفور محمدزاده و علی درافشان احمدی از نوازندگان و خوانندگان مشهور موسیقی تربت جام هستند. موسیقی این دیار برخاسته از دل آیینها و آداب و رسومی است که هزاران سال قدمت دارد. منظومه خوانی، شاهد خوانی، اضحی خوانی، صلوات خوانی، موسیقی سفر، لالایی مادران، موسیقی آموزشی، مناجات، نعت ،منقبت و فضیلت خوانی از شاخه‌های موسیقی آوازی در تربت جام است. دوبیتی خوانی نیز در موسیقی تربت جام بسیار رایج است که خود شامل دوبیتی‌های عاشقانه، هجرانی، حکمی، عارفانه و … می‌شود.

رقص محلیویرایش

رقص چوب بازی مردم تربت جام

رقص‌های محلی زیادی فرهنگ مردم تربت‌جام وجود دارد، اما سه نوع رایج تر است:

رقص هتن یا هتم: به معنی کرانه‌های کوه یا شیربیشه و نوعی سماع عارفانه است.^[۶] که در آن افراد دایره‌ای درست می‌کنند و در حال گردش پاهای خود را به زمین می‌کوبند. به تدریج به رقص خود سرعت می‌دهند و در حال چرخیدن دست‌های خود را به هم می‌کوبند و دایره را کوچک‌تر می‌کنند.^[۷]
هپل بازی: این رقص به این صورت انجام می‌شود که یک‌نفر در درون دایره به انجام حرکاتی مشغول می‌شود و بقیه نیز از او تبعیت می‌کنند.
چوب بازی:این رقص شاید نمونه‌ای از شمشیربازی‌های ایران باستان باشد و در آن دونفر به صورت دایره‌ای می‌چرخند و دو چوب در دست دارند و نفر اول چوب‌های خود را به چوب‌های نفر دوم می‌زند و هر که چوبش شکسته شود، از دایره بیرون می‌رود. از چوب‌بازان و هنرمندان رقص محلی تربت‌جام می‌توان به فاروق کیانی اشاره کرد.

صنایع دستیویرایش

صنایع دستی شهرستان تربت جام را قالی‌بافی، قالیچه‌بافی، کرباس‌بافی، حوله بافی پلاس‌بافی، جوالبافی، بافتن دستمال و چادرشب و ظروف سفالین تشکیل می‌دهد. از روزگار کهن صنعت قالی بافی در این شهرستان رواج داشته‌است و جنبه صادراتی دارد. دار قالی‌ها معمولاً در خانه‌ها برپا می‌شود و کارگاه‌های قالی بافی نیز در این شهرستان به فراوانی وجود دارند. قالی‌ها با طرح قالی مشهد در رنگ‌های لاکی، قرمز دانه و قهوه‌ای نیز به بازار عرضه می‌شود. آرامگاه شیخ جام، پل خاتون، مسجد نور روستای بزد کوه پلنگ آبه بزد، تپه جهانگیر آباد، تپه سراب، تپه شور قلعه، تپه صدر آباد، تپه طلایی، تپه قشه توت، تپه گرماب، تپه گلارچه، تپه گنج‌آباد، خواجه حسام، قلعه استای، قلعه زور آباد، قلعه فیض آباد، قلعه گبری، قلعه گوش لاغر، قنقر، کاریز دیوان، گلار صارم و مسجد خواجه عزیزالله مکان‌های دیدنی و تاریخی این منطقه را تشکیل می‌دهند.

کشاورزیویرایش

تربت جام قطب تولید محصولات کشاورزی در شرق ایران است به گونه‌ای که بیشترین جمعیت افراد شاغل در این حوزه را در میان سایر شهرستان‌های استان خراسان رضوی دارد. با این وجود در سال‌های اخیر به دلیل عدم استفاده پایدار از منابع آبی موجود و کشت بی‌رویه و غیراصولی در کنار بحران خشکسالی و کاهش بارندگی؛ کشاورزی و اشتغال مبتنی بر آن با چالش‌های عدیده‌ای مواجه گشته‌است. در تربت جام در حالی بیش از ۹۰ درصد آب مصرفی در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، که نزدیک به ۹۲ درصد این آب از منابع زیر زمینی تأمین می‌گردد. در حالی این شهرستان رتبه اول تولید محصولاتی نظیر خربزه، جو، گندم و بسیاری از صیفی جات را در سطح استان خراسان دارد، که منابع آبی آن بیش از پیش رو به اتمام است. با این وجود بسیاری از کشاورزان خورده کار به سمت تغییر در الگوهای کشت، با هدف افزایش بهره‌وری رفته‌اند. امروزه کشت زعفران، و پسته در مناطق مختلف تربت جام رو به افزایش است به گونه‌ای که این ناحیه تبدیل به یکی از قطب‌های تولید زعفران در کشور شده‌است. ترنجبین یا گزانگبین از دیگر محصولاتی کشاورزی است که بومی این منطقه می‌باشد و شهرت جهانی دارد. [۱]

صنعتویرایش

در گذشته تنها چند کارخانه با تولید محدود در زمینه مواد غذایی در کنار کارخانه قند و آرد در بخش صنعت تربت جام وجود داشته‌است، لیکن در سال‌های اخیر با گسترش شهرک‌های صنعتی و استقرار صنایع مادر نظیر کارخانه سیمان و فراوری سیلیس چشم‌انداز صنعتی در این شهرستان روشن به نظر می‌رسد. با این وجود به دلیل استقرار این صنایع در مناطق گردشگری و نزدیکی به مناطق مسکونی حضور آن‌ها با مخاطرات زیست‌محیطی همراه بوده‌است.

آموزش عالیویرایش

هم‌اکنون در تربت جام دو مرکز آموزش عالی دولتی استقرار یافته‌است، دانشکده پزشکی تربت جام و مجتمع آموزش عالی تربت جام.

ره‌آوردویرایش

خربزه معروف‌ترین سوغات و ارمغان تربت‌جام است.^[۸] زعفران را نیز در چند سال اخیر می‌توان به یکی دیگر از سوغاتی‌های تربت جام افزود.

آثار تاریخی و تفریحیویرایش

مجموعه مزار و موزه شیخ احمد جام همراه با معماری بسیار زیبا و دیدنی که در درون شهر قرار گرفته‌است از مهم‌ترین بناهای دیدنی شهر است. کاروانسرا عباس‌آباد یکی از جاذبه‌های توریستی تربت جام کهن می‌باشد که مربوط به دوران شاه عباس صفوی می‌باشد و همچنین از آرامگاه شاهزاده قاسم انوار در روستای لنگر و دروازه و برج و باروها روستای محمودآباد سفلی نیز که در نزدیک تربت جام می‌باشد می‌توان نام برد. علاوه بر این در اطراف تربت جام روستاهای با مناظر طبیعی و خوش آب و هوا وجود دارند که از جمله آن‌ها می‌توان از رونج، ابدال آباد، بزد و تیمنک نام برد.