ارتش شاهنشاهی ایران
ارتش شاهنشاهی ایران، پیکرهٔ اصلی نیروهای مسلح ایران را در زمان پهلوی تشکیل می‌داد. وظیفهٔ اصلی ارتش، حفظ تمامیت ارضی و دفاع از کشور در برابر تهاجم نظامی بیگانگان بود. ارتش شاهنشاهی توسط رضاشاه بنیانگذاری شده بود زیرا ایران در دوران قاجاریه، از وجود نعمت ارتشی یکپارچه، آموزش دیده و متمرکز محروم بود. در پی اعلام بی‌طرفی ارتش در روز ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ پس از گذشت ۲۶ روز از خروج شاه از ایران، نهایتاً انقلاب ۱۳۵۷ به وقوع پیوست و دودمان پهلوی برکنار شد. پس از انقلاب، بسیاری از افسران عالی‌رتبه و کاردان ارتش شاهنشاهی اعدام شدند.
| ارتش شاهنشاهی ایران | |
|---|---|
 نشان رسمی ستاد بزرگ‌ارتشتاران | |
| فعال | ۱۴ دی ۱۳۰۰–۲۲ بهمن ۱۳۵۷ |
| برچیدگی | انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ |
| کشور |  ایران |
| رسته | |
| پشتیبان |  ایالات متحده آمریکا بریتانیا آلمان غربی اتحاد جماهیر شوروی فرانسه اتریش ایتالیا اسرائیل |
| شعار(ها) | خدا، شاه، میهن[۱] |
| نبردها | نبرد شکریازی اشغال ایران در جنگ جهانی دوم کودتای ۲۸ مرداد درگیری‌های ۷۵-۱۹۷۴ اروندرود شورش ظفار مناقشه جزایر سه‌گانه ایرانی در خلیج‌فارس جنگ با عراق در سال ۱۳۵۴ |
| فرماندهان | |
| بزرگ ارتشتاران | محمدرضا پهلوی |
| رئیس ستاد بزرگ‌ارتشتاران | ارتشبد عباس قره‌باغی (آخرین) |
|
|
نوسازی و قدرتمند کردن ارتش از دوره سلطنت محمدرضاشاه تسریع شد. با دستور مستقیم شاه، نیروی هوایی شاهنشاهی با خرید جنگنده اف۱۴ و دیگر هواپیماهای جنگنده مدرن آمریکایی تجهیز گردید که در جنگ ایران و عراق کمک شایانی به ایران کرد. نیروی دریایی ارتش نیز با خرید ناوهای جنگی به قدرتی رسیده بود که کنترل خلیج فارس را به تنهایی به دست بگیرد. ارتش شاهنشاهی تا سال ۱۳۵۷ به عنوان پنجمین نیروی نظامی قدرتمند جهان شمرده می‌شد،[۲] بزرگ‌ترین نیروی هوایی غرب آسیا و بزرگ‌ترین نیروی دریایی خلیج فارس بود.[۳]
جایگاه ارتش شاهنشاهی
ارتش شاهنشاهی در حکومت پهلوی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود. رضاشاه و پسرش محمدرضاشاه با امید زیادی که به ارتش برای حفظ تمامیت ارضی ایران داشتند، بیشترین بودجهٔ کشور را صرف تجهیز ارتش می‌کردند. خرید سلاح‌های پیشرفته از کشورهای غربی به‌ویژه آمریکا، پُرشمار کردن نفرات ارتش و اختصاص دادن حقوق و مزایای عالی برای نظامیان بالادست از جمله اقدامات محمدرضا پهلوی در این زمینه بود. وی با درآمدهای نفتی، ارتش ۱۲۰ هزار نفری را به ۴۱۰ هزار نفر و همچنین بودجهٔ ارتش را از ۶۰ میلیون دلار در سال ۱۹۵۴ به ۷٫۳ میلیارد دلار در سال ۱۹۷۷ رساند.[۴]
