زبان آسی

یکی از زبان‌های ایرانی مورد استفاده در منطقهٔ قفقاز

آسی (به زبان آسی: Ирон ایرُن، یا ирæтты ӕвзаг ایرَتّی اَوژاگ (به معنی زبان مردم آسی) os:Ирон ӕвзаг) یکی از زبان‌های ایرانی شاخهٔ شرقی است که امروزه در قفقاز در منطقه‌ای میان روسیه و گرجستان در اروپا صحبت می‌شود. امروزه آسی و تاتی تنها زبان‌های ایرانی باقی مانده هستند که به صورت بومی در بخشی از قارهٔ اروپا رایج‌اند.[۴]

آسی
Ирон ӕвзаг (ایرُن اَوژاگ)
زبان بومی درروسیه (اوستیای شمالی-آلانیا), اوستیای جنوبی (partially recognized), گرجستان، ترکیه
قومیتمردم آسی
شمار گویشوران
[۱]
گونه‌های نخستین
گویش‌ها
الفبای سیریلیک
خط گرجی (c. 1820–1954)
الفبای لاتین (۱۹۲۳–۱۹۳۷)
وضعیت رسمی
زبان رسمی در
 روسیه

 گرجستان

 اوستیای جنوبی
کدهای زبان
ایزو ۱–۶۳۹os
ایزو ۲–۶۳۹oss
ایزو ۳–۶۳۹oss
گلاتولوگosse1243[۳]
زبان‌شناسی58-ABB-a
{{{mapalt}}}
Ossetian text from a book published in 1935. Part of an alphabetic list of proverbs. Latin script.
این نوشتار شامل نمادهای آوایی آی‌پی‌ای است. بدون پشتیبانی مناسب تفسیر، ممکن است علامت‌های سوال، جعبه یا دیگر نمادها را جای نویسه‌های یونی‌کد ببینید.
نقشه پراکندگی زبان‌های منطقه قفقاز.

گویندگان این زبان قسمتی در جمهوری اوستیای شمالی-آلانیا و قسمتی در جمهوری گرجستان که ناحیهٔ خودمختار اوستیای جنوبی خوانده می‌شود، سکونت دارند. گویشی که بیشتر جنبهٔ ادبی دارد «ایرُنی» است. زبان آسی را دنبالهٔ زبان سکایی باستان می‌شمارند. شمار گویشوران به این زبان، در حدود ۷۰۰ هزار نفر است که عمدتاً در آلان سکونت دارند. همچنین شماری از گویشوران زبان آسی در کشور ترکیه به‌سر می‌برند. زبان آسی وام‌واژه‌هایی از زبان‌های گرجی و روسی در درون خود دارد.

آسی، زبانی از خانوادهٔ هندو-اروپایی و متعلق به شاخهٔ سکایی از زبان‌های ایرانی شمال‌شرقی است. این زبان از مناطق شرقی ایران به قفقاز رفته و با زبان سغدی که آثار آن در آسیای میانه و ترکستان چین به دست آمده و با زبان یغنایی که امروزه در نواحی شرقی سمرقند رایج است و نیز با زبان خوارزمی مربوط است.[۵]

گویش‌ها ویرایش

 
صفحه‌ای از یک کتاب زبانزدهای آسی، منتشره ۱۹۳۵.

دو گویش اصلی زبان آسی، گویش ایرونی در خاور اوستیا و دیگوری (دیغوری) در باختر آن می‌باشند. بیشتر آس‌ها به گویش ایرونی سخن می‌گویند که گویش ادبی هم به‌شمار می‌آید. غیرازاین دو گروه یک لهجه آسی دیگر هم در مجارستان وجود داشته که بدان یاسی (jassic) می‌گفته‌اند. زبان یاسی اگرچه از میان رفته اما یاسی‌ها هنوز در مجارستان زندگی می‌کنند. به‌طور کل شمار گویشوران آسی زبانِ لهجه ایرونی بیش از لهجه دیگوری است و از این رو لهجه معیار آسی نیز به‌شمار می‌آید. اخیراً آثار و نوشته‌هایی نیز به گویش دیگوری ترجمه شده‌است. گویشوران دیگوری اغلب در غرب اوستیا زندگی می‌کنند و ایرونی لهجه شرقی‌تر این زبان است.

گویش دیگوری به لحاظ تغییرات زبانی نسبت به همتای خود تا اندازه‌ای قدیمی تر و کهنتر بنظر می‌رسد. تفاوت‌ها حتی در نظام شمارشی بیست‌گانه دیگوری در مقایسه نظام دهگانی ایرونی وجود دارد و اختلاف‌هایی در صرف و نحو افعال نیز دارند با این حال هردو گویش‌هایی از یک زبان واحد شمرده می‌شوند و خود نیز بر این اعتقاد هستند.

تاریخچه ویرایش

نیاکان آس‌ها را در قرون وسطی «آلان» و «الآن» و در دوران باستان «سَرمَت» نامیده‌اند. این زبان اکنون زبان آس‌های اُستیای شمالی (در فدراسیون روسیه) و اُستیای جنوبی (در گرجستان) است. به علاوه در برخی نقاط دیگر چون کابارده بالکار و استاوروپول نیز عده‌ای به زبان آسی تکلم می‌کنند. سرزمین آسی‌زبان‌ها در دو سوی سلسله جبال قفقاز واقع شده‌است. زبان آسی در اصل یک زبان ایرانی است، ولی به سبب تأثیر زبان مردم قفقاز، تغییراتی در آن روی داده و از این جهت آن را یک زبان دو جنبه‌ای و شامل عناصر ایرانی و غیر ایرانی می‌دانند. بیرونی در مقدمهٔ تحدید نهایت الاماکن می‌نویسد که زبان قوم آلان و آس، آمیخته‌ای از خوارزمی و بجناکی است.[۵]

از زبان آسی در دورهٔ باستان اثری در دست نیست. در دورهٔ کلاسیک و میانه از زبان سکایی غربی جدا می‌گردد. نزدیکی این زبان با پشتو و یغنابی این رااثبات می‌کند. اولین اثر به جای مانده از این زبان در دورهٔ کلاسیک نبشتار سنگ قبری در قفقاز است که به خط یونانی. این زبان تنها زبان ایرانی جدید است که از زبان فارسی تأثیر نپذیرفته‌است. آسی زبانان نماینده امروزی زبان قدیم اسکیت‌ها محسوب می‌شوند. این زبان که از زبان‌های ایرانی شرقی به‌شمار می‌رود با زبان‌های پامیری و زبان پشتو نزدیکی فراوان دارد. زبان آسی به همراه زبان‌های آذری، تاتی، تالشی و کردی زبان‌های ایرانی رایج در قفقاز محسوب می‌شوند. آسی‌ها را بازماندگان ماساژت‌ها و سرمتی‌ها نیز دانسته‌اند که همگی تیره‌های سکایی بوده‌اند. در دوره‌های متاخر آثاری از زبان آسی میانه به خط لاتین یا یونانی بدست آمده‌است که همگی تحت تأثیر زبان یونانی بوده‌اند. همچنین مطالعه آثار میانه آسی نشان می‌دهد که این زبان آموزه دارای دگرگونی آواشناسی شده‌است و آواهای این زبان تحت تأثیر زبان‌های قفقازی تا حد زیادی تغییر یافته‌اند. همچنین آسی‌های مهاجر در مجارستان نیز آثاری به این زبان خلق کرده و گویشی ویژه برای خود داشتند.

ویژگی ویرایش

زبان آسی در عین حال که از تأثیر زبان فارسی به دور مانده، ولی بسیاری از ویژگی‌های زبان‌های باستانی ایران (مانند صرف اسم در حالات چندگانه و کاربرد پیش‌وندهای متعدد برای افعال و غیره) را نگه‌داشته‌است.[۵]

ادبیات و نگارش ویرایش

 
صفحهٔ نخستِ روزنامهٔ راست زیناد، چاپ ۱۹۲۳ در شوروی

این زبان از آنجا که از خانوادهٔ زبان‌های ایرانی است شباهت‌هایی با فارسی دارد. ابایف زبانشناس شوروی سابق بیان داشته باوجود شباهت‌های موجود میان آسی با زبان‌های قفقازی در اثر ممارست در طول تاریخ، زبان آسی ویژگی خود را به عنوان یک زبان ایرانی نگاه داشته‌است؛ و این در ریشه‌یابی واژه‌ها و ساخت دستوری به چشم می‌آید.[۶]

خط در این زبان هم سرگذشت طولانی ندارد. عنوان شد که در قرون میانه سنگ قبری آسی با الفبای یونانی به‌دست آمد. پس از غلبه روس‌ها در قفقاز الفبای روسی در آنجا گسترش یافت. نخستین کتاب آسی با الفبای سیریلیک در سال ۱۷۹۸ به نام توضیح المسائل پدر روحانی گای در مسکو منتشر شد. در ابتدای قرن نوزدهم ایوان یالغوزیژه متون کهن کلیسایی را از گرجی به آسی ترجمه نمود و به خط گرجی با اندکی تغییرات به چاپ رساند.[۷] اولین نشریه آسی به نام ایرون گازت به سال۱۹۰۶ در ولادی قفقاز به چاپ رسید. در همان دوران ادبیات نوین آسی در روسیه پایه‌گذاری شد. بنیان‌گذار ادب آسی کستا ختاگوروف می‌باشد.[۸] تا پیش از فروپاشی اتحاد شوروی دو نشریه روزانه آسی چاپ می‌شد: ۱- راست زیناد (راستی) در شمال و ۲- خورزرین (به‌معنی: خورشید زرین یا آفتاب طلایی یا رنگین‌کمان) که در کل به داستان‌ها و اشعار معاصر اوستی علاقه نشان می‌دهند.

کهن‌ترین اثر مکتوب زبان آسی، سنگ‌نبشته زِلنچوک است که به ۹۴۱ میلادی تعلق دارد. این نوشته که سنگ قبری در ۲۱ سطر و به خط یونانی است، در ۱۸۸۸ میلادی در کرانهٔ راست رودخانهٔ زلنچوک، یعنی در سرزمین باستانی آلان‌ها، کشف شده‌است، اما رسم نگارش این زبان به خط یونانی بر اثر عوامل مختلف تاریخی از جمله هجوم تاتارها از میان رفته‌است. زبان آسی روزگاری به خط فارسی (عربی) نیز کتاب می‌شده‌است.[۹]

خط ویرایش

خط آسی در سال ۱۷۹۸ میلادی توسط مبلغان مسیحی بر اساس خط کلیسایی اسلاوی ساخته شد. در ۱۸۴۴ میلادی آندره شِگرِن (۱۷۹۴–۱۸۵۵ م) الفبایی بر پایه خط سریلیِ غیر دینی وضع کرد و سپس و. میللر خطی بر مبنای الفبای لاتین برای زبان آسی طرح نمود. از سال ۱۹۲۳ میلادی تا ۱۹۳۸ میلادی برای زبان آسی شمالی و جنوبی از الفبایی که بر اساس خط لاتین طرح‌ریزی شده بود، استفاده می‌شد.[۹]

در ۱۹۳۸ میلادی خط جدیدی بر اساس الفبای روسی برای زبان آسی وضع شد، که تاکنون معمول و مورد استفاده است. گرچه در سده‌های ۱۸ و ۱۹ کسانی بوده‌اند که به زبان آسی شعر می‌گفتند، اما کُستا ختاگوروف (۱۸۵۹–۱۹۰۶ میلادی) شاعر ملی و بنیان‌گذار ادبیات آسی به‌شمار می‌رود، سروده‌های او در ترقی و تکامل این زبان سهم مهمی داشته‌است. داستان‌های مربوط به قهرمانان «نَرت» از ادبیات ملی این زبان است که اکنون ضبط شده و به صورت مکتوب، موجود است و در ادبیات آسی اهمیت خاصی دارد.[۹]

گویش‌ها ویرایش

زبان آسی دارای ۲ گویش است: گویش ایرون در شرق و گویش دیگور در غرب. گویش ایرون در بخش وسیعی گسترش یافته و ۷۵ درصد آس‌ها به آن تکلم می‌کنند و مبنای زبان ادبی آسی است. ایرون یک گویش فرعی نیز دارد که «توالی» خوانده می‌شود. گویش دیگور که در بخش غربی و در امتداد رودخانه‌های اوروخ و اورسدن رواج دارد، یک گویش مهجور است ولی ویژگی‌های مراحل قدیمی این زبان را بیش‌تر در خود حفظ کرده‌است.[۹]

آواشناسی ویرایش

در آواشناسی این زبان، ۷ مصوت و ۲۸ صامت وجود دارد، و اسم و فعل در آن صرف می‌شوند. اسم‌ها مفرد و جمع و نکره و معرفه دارند و در ۹ حالت صرف می‌شوند. اعداد در زبان آسی دارای ۴ طبقه‌اند: وصفی، ترتیبی، توزیعی و کسری.[۹]

واژگان ویرایش

واژگان زبان آسی به دلیل اینکه از گروه زبان‌های ایرانی شمال شرقی می‌باشد بیش از هر زبان دیگری شبیه گویش‌های مختلف پامیری و یغنابی و نیز پشتو می‌باشد. وامواژه‌های زبانی دیگر و تغییرات آوایی به دلیل همجواری با زبان‌های غیر ایرانی در واژه‌شناسی آسی دخیل بوده‌است اما از نظر واژگان همچنان ویژگی ایرانی خود را حفظ نموده‌اند. زبان آسی مانند زبان فارسی فاقد جنس و تثنیه می‌باشد. ضمائر مالکی مانند گویش‌های کناره دریای کاسپین در ایران پیش از اسم و مضافٌ‌الیه پیش از مضاف می‌ایستد. گاهی جملات با گروه‌های اسمی همراه می‌شود.

واژگان مشابه با زبان فارسی[۱۰]
فارسی ایرِنی دیگُوری
پیل pil pil
پیغمبر paxumpar paxompar
زندان zindon zindon
نمد nimat nimad
نشان nishan nisan
آدم adam adan
سر sar sar
گوش gus gush
دندان dandaq dandaq
انگشت anguzh anguz
خدا khushani khusai
خورشید khur khur
خوردن kharan kharun
خوش khorsh khors
خرس ârs ârs
باران wâren wâren
معنی آتش ماه نو مادر خواهر شب بینی سه سرخ زرد سبز گرگ
ترجمه به زبان‌های دیگر
آسی арт
art
мæй
mæj
нæуæг
næwæg
мад
mad
хо
xo
æхсæв
æxšæv
фындз
fênz
æртæ
ærtæ
сырх
šêrx
бур
bur
цъæх
ts'æx
бирæгъ
biræğ
سنسکریت agni/atar māsa nava matar svasā rātri nāsa traya rudhira peeta vrkis
پشتو اور
or
میاشت
mjāšt
نوی
nəwai
مور
mōr
خور
xōr
شپه
špa
پوزه
pōza
دری
drē
سور
sur
ژړ
žəṛ
شین
šin
لیوه
lewə
هندی āg mahīna nayā behn rāt nāk tīn lāl pīlā harā bheyrryā
کردی ئاگر

āgr

مانگ/ مه

māň/mah

نه‌و/نه

naw/nah

دالگ/دایک

dālg/dāyik

خوه‌یشگ

xwašeg

شه‌و

šaw

لوت

lüt

سهse سوور/سۆر

sûr/sōr

زه‌رد

zard

سه‌وز/که‌سک

sawz/kask

گور/گورگ

gor/gurg

انگلیسی fire month new mother sister night nose three red yellow green wolf
آلمانی Feuer Monat neu Mutter Schwester Nacht Nase drei rot gelb grün Wolf
لاتین ignis mēnsis novus māter soror nox nasus trēs ruber flāvus, gilvus viridis lupus
فرانسه feu mois nouveau mère sœur nuit nez trois rouge jaune vert loup
ایتالیایی fuoco mese nuovo madre sorella notte naso tre rosso giallo verde lupo
اسپانیایی fuego mes nuevo madre hermana noche nariz tres rojo amarillo verde lobo
کاتالان foc mes nou mare germana nit nas tres roig / vermell groc verd llop
رومانیایی foc luna nou mamă soră noapte nas trei roşu galben verde lup
یونانی φωτιά
fotiá
μήνας
minas
νέος
neos
μητέρα
mitera
αδελφή
adhelfi
νύχτα
nihta
μύτη
miti
τρία
tria
ερυθρός
erithros
κίτρινος
kitrinos
πράσσινος
prassinos
λύκος
likos
لیتوانیایی ugnis mėnuo naujas motina sesuo naktis nosis trys raudona geltona žalias vilkas
بلغاری огън
ogən
месец
mesets
нов
nov
майка
maika
сестра
sestra
нощ
nosht
нос
nos
три
tri
червен
cherven
жълт
zhălt
зелен
zelen
вълк
vălk
روسی огонь
ogón’
месяц
miesyats
новый
novyi
мать
mat'
сестра
siestra
ночь
noch'
нос
nos
три
tri
красный، рыжий
krasnyi, ryzhyi
жёлтый
zholtyi
зелёный
zielionyi
волк
volk
طبری (مازندرانی) تَش

taš

مونگ

muŋ

نو

Nu

مار

mār

خواخِر

xaxer

شو

šu

فِنی

feni

سه

se

سِرخ

serx

زَرد

zard

سوز

sūz

وِرگ

verg

لری ئاگر

āgr

مه

mah

نیو

new

دا/دالکه

dā/dālka

ددو

dado

شه‌و

šaw

نووفت

nowft

سهse سوور/سۆر

sûr/sōr

بور

bur

سه‌وز/

sawz

گورگ/ورگ

vorg/gurg

پرسش‌واژه‌ها ویرایش

  • чи (چی) - کی؟، چه کسی؟
  • цы (تسێ) - چه؟
  • кæд (کَد) - کِی؟
  • кæм (کَم) - کجا؟
  • цæмæн (تسَمَن) - چرا؟
  • куыд (کوێد- Kwid) - چطور؟
  • куыд æгъдауæй (کوێد اَغداوَی- Kwid əğdawəy) - چگونه؟
  • цал (تسال) - چند؟
  • кæцы (کَتسێ) - کدام؟

پیشینه آسی‌شناسان ویرایش

تحقیق در زبان آسی را ایرانشناسان روس (آ. شِگرِن، پ. لِرخ، ک. زالمان) مقارن نیمهٔ قرن نوزدهم شروع کردند، اما بزرگ‌ترین افتخار در این زمینه نصیب آکادمیسین و.ف. میلِر شد که یک سلسله تحقیقات بسیار مهم دربارهٔ آسی از خود به جا گذاشته و به‌طور قعطی نشان داده‌است که این زبان، دنبالهٔ گویش‌های سکایی ادوار باستان است. وی دستور تاریخی زبان آسی را که در Grundriss چاپ شده و تا این زمان اهمیت خود را حفظ کرده‌است و نیز یک فرهنگ آسی-روسی-آلمانی تألیف کرده که پس از مرگش به چاپ رسیده‌است. در دوران شوروی تحقیق در زبان آسی دنبال شد و امروز نیز در لنینگراد و مسکو (الکساندر آرنولدویچ فریمان، واسیلی آبایف)، در تفلیس (گ.س. آخولدریانی) و در اُرجونیکدزه ادامه دارد. در دهه‌های اخیر آثار متعددی منتشر شده‌اند که جنبه‌های آواشناسی، دستور، واژگان و تاریخ زبان آسی را عمق می‌بخشد. مهم‌ترین تحقیقات را آبایف انجام داده‌است.[۱۱]

جستارهای وابسته ویرایش

پانویس ویرایش

  1. آسی at اتنولوگ (18th ed., 2015)
  2. Windfuhr 2013.
  3. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Ossetian". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. {{cite book}}: Invalid |display-editors=4 (help)
  4. Dorren, Gaston, and Jenny Audring. 2012. Taaltoerisme: feiten en verhalen over 53 Europese talen. Schiedam: Scriptum.
  5. ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ فکرت، محمدآصف (۱۳۶۷). «زبان آسی». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج. ۱. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ص. ۳۷۰. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۰۲۵-۰۴-۱. دریافت‌شده در ۱۰ اوت ۲۰۱۷.
  6. Abaev, V. I. A Grammatical Sketch of Ossetic translated by Stephen P. Hill and edited by Herbert H. Paper, 1964
  7. رودیگر اشمیت. راهنمای زبان‌های ایرانی. ص۷۴۶.
  8. تاریخ زبان فارسی. دکترابولقاسمی. تهران. نشرسمت. ۱۳۷۳
  9. ۹٫۰ ۹٫۱ ۹٫۲ ۹٫۳ ۹٫۴ فکرت، محمدآصف (۱۳۶۷). «زبان آسی». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج. ۱. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ص. ۳۷۱. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۰۲۵-۰۴-۱. دریافت‌شده در ۱۰ اوت ۲۰۱۷.
  10. کاظم‌زاده، محمد (۱۳۸۸). «اوست‌ها: میراث داران ایران فرهنگی در قفقاز». فصلنامه مطالعات ملی (دوم): ۱۷۱.
  11. ارانسکی، زبان‌های ایرانی، 124-125.

منابع ویرایش

برای مطالعه بیشتر ویرایش

پیوند به بیرون ویرایش