میرزا حسن آشتیانی

میرزا حسن آشتیانی از علمای بنام شیعه در زمان ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه است.

تحصیلات

وی در نجف درس خواند و معروف‌ترین استادش انصاری و لطفعلی لطفیان قمی ملقب به سرگزی بود و مروج افکار انصاری در تهران همین شاگردش یعنی میرزای آشتیانی بود.

در نهضت تنباکو

آشتیانی در موضوع تحریم تنباکو نقش فعالی داشته است. او از اواخر اوت ۱۸۹۱ مخالفت علنی و آشکار خود را با عملیات شرکت رژی در ایران آغاز نمود. فتوی معروف میرزای شیرازی خطاب به میرزا حسن آشتیانی نوشته شده و برای او به عنوان برجسته‌ترین روحانی پایتخت ارسال شده است. با انتشار این فتوی، ناصرالدین‌شاه ابتدا امین‌السلطان را برای مذاکره با آشتیانی گسیل داشت؛ ولی به علت ابرام نامبرده بر اجرای فتوی میرزای شیرازی، مذاکرات بی‌نتیجه ماند. ناصرالدین‌شاه نامه تندی خطاب به وی نوشت و او را با عنوان توهین آمیز «جنابا!» خطاب نمود. این نامه زمینه مکاتبات دوجانبه پیوسته‌ای را میان شاه و آشتیانی فراهم نمود؛ ولی این مکاتبات هم نتیجه مورد نظر شاه را فراهم نیاورد.

سرانجام شاه تهدید نمود که «یا به منبر رفته و رفع تحریم دخانیات را اعلام بکند و قلیان بکشد، یا از تهران خارج شود.» میرزای آشتیانی آماده سفر شد. خبر حرکت او باعث تحریک مردم شد و بزرگترین راهپیمایی تاریخ ایران با حضور هزاران نفر به راه افتاد. این راهپیمایی با دخالت نظامیان به خون کشیده شد. شاه انگشتری برای میرزای آشتیانی فرستاد و از وی خواست تا سفرش را چند روز به تعویق اندازد. پس از دو روز شاه فسخ امتیاز انحصار دخانیات را به میرزای آشتیانی اعلام نمود.

اگر چه مقام و موقعیت میرزای آشتیانی، پس از مرگ میرزای شیرازی (در ۱۳۱۲ق) افول کرد ولی با این وجود او یکبار دیگر در این موقعیت نیز باعث شد تا امین‌الدوله از حکومت ساقط شود.

فرزندان و نوادگان

• میرزا مصطفی آشتیانی نویسنده و شاعر، در تاریخ ۳ فروردین ۱۲۸۸ به دست مخالفان مشروطه ترور شد.
• شیخ مرتضی آشتیانی که از رهبران مشروطه و از مخالفان رضاشاه پهلوی بود.
• میرزا احمد آشتیانی از علمای بزرگ تهران.
• میرزا هاشم آشتیانی

او پدر دو داماد فضل‌الله نوری سپهر آشتیانی و (حاج) ابراهیم آشتیانی بود.

• از نسل میرزای آشتیانی بزرگان بسیاری در ایران درخشیده‌اند که می‌توان میرزا محمدباقر آشتیانی را از این افراد ذکر نمود.

درگذشت

میرزا حسن آشتیانی در سال ۱۳۱۹ ق در اثر مسمومیت در تهران درگذشت.

شاگردان

وی مطرح‌ترین استاد تهران در علم اصول فقه در زمان خود بود و شاگردان بسیاری تربیت نمود. روش علمی، شیوایی سخن و یافته‌های جدید علمی آشتیانی و تشریح اندیشه‌های شیخ انصاری توسط او، آوازه‌اش را در سراسر ایران طنین افکن نمود. یکی از شاگردانش می‌گوید: «من گمان می‌کنم که اگر مرتضی انصاری زنده می‌بود، تصدیق می‌کرد که بیانی اوفی از بیانش و تقدیری اکمل از تقریرش نمی‌شود و فضلایی که به تدریسش حاضر بودند، در این باب تصدیق می‌کنند و دلیل بدین امر، بیان اوست مطالب مصنف را در حاشیه کبیره...». شماری از افرادی که در درس او شرکت کردند، عبارتند از:

۱. سید حسین طباطبایی قمی

۲. سید عباس شاهرودی

۳. سید نصرالله تقوی

۴. ابراهیم، فرزند ابوالفتح زنجانی

۵. سید محمد بن محمد تقی حسینی تنکابنی

۶. میرزا محمد شاه آبادی

۷. میرزا محمد قزوینی

۸. فیض قمی

۹. فیاض

۱۰. میرزا مسیح طالقانی

۱۱. علی اکبر حکمی

۱۲. سید ابوالقاسم حسینی

۱۳. ملا رحمت‌الله کرمانی

۱۴. سید اسماعیل مرعشی

۱۵. ملا اسماعیل محلاتی

۱۶. علی اکبر صدرالفضلاء

۱۷. علی اکبر نهاوندی

۱۸. ابوالقاسم کبیر قمی

۱۹. محمدتقی نهاوندی

۲۰. علامه قزوینی

آثار

میرزای آشتیانی علاوه بر مسئولیت‌های سنگین مرجعیت، تدریس، تصدی موقوفات، ارشاد مردم و حل مشکلات آنان، این توفیق را بدست آورد که اندیشه‌های علمی و دانسته‌های فقهی و اصولی خود را تدوین کند. نوشته‌های پرارزش وی که به صورت کتاب، رساله و حاشیه بر کتاب‌های دیگران، به یادگار مانده است، عبارتند از:

۱. بحرالفوائد فی حاشیه الفرائد: این اثر را وی هنگامی نوشت که در درس شیخ انصاری شرکت می‌کرد. بنا به نظر شیخ آقا بزرگ تهرانی، در میان ۴۰ حاشیه که بر «رسائل» شیخ انصاری نگاشته شده است، این اثر از همه آن‌ها پرمایه‌تر، بهتر و مفیدتر است. مدرسان حوزه‌های علمیه ایران، همگی اتفاق نظر دارند که بحرالفوائد بهترین شرح بر رسائل است.[۱۳] بحر الفوائد پس تهذیب و تنقیح، در سال ۱۳۱۵ هـ. ق در تهران به چاپ رسید.

۲. رساله فی الاجزاء: در سال ۱۳۱۵ هـ. ق به چاپ رسید.

۳. مباحث الالفاظ: تقریر مباحث اصولی شیخ انصاری.

۴. رساله فی قاعده نفی العسرو الحرج: در سال ۱۳۱۴ هـ. ق در تهران چاپ شد.

۵. کتاب القضاء والشهادات: برگرفته از دروس شیخ انصاری است و در موضوع خود اثری بدیع و پرنکته است. این اثر در ۴۹۰ صفحه، توسط انتشارات هجرت، در سال ۱۳۶۳ هـ. ش منتشر شد.

۶. رساله فی حکم اوانی الذهب والفضه: در سال ۱۳۱۳ هـ. ق چاپ شد.

۷. ازاحه الشکوک فی حکم اللباس المشکوک: در ۱۴۱ صفحه، در سال ۱۳۱۳ هـ. ق در تهران چاپ شد.

۸. رساله فی الجمع بین تصدی القرآن والدعاء: در ۱۳۹ صفحه، در سال ۱۳۱۴ هـ. ق در تهران چاپ شد.

۹. رساله فی نکاح المریض: در سال ۱۳۱۴ هـ. ق در تهران چاپ شد.

۱۰. کتاب الاجاره: تقریر درسهای شیخ انصاری می‌باشد.

۱۱. الخلل فی الصلاه: شرح مبحث خلل از کتاب شرایع الاسلام می‌باشد. نسخه‌ای خطی از آن به شماره ۷۷۴۱ در کتابخانه آستان قدس رضوی نگاهداری می‌شود.

۱۲. رساله فی انه اذا سلّمت جماعه یکتفی بجواب واحد بصیغه الجمع ام لا.

۱۳. رساله سؤال و جواب.

۱۴. کتاب الوقف: تقریر درس‌های شیخ انصاری است.

۱۵. کتاب الخمس

۱۶. کتاب الزکاه

۱۷. احیاء الموات والاجاره

۱۸. کتاب الرهن

۱۹. کتاب الغصب

۲۰. کتاب الصید والذباحه