محمدرضاشاه علاقهٔ بسیاری به مسائل نظامی داشت؛ او برخی از امور دولتی را نیز در یونیفورم نظامی انجام می‌داد و در مصاحبه‌ای با محققی خارجی خودش را «ارتش» نامید (اشاره‌ای است به جمله معروف لوئی چهاردهم پادشاه فرانسه: «دولت یعنی من!»). تجار اسلحه به شوخی می‌گفتند شاه چنان به جان کاتالوگ‌های نظامی می‌افتد که مردان دیگر مجلهٔ اروتیک پلی‌بوی را می‌خوانند. البته این علایق منحصر به خرید نظامی نبود — شاه علاقهٔ شدیدی به تمرین نیرو، رزمایش و رفاه ارتشیان داشت. اعضای ارتش شاهنشاهی از حقوق‌های کلان، خانه‌های مناسب، سفرهای متناوب خارجی و امتیازات دیگر بهره‌مند بودند.[۴]
آموزش
رضاشاه، سامانه آموزش نظامی در مدارس نظام و دانشکده افسری را بر اساس پیاده‌نظام مدرن اروپایی تدوین کرد. همچنین در اردیبهشت ۱۳۰۱، اعلام نمود که هرساله تعدادی افسر ایرانی را برای آموزش فنون نظامی به فرانسه خواهد فرستاد. اولین گروه از این افسران در خرداد ماه سال ۱۳۰۲ به دانشکده‌های افسری سن سیر (پیاده‌نظام)، سمور پاریس (سواره نظام)، ژیمناستیک ژوان ویل، مدرسه توپخانه پواتیه، مدرسه مهندسی ورسای و دیگر مدارس نظام فرانسه اعزام شدند. قشون کشی‌های داخلی و جنگ‌های نامنظم برای تثبیت حاکمیت ملی نیز به کسب تجربه بیشتر توسط نیروها کمک شایانی نمود.[۵]
عملیات‌های نظامی برجسته
ارتش شاهنشاهی ایران در سرکوب گروهک‌های تجزیه طلب موفقیت چشمگیری داشت. در زمان رضاشاه ارتش توانست شیخ خزعل و سیمیتقو را از بین ببرد. در زمان محمدرضاشاه ارتش با قاطعیت تمام در جریان غائله آذربایجان به حکومت خلق آذربایجان و جمهوری مهاباد پایان داد.
ارتش شاهنشاهی ایران طی سال‌های ۱۹۷۲ تا ۱۹۷۵ به‌منظور سرکوب شورش ظُفار در سلطان‌نشین عُمان، عملیات نظامی داشت که طی آن افسران ارتش توانستند عملیات نظامی واقعی را تجربه کرده و بسیاری از طرح‌ها و آرایش‌های دفاعی و پیشروی جنگی را تمرین کنند که بعدها در جنگ ایران و عراق بسار مفید واقع شد. ارتش شاهنشاهی طی پیروزی در این عملیات توانست توده‌ای‌های تجزیه طلب را از خاک عمان بیرون براند.
از عملیات‌های اطلاعاتی مهم ارتش شاهنشاهی ایران می‌توان به برنامه شناسایی آیبکس و پروژه ژن تیره به ترتیب از ارتش عراق و شوروی اشاره کرد.[۶]
فرماندهان و رئیسان ستاد ارتش
| ر. | تصویر | فرماندهان | آغاز تصدی | پایان تصدی | طول دوران |
|---|---|---|---|---|---|
| ۱ | سپهبد امان‌الله جهانبانی (1353–1274) | دی 1300 | 1305 | ۵ سال، ۰ روز | |
| 2 | سرتیپ حبیب‌الله شیبانی (1328–1263) | 1305 | 1306 | 1 سال | |
| 3 | سرتیپ محمد نخجوان (1354–1268) | 1306 | 1313 | 7 سال | |
| 4 | سرلشکر عزیزالله ضرغامی (1357–1263) | 1313 | 1320 | 7 سال | |
| 5 | سرلشکر مرتضی یزدان‌پناه (1351–1273) | 9 مهر 1320 | 1321 | 1 سال | |
| 6 | "سرتیپ" حسن ارفع (1363–1274) | 1321 | 1322 | 1 سال | |
| 7 | "سرتیپ" حاجعلی رزم‌آرا (1329–1280) | 1 مرداد 1322 | مهر 1322 | 2 ماه | |
| 8 | "سرتیپ " علی ریاضی (1326–1262) | 1322 | 1323 | کمتر از 1 سال | |
| ۹ | "سرلشکر" حسن ارفع (1363–1274) | 6 دی 1323 | 27 بهمن 1324 | 1 سال | |
| 10 | "سرلشکر" فرج‌الله آق‌اولی (1353–1267) | 27 بهمن 1324 | 1325 | کمتر از 1 سال | |
| 11 | "سرلشکر" رزم‌آرا (1329–1280) | 10تیر 1325 | تیر 1329 | 4 سال | |
| 12 | "سرلشکر" عباس گرزن (؟–1276) | تیر 1329 | 31تیر 1331 | 3 سال | |
| 13 | "سپهبد " مرتضی یزدان‌پناه | 2 مرداد 1331 | 30مرداد 1331 | 28 روز | |
| 14 | "سرلشکر" محمود بهارمست (1357–1278) | 30 مرداد 1331 | 9 اسفند 1331 | 7 ماه و 9 روز | |
| 15 | "سرتیپ" محمدتقی ریاحی (1367–1289) | 9 اسفند 1331 | 28 مرداد 1332 | کمتر از 4 ماه | |
| 16 | "سرلشکر" نادر باتمانقلیچ (1370–1282) | 1332 | 1334 | 2 سال | |
| 16 | "سپهبد" عبدالله هدایت (1347–1278) | مرداد 1334 | 24 اسفند 1339 | 5 سال | |
| 17 | "سپهبد" عبدالحسین حجازی (1348–1283) | 24 اسفند 1339 | 1344 | 5 سال | |
| 18 | "ارتشبد" بهرام آریانا (1364–1285) | 30 آذر 1344 | اردیبهشت 1348 | 4 سال | |
| 19 | "سپهبد" فریدون جم (1387–1293) | 14 اردیبهشت 1348 | 28 تیر 1350 | 2 سال | |
| 20 | "ارتشبد" غلامرضا ازهاری | 1350 | دی 1357 | 7 سال | |
| 21 | "ارتشبد" عباس قره‌باغی (1379–1297) | دی 1357 | 22 بهمن 1357 | کمتر از 1 ماه |
تجهیزات
محمدرضا پهلوی با توجه به افزایش قیمت نفت در آغاز دهه پنجاه شمسی و حمایت آمریکا مدرن سازی ارتش را به‌طور گسترده آغاز کرد. صدها فروند جنگنده‌های نورثروپ اف-۵ و مک‌دانل داگلاس اف-۴ فانتوم خریداری شد و نیروی هوایی ایران به سرعت به یکی از برترین نیروی‌های هوایی در منطقه تبدیل گردید. پس از تولید جنگنده‌های اف ۱۴ سفارشی بالغ بر ۱۵۰ برای شرکت گرومن ارسال شد و ۷۸ فروند تحویل و در قالب چهار اسکادران فعال شدند. خرید تعداد زیادی از انواع هلیکوپترهای جنگی بل ای‌اچ-۱ سوپرکبرا نیز هوانیروز شاهنشاهی ایران را قدرتمند کرد. نیروی زمینی ارتش شاهنشاهی نیز پس از خرید حجم گسترده‌ای از تسلیحات نظامی شامل تانک‌های چیفتن، ام۴۷ و ام۴۸ و ام۶۰ و مقداری زیادی موشک‌های ضدتانک مدرنیزه شد.[۷][۸] در سال ۱۹۷۸ (۱۳۵۶–۵۷) قراردادهای دیگری به ارزش ۱۲ میلیارد دلار با آمریکا منعقد کرد که شامل این‌ها می‌شد: صد و شصت F16، هشتاد F14، صد و شصت F16 دیگر، دویست و نُه F4 و همچنین ۳ ناوشکن و ۱۰ زیردریایی هسته‌ای. برآورد کنگرهٔ آمریکا نشان می‌داد ایران بزرگ‌ترین خریدار اسلحه در جهان است.[۴]
سلاح‌های انفرادی
| نام | نوع | تعداد | استفاده | سازنده | نکات |
|---|---|---|---|---|---|
| ناگانت ام۱۸۹۵ | سلاح کمری |  شوروی
|
این سلاح در سال ۱۹۳۳ جایش را به پارابلوم ۱۹۰۸ آلمانی داد. | ||
| اسمیت اند وسون مدل ۱۰ | سلاح کمری | ایالات متحده آمریکا
|
این سلاح به یکی از سلاح‌های نیرو انتظامی ایران شد. | ||
| پارابلوم ۱۹۰۸ | سلاح کمری | آلمان
|
این سلاح تا ۱۹۵۲ یکی از سلاح‌های ایران بود. | ||
| کلت ام۱۹۱۱ | سلاح کمری | ایالات متحده آمریکا
|
این سلاح از سال ۱۹۵۲ تا به امروز از سلاح‌های کمری ارتش است. | ||
| په په شه | مسلسل دستی | شوروی
|
این سلاح در سال ۱۹۴۰ تا زمانی که سلاح یوزی وارد ایران شود مسلسل دستی ایران بود. | ||
| یوزی | مسلسل دستی | اسرائیل
|
این سلاح تا قبل از سلاح تندر مسلسل دستی ایران بود. | ||
| دراگونوف | تک‌تیرانداز | شوروی
|
این سلاح تا به امروز اسلحه تک‌تیرانداز ایران بوده و هست. | ||
| Mannlicher M1888 | تفنگ جنگی | اتریش
|
این سلاح سلاح ارتش ایران در عهد قاجار بود. | ||
| تفنگ برتیه | تفنگ جنگی | فرانسه
|
این سلاح از سلاح‌های مشروطیت بوده است. | ||
| Carcano | تفنگ جنگی | ایتالیا
|
این سلاح دومین سلاح ایران در عهد قاجار بود. | ||
| برنو | تفنگ جنگی |  چکسلواکی
|
این سلاح سلاح ارتش ایران از سال ۱۹۳۰ بود و تا زمان ورود ام ۱ به ایران خدمت کرد. | ||
| ام ۱ | تفنگ جنگی | ایالات متحده آمریکا
|
این سلاح از جنگ جهانی دوم تا دهه ۱۹۷۰ سلاح رسمی ارتش ایران بود. | ||
| ژ۳ | تفنگ جنگی | آلمان
|
این سلاح از ۱۹۷۰ تا به امروز سلاح رسمی ارتش ایران است. | ||
| ام ژ ۴۲ | مسلسل چندمنظوره | آلمان
|
این سلاح اولین مسلسل چندمنظوره ایران بود. | ||
| گرینوف | مسلسل چندمنظوره | شوروی
|
این سلاح در کنار ام ژ۳ مسلسل چندمنظوره ایران بود. | ||
| ام‌ژ۳ | مسلسل چندمنظوره | آلمان
|
این سلاح تا به امروز مسلسل چندمنظوره ایران است. | ||
| مسلسل ماکسیم | مسلسل سنگین | شوروی\ بریتانیا
|
این سلاح از عهد قاجار مسلسل سنگین ایران بود. | ||
| دوشکا | مسلسل سنگین | شوروی
|
این سلاح تا به امروز مسلسل سنگین ایران است. | ||
| آرپی‌جی-۷ | راکت‌انداز دوش‌پرتاب | شوروی
|
با مجوز از روسیه در داخل ایران تولید می‌شود. | ||
| استرلا ۲ | راکت‌انداز دوش‌پرتاب |
| نام | نوع | استفاده | سازنده | نکات |
|---|---|---|---|---|
| ام۱۱۳ | نفربر زرهی | از ۱۹۶۵ | ایالات متحده آمریکا
|
در سال ۱۹۶۵ ۴۰۰ دستگاه از آمریکا خریده شد. |
| بی‌تی‌آر-۶۰ | نفربر زرهی | از ۱۹۶۶ | شوروی
|
از شوروی تا قبل از انقلاب ۵۷۰ دستگاه خریداری شد. |
| رنالت اف تی | تانک سبک | از ۱۹۲۸ | فرانسه
|
این تانک‌ها در سال ۱۹۵۰ از رده خارج شد |
| پانزار ۳۸ | تانک سبک | از ۱۹۳۰ | آلمان
| |
| اسکورپیون | تانک سبک | از ۱۹۷۶ | بریتانیا
|
در سال ۱۹۷۶ ۲۵۰ دستگاه خریداری شد. |
| تانک چیفتن | تانک | از ۱۹۷۱ | بریتانیا
|
قبل از انقلاب ۸۸۸ دستگاه چیفتن خریداری شد. |
| تانک ام۴۷ | تانک | از ۱۹۶۰ | ایالات متحده آمریکا
|
۵۰ دستگاه در سال ۱۹۶۰ خریداری شد |
| تانک ام۶۰ آ۱ | تانک | ۱۹۶۹ | ایالات متحده آمریکا
|
۴۶۰ دستگاه از آمریکا خریداری شد. |
| ام۴ شرمن | تانک | از ۱۹۴۷ | ایالات متحده آمریکا
|
|
| ام ۲۶ | تانک | از ۱۹۵۵ | ایالات متحده آمریکا
|
بعد از کودتا ۲۸ مرداد ۱۵۰ دستگاه خریداری شد. |
| ب‌ام-۲۱ گراد | راکت‌انداز چندگانه | از ۱۹۶۷ | شوروی
|
در سال ۱۹۶۷ ۷۰ دستگاه از شوروی خریداری شد. |
| نام | نوع | استفاده | سازنده | نکات |
|---|---|---|---|---|
| ام۱۰۱ | هویتزر سبک ۱۰۵ میلی‌متری | ۱۹۶۱ | ایالات متحده آمریکا
|
۲۵۰ دستگاه در دهه ۱۹۶۰ از آمریکا خریداری شد. |
| ام۴۶ | توپ صحرایی ۱۳۰ میلی‌متری | ۱۹۷۰ | شوروی
|
۷۲۶ عرابه در دهه هفتاد از شوروی خریداری شد. |
| ام-۱۱۴ | هویتزر ۱۵۵ میلی‌متری | ۱۹۶۸ | ایالات متحده آمریکا
|
۱۰۰ عراده در دهه ۱۹۶۰ از آمریکا خریداری شد. |
| ام-۱۱۵ | هویتزر سنگین ۲۰۳ میلی‌متری | ۱۹۶۸ | ایالات متحده آمریکا
|
۵۰عراده در سال ۱۹۶۸ از آمریکا خریداری شد. |
| ام۱۹۵۵ | هویتزر ۱۵۲ میلی‌متری | ۱۹۵۵ | ||
| زنبورک | هویتزر ۷۰ میلی‌متری | ۱۷۰۰ |  ایران
|
این توپ از سلاح‌های ایرانی بوده است. |
| ام-۱۰۹ | خودکششی هویتزر ۱۵۵ میلی‌متری | از ۱۹۷۰ | ایالات متحده آمریکا
|
۵۰ دستگاه در سال ۱۹۷۰ و ۳۹۰ دستگاه بین سال‌های ۱۹۷۴ تا ۱۹۷۹ از آمریکا خریداری شد. |
| ام-۱۰۷ | خودکششی هویتزر ۱۷۵ میلی‌متری | از ۱۹۷۳ | ایالات متحده آمریکا
|
۴۰ دستگاه در سال ۱۹۷۳ خریداری شد. |
| ام-۱۱۰ | خودکششی هویتزر ۲۰۳ میلی‌متری | از ۱۹۷۳ | ایالات متحده آمریکا
|
۳۸ دستگاه در سال ۱۹۷۳ خریداری شد. |
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ Ward, Steven R. (2014), Immortal, Updated Edition: A Military History of Iran and Its Armed Forces, Georgetown University Press, p. 209, ISBN 978-1-62616-065-1
- ↑ Cooper 2016, p. 21, 22.
- ↑ Abrahamian 2008, p. 124.
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ Abrahamian 2008, p. 125.
- ↑ همان‌جا، ص ۶۶
- ↑ فتاحی، کامبیز (۲۱ بهمن ۱۳۹۳). «وقتی سیا از تدارکات جنگی صدام به 'دولت انقلابی' اطلاعات می‌رساند». بی‌بی‌سی فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۱۵-۰۲-۱۱.
- ↑ پهلوی، محمدرضا. پاسح به تاریخ.
- ↑ «انقلاب ۵۷». من و تو.
- Cooper, Andrew (2016). The Fall of Heaven: The Pahlavis and the Final Days of Imperial Iran. Henry Holt and Co. ISBN 978-1-250-30485-8.
- Abrahamian, Ervand (2008). A History of Modern Iran (به انگلیسی). Cambridge University Press.