استان خراسان شمالی
| برای تأییدپذیری کامل این مقاله به منابع بیشتری نیاز است. |
مختصات: ۳۷°۲۸′۳۴″شمالی ۵۷°۱۹′۵۴″شرقی / ۳۷٫۴۷۶۱°شمالی ۵۷٫۳۳۱۷°شرقی
| خراسان شمالی | |
|---|---|
 | |
 | |
| مرکز | بجنورد |
| مساحت | ۲۸٬۴۳۴ کیلومترمربع |
| جمعیت | ۸۶۷٬۷۲۷نفر (1390)[۱] ۸۶۳۰۹۲ نفر(1395)[۲][۳] |
| پراکندگی | ۲۸ نفر |
| تعداد شهرستان‌ها | ۸ |
| منطقه زمانی | IRST (گرینویچ+۳:۳۰) |
| -تابستان (دی‌اس‌تی) | IRDT (گرینویچ+۴:۳۰) |
| نماینده ولی فقیه | ابوالقاسم یعقوبی |
| استاندار | محمدعلی شجاعی |
استان خراسان شمالی به مرکزیت شهر بجنورد در شمال شرق ایران است. بزرگترین شهر استان، بجنورد است.
این استان با مصوبه دولت در سال ۱۳۸۳ و پس از تقسیم استان خراسان به سه استان، ایجاد شد.[۴]
اکثریت مردم خراسان شمالی شیعه هستند که شامل کردها، ترکها و فارس‌های استان می‌باشند، اگرچه اقلیتی از اهل سنت (عموماً ترکمن) نیز در استان ساکن هستند.[۵][۶]
مساحت این استان ۲۸۴۳۴ کیلومتر مربع است که از این نظر پانزدهمین استان ایران است.
جمعیت آن ۸۱۱۵۷۲ نفر می‌باشد. بجنورد پرجمعیت‌ترین شهر استان خراسان شمالی است و پس از آن شهر شیروان پرجمعیت‌ترین شهر استان خراسان شمالی است.[۷]
محتویات
آمار جمعیتیویرایش
براساس آمار سرشماری سال ۱۳۸۵ مرکز آمار ایران، نرخ باسوادی در این استان برابر ۷۹٫۱۳ درصد، نرخ شهرنشینی برابر با ۴۸٫۳۶ درصد، نرخ بیکاری ۵٫۹ و نرخ مشارکت اقتصادی ۴۰٫۷ درصد بوده‌است.
بجنورد پرجمعیت‌ترین شهر استان خراسان شمالی است و پس از آن شهر شیروان پرجمعیت‌ترین شهر استان خراسان شمالی است.[۸]
موقعیت جغرافیاییویرایش
استان خراسان شمالی با مساحتی حدود ۲۸۱۷۹ کیلومتر مربع، از ۸ شهرستان: بجنورد (مرکز استان)، شیروان، اسفراین، مانه و سملقان، راز و جرگلان، جاجرم، فاروج و گرمه تشکیل شده‌است.
آثار کشف شده در این استان نشان از قدمت تاریخی کهن آن دارد. محوطه باستانی معروف به پهلوان و تپه حیدران جاجرم، قدمتی بیش از ۱۲ هزار سال دارند. قدیمی‌ترین اثر باستانی پابرجای قبل از اسلام (بنای سنگی اسپاخو) در غرب شهرستان مانه و سملقان در فاصله ۵ کیلومتری شمال شاهراه آسیایی در روستای اسپاخو نیز دلیل دیگری بر صحت این ادعا است.
این استان، از نظر موقعیت جغرافیایی از شمال با کشور ترکمنستان (با ۲۸۱ کیلومتر مرز مشترک)، از شرق و جنوب با استان خراسان رضوی، از جنوب غربی با استان سمنان و از غرب با استان گلستان هم‌مرز است.
تقسیمات کشوریویرایش
این استان از ۸ شهرستان، ۱۶ شهر و ۱۶ بخش، ۴۰ دهستان و ۸۶۲ روستای دارای سکنه تشکیل شده‌است.
شهرستان‌ها
- شهرستان اسفراین-------- ۱۲۳ هزار نفر
- شهرستان مانه و سملقان ۱۰۳ هزار نفر
- شهرستان بجنورد--------- ۳۳۴ هزار نفر*
- شهرستان جاجرم--------- ۳۸ هزار نفر
- شهرستان شیروان------- ۱۷۲ هزار نفر
- شهرستان فاروج--------- ۶۰ هزار نفر
- شهرستان گرمه---------- ۲۵ هزار نفر[۱۰]
- شهرستان راز و جرگلان[۱۱]
شهرها:
اقوام و زبان‌هاویرایش
اقوام ساکن در استان خراسان شمالی شامل فارسی‌زبانان، تات‌زبانان، رازی زبانان، کردهای کرمانج، ترکمنها و ترکها می‌باشند.
زبان‌های رایج نیز فارسی، تاتی، رازی، کردی کرمانجی، ترکمنی و ترکی خراسانی می‌باشد.
به‌طور کل کردهای کرمانج ۴۶٫۱ درصد ترکیب جمعیت استان را تشکیل می‌دهند. فارسی‌زبان‌ها ۲۷٫۸ درصد، ترکها ۲۰٫۱ درصد و ترکمنها ۵ درصد و اقوام خاوری، عرب و بلوچ و لر نیز در این استان سکونت دارند.[۱۲]
تات‌ها بومیان این استان هستند.[۱۳]تات‌زبانان در محلاتی از شهر بجنورد،[۸] در شهر سنخواست و پیرامون، شوقان و غیره رواج دارد.[۱۴] همچنین مردم روستاهای روئین، ارکان، کسرق، بیدواز، نیش‌کیش، گنجدان، کوران و قلعه‌نو در شهرستان اسفراین، ۱۴ درصد مردم شهر اسفراین، مردم روستاهای گیفان، طبر، محمدآباد در شهرستان بجنورد، و روستاهای مهرآباد، برزل‌آباد، حصار سه‌یک‌آب، فیض‌آباد، اسلام‌آباد، امان‌آباد، کارخانه قند، منصوران، امامزاده مشهد طرقی بالا و پایین، و گلیان و برزلی و ورک در شهرستان شیروان.[۱۳]
کردهای کرمانج (بادینی) بیشترین جمعیت را در این استان دارا می‌باشند.[۱۵][۱۶][۱۷]
در دوران‌های بعد، بعضی مانند مردم ترک‌زبان گرایلی (اویغورها) (گراییت_که در زمان حمله مغول به ایران آمده‌اند) نیز به این مناطق کوچیدند و بعداً در زمان شاه‌اسماعیل و شاه‌عباس صفوی گروهی از مردم کرمانج (شاخه‌ای از کردها) از غرب ایران و برخی از ترک‌زبان‌های آذربایجان نیز به خراسان شمالی کوچانده شدند.[۱۳]
- نظرسنجی سال ۱۳۸۹
طی پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبره پارس به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۸۹ انجام داد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری شد در استان خراسان شمالی به قرار زیر بود:
٪۲۷٫۸ فارس (۲۴٫۱٪ مرد، ۳۰٫۸٪ زن)،
٪۲۰٫۶ ترک (۱۹٫۵٪ مرد، ۲۰٫۹٪ زن)،
٪۴۶٫۱ کرد (۴۹٫۴٪ مرد، ۴۴٪ زن)،
٪۳٫۳ شمالی شامل ترکمن، گیلک، مازنی و تالشی (۴٫۶٪ مرد، ۲٫۲٪ زن)
و ۲٫۲٪ سایر[۱۸]
شرایط اقلیمیویرایش
خراسان شمالی از نظر ناهمواری‌ها به دو قسمت: الف) نواحی کوهستانی ب) پست و هموار تقسیم می‌شود.
مرتفع‌ترین نقطه أن قله شاه جهان در رشته کوه‌های آلاداغ ۳۰۵۱ متر و پست‌ترین نقطه آن در روستای تازه یاب در قسمت خروجی رودخانه اترک با ارتفاع ۴۰۰ متر از سطح دریا قرار دارد. ارتفاع متوسط استان ۱۳۲۶ متر از سطح دریا می‌باشد.
کوه‌های استان از نظر زمین‌شناسی حاصل آخرین حرکات کوهزایی دوران سوم و از کوه‌های جوان می‌باشند. این کوه‌ها به دو بخش عمده: ۱- رشته کوه کپه داغ ۲- رشته کوه آلاداغ تقسیم می‌شوند.
رشته کوه کپه داغ: این رشته کوه در شمال استان واقع شده و به وسیلهٔ گسل عشق آباد (گسل کپه داغ) از دشت‌های پست ترکمنستان و به وسیلهٔ رودخانه اترک و دشت‌های مانه و سملقان، بجنورد، شیروان، فاروج از رشته کوه جنوبی آلاداغ جدا می‌شود.
این ارتفاعات شباهت زیادی از نظر ساختار زمین‌شناسی با زاگرس دارند و وجود گسل‌های متعدد ساختار رسوبی، نامتقارن بودن چینها، فقدان فعالیت‌های آتشفشانی و وجود سنگ‌های دارای درز و شکاف آن شرایط مساعدی برای ذخایر آب زیرزمینی و منابع نفت و گاز ایجاد می‌نماید.
رشته کوه آلاداغ: این ارتفاعات توسط دشت‌های مانه و سملقان، بجنورد، شیروان، فاروج، از رشته کوه کپه داغ جدا شده‌است. آلاداغ در غربی‌ترین منطقه در حوالی جاجرم به وسیلهٔ یکسری کوه‌های کم ارتفاع به رشته کوهستانی شاه کوه البرز می‌پیوندد. جبهه شمالی آلاداغ با یکسری پرتگاه‌های گسلی به رود اترک و جبهه جنوبی آن از طریق گسلهایی با دشت جاجرم ارتباط پیدا کرده‌است.[۹]
صنعت ومعدنویرایش
مجتمع پتروشیمی، کارخانه سیمان و کارخانه‌های پلاستیک بجنورد، و کارخانه آرد و شرکت آذین فورج. کارخانه تولید انواع لوله و پروفیل فلزی بجنورد، کارخانه ساخت و تولید دستگاه‌های جوش القائی و کوره القائی بجنورد،
مجتمع فولاداسفراین، کارخانه لوله گستر اسفراین،
کارخانه آلومینای جاجرم،
نیروگاه برق، کارخانه قند و کارخانه الیاف شیروان،
کارخانه فراورده‌های گوشتی شهراد فاروج، کارخانه کشت و صنعت خرم فاروج، کارخانجات خوراک دام، صنایع کشمش و زعفران فاروج،
کارخانه‌های متعدد پنبه پاک کنی، صنایع غذایی، کشاورزی، ساختمانی، کارخانه لبنیات مهر شیر درق و… از صنایع برجسته این استان به شمار می‌روند.
براساس نتایج سرشماری کارگاه‌های صنعتی ۱۳۸۱ کشور، خراسان شمالی دارای ۳۶۰۰ کارگاه صنعتی با ۱۲۵۴۵ شاغل است که دارای ۸۷۳۶۱۰ میلیون ریال ارزش افزوده می‌باشد. تعداد ۱۰۷ واحد صنعتی با ۱۰ نفر کارکن و بیشتر در سطح استان فعال است.
در حال حاضر ۳۰ معدن فعال ازجمله معادن اکسیدآلومینیوم، کلسیت، بنتونیت، باریت، ماسه سیلیسی، سنگ‌های تزئینی و … در سطح استان بهره‌برداری می‌شود و به عبارتی ۰/۸۹٪ معادن فعال کشور، در این استان واقع می‌باشد.
آموزش و پرورشویرایش
در سال تحصیلی ۸۳–۸۲ تعداد کل دانش آموزان مقاطع مختلف تحصیلی در سطح استان ۱۷۴۳۳۳ نفر بوده‌است؛ که از این تعداد ۴۶٫۸ ٪ در مقطع ابتدایی و ۲۷ ٪ در مقطع راهنمایی و ۱۵٫۹ ٪ در مقطع متوسطه و ۶٫۷ ٪ در مقطع متوسطه رشته‌های فنی و حرفه‌ای مشغول تحصیل هستند.
شاخص تراکم دانش آموز در کلاس در دو مقطع ابتدائی و راهنمایی وضعیت مطلوبتری را از متوسط کشور نشان می‌دهد اما در مقطع متوسطه در مقابل متوسط ۲۵/۵ نفر در کلاس، وضعیت در استان ۲۷ نفر می‌باشد.
آموزش عالیویرایش
در حال حاضر دانشگاه بجنورد، دانشگاه آزاد اسلامی بجنورد، دانشگاه علوم پزشکی بجنورد، دانشگاه‌های غیرانتفاعی اشراق و حکیمان، دانشگاه پیام نور بجنورد و دانشگاه فرهنگیان در شهر بجنورد،
و همچنین دانشگاه آزاد اسلامی اسفراین، مجتمع آموزش عالی اسفراین، دانشگاه علمی کاربردی فولاد، دانشکده علوم پزشکی اسفراین و دانشگاه پیام نور اسفراین در شهرستان اسفراین
و دانشگاه آزاد اسلامی شیروان، دانشگاه پیام نور شیروان، مجتمع آموزش عالی شیروان، مجتمع آموزش عالی سلامت شیروان، دانشگاه علمی کاربردی شیروان، دانشگاه غیرانتفاعی علم و ادب نوین، دانشکده فنی پسران پروفسور حسابی، آموزشکده فنی و حرفه‌ای سما در شهرستان شیروان
و همین‌طور دانشگاه آزاد اسلامی جاجرم و دانشگاه پیام نور جاجرم و دانشگاه جامع علمی کاربردی جاجرم، دانشکدهٔ فنی جاجرم نیز در شهر جاجرم
دانشگاه فنی حرفه ای سما در شهرستان فاروج، دانشگاه پیام نور فاروج، فعالیت دارند.
دانشگاه بجنورد به عنوان بزرگترین مجتمع دانشگاهی در استان خراسان شمالی در سال ۱۳۸۴ تأسیس شده است و در حال حاضر در رشته‌های متعدد مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد دانشجو می‌پذیرد. همچنین، مرکز مشاوره و خدمات روانشناختی این دانشگاه که در سال ۱۳۸۶ تأسیس شده‌است در حال حاضر از مراکز مهم خدمات روانشناختی این استان می‌باشد.
دانشکده کشاورزی شیروان اولین واحد دانشگاه دولتی در استان خراسان شمالی از سال ۱۳۶۲ زیر نظر دانشگاه فردوسی مشهد مشغول فعالیت آموزشی و پژوهشی می‌باشد.
مدارس علمیه استانویرایش
حوزه علمیه اهل تشیع:ویرایش
کل مدارس علمیه ی استان: 16 مدرسه علمیه: (شامل ۶ مدرسه علمیه خواهران و 10 مدرسه علمیه برادران استان)
در سال تحصیلی ۹۸ - ۱۳۹۷ در مجموع ۲۶۰۰ طلبه تحصیل می‌کنند که از این تعداد ۱۷۰۰ نفر برادر بوده و ۹۰۰ نفر طلاب خواهر هستند.
از مجموع طلاب مشغول به تحصیل در حوزه علمیه خراسان شمالی حدود ۲۳۰۰ نفر طلاب سطح یک هستند و حدود 250 نفر طلبه سطوح دو و سه، 50 نفر طلبه سطح عالی یا چهار هستند.
تعداد کل اساتید مدارس علمیه خواهران و برادران استان 190 نفر است که از این تعداد 150 استاد برادر و 40 استاد خواهر در مدارس علمیه شهرستان‌های مختلف استان فعالیت تدریسی می‌کنند.
از 150 استاد برادر حوزه علمیه استان 40 نفر اساتید تمام‌وقت یا اعزامی بوده و مابقی حق‌التدریسی هستند.
مدارس علمیه خراسان شمالی در سطح خراسان بزرگ جزء مدارس برتر بوده و بیشترین آمار ممتازان علمی و آموزشی را در بین مدارس استان خراسان بزرگ دارد.
مدارس علمیه در بخش آقایان به ترتیب الفبا:
- امام خامنه اي سطح ۲و۳ بجنورد
- امام خميني(ره) بجنورد
- امام صادق (ع) - بجنورد
- امام موسي کاظم (عليه السلام) جاجرم
- آيت الله حكيم(ره) - شيروان -
- باقرالعلوم(ع)- رازجرگلان -
- بقيةالله(عج) - آشخانه -
- محموديه - فاروج -
- ولي عصر(عج) - اسفراين
مدارس علمیه در بخش خواهران به ترتیب الفبا:
- الزهراء(س) - بجنورد -
- الزهراء (س) - شيروان - -
- الزهراء(س) - گرمه -
- فاطمه الزهراء (س) - آشخانه -
- فاطمه الزهراء (س) - اسفراين -
- فاطميه (س) - فاروج
حوزه علمیه اهل تسنّن:ویرایش
21 مدرسه علمیه اهل سنت با قریب به 600 نفر طلبه به‌صورت رسمی فعالیت می‌کنند که این تعداد شامل 20 مدرسه علمیه برادران و یک مدرسه علمیه خواهران اهل سنت است.
برخی از مدارس علمیه اهل سنت برادر در استان خراسان شمالي:
۱. مدرسه علمیه الاظهر، روستاي باغلق، شهرستان راز و جرگلان،
۲. مدرسه علميه عرفانیه، روستای دشتک علیا، شهرستان راز و جرگلان،
۳. مدرسه علمیه رحیمی، روستای بگ پولاد، شهرستان راز و جرگلان،
۴. مدرسه علمیه کریمی، روستای یکه سعود، شهرستان راز و جرگلان،
۵. مدرسه عرفانی برادران، در منطقه مرکزی، شهرستان مانه و سملقان
۶. مدرسه علمیه ربانیه، روستای تازیاب، شهرستان مانه و سملقان،
۷. مدرسه علمیه الهادی، روستای کهنه جلگه، شهرستان مانه و سملقان،
۸. مدرسه خادمیه امانلی، شهرستان مانه و سملقان، از جمله مدارس علمیه اهل سنت برادر خراسان شمالی است.
۹. مدرسه علمیه فاطمه الزهراء خواهران، اهل سنت در روستاي دشتك.
کشتی و پهلوانانویرایش
مسابقات کشتی چوخه مسابقات کشتی چوخه در اسفراین در روز ۱۴ فروردین هر ساله برگزار می‌شود، گود زینل خان در اسفراین هر ساله با چندین مسابقه استانی و کشوری معتبر برگزار می‌شود.
همچنین جام کشتی برادران زهرایی هم در شیروان برگزار می‌شود.
مسابقات کشتی با چوخه در جاجرم نیز از قدمت زیادی برخوردار است و همه ساله در ایام نوروز و برخی اوقات دیگر با شکوه خاصی در جاجرم برگزار می‌شود.
تفرج گاه‌هاویرایش
شهرستان اسفراین
دهکده توریستی روئین و سد بیدواز و غار برقیستان در شهر زیبای صفی‌آباد و درهٔ حاج سست در اسفراین_ شهر بلقیس اسفراین
شهرستان بجنورد
پارک باباامان، پارک بش قارداش،روستای پیغو، کمپ گلستان، آبشار حمید، دره بازخانه، دره فیروزه، دره مهنان و آب گرم قراجه روستای پلکانی اسفیدان باغ ملا محمد در توابع روستای باغچق _ آینه خانه و عمارت مفخم _ کوشک علی آباد_ حسینه جاجرمی_ کاروانسرای سبزه میدان _ حمام عسگری
شهرستان مانه و سملقان
آتشکده اسپاخو _ تپه باستانی ریوی _آبشار بیار، روستای درکش، آبشار زوعلیا، آبگرم مهمانک
شهرستان شیروان
قوشخانه کفترخانه- غار درق روستاهای زوارم و گلیان -کوهستان پارک شیرکوه چهارطاقی تیموری شیروان-تپه ارگ باستانی شیروان_ نوشیروان پرکانلو
شهرستان جاجرم
مسجد جامع جاجرم- نارین قلعهٔ جاجرم- کوشک جاجرم- سردابهٔ جاجرم- ارگ کاظم خان جاجرم- قلعهٔ خان جاجرم- بقعهٔ مبارکهٔ خواجه علی بن مهزیار جاجرم- کوه بابای جاجرم - تنگهٔ جاجرم- تپهٔ پهلوان جاجرم- تپهٔ حیدران جاجرمرباط قلی حمام جاجرم _ پول چوبی ابریشم قلعه جلال الدین
شهرستان گرمه
رباط عشق _ روستا دشت_ رباط قره بیل- مسجد جامع درق -امامزاده فضل بن علی درق، امامزادگان ابراهیم و محمد درق، قلعه قدیمی دهی درق، قلعه قدیمی نارنج قلعه درق، غار کفترک درق، بند تاریخی مهار (معار) درق، آب انبارهای قدیمی راه‌های قدیمی (مسیر درق - شاهرود)، یادبود و گلزار شهدای شهر درق - قلعه خداوردی درق - نظرگاه امام علی گرمه- شهر باستانی ده هزار ساله راونیز، غار برقیستان، امامزاده باباقدرت، روستای تاریخی آردین، روستای تاریخی پرثوادر کنار روستای گسگ، امامزاده حمزه دهنه شیرین، تپه قلعه کهنه کند.
شهرستان آجیلی فاروج
حمام فاروج، حمام روستای استاد،دره خسروی
شهرستان راز و جرگلان
سد غلامان، سد جرگلان، اسب ترکمن
جستارهای وابستهویرایش
منابعویرایش
- ↑ پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران-آمار سال ۱۳۹۰
- ↑ https://www.amar.org.ir/سرشماری-عمومی-نفوس-و-مسکن/نتایج-سرشماری/نتایج-تفصیلی-سرشماری-1395
- ↑ https://www.amar.org.ir/Portals/0/census/1395/results/tables/jamiat/tafsili/3-jamiat-k.xls
- ↑ استان خراسان رضوی
- ↑ مردم شیعه و سنی خراسان شمالی همدلی و همزبانی خود را به جهانیان نشان دادند
- ↑ شمال شرق ایران، کردها در خراسان
- ↑ http://www.sci.org.ir/portal/faces/public/sci/sci.gozide/sci.naghshe1
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ روزنامه خراسان،زبان و فرهنگ تاتی در آستانه فراموشی، دوشنبه ۱۳ مهر ۱۳۸۸، شمارهٔ ۲۸۱.
- ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ http://www.nkhorasan.ir
- ↑ «شهرستان گرمه در خراسان شمالی تأسیس شد». خبرگزاری فارس. ۱۸ مهر ۱۳۸۷. دریافت‌شده در ۲۲ بهمن ۱۳۸۷.
- ↑ شهرستان راز و جرگلان به نقشه تقسیمات کشوری اضافه شد
- ↑ قومیت‌های استان خراسان شمالی
- ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ ۱۳٫۲ روزنامهٔ خراسان،بررسی پیشینه تاریخی اقوام مختلف: تات قوم بومی خراسان که به زبان فارسی تکلم می‌کنند. دوشنبه ۲۳ شهریور ۱۳۸۸ - شمارهٔ ۲۶۴.
- ↑ پورتال فرمانداری شهرستان جاجرم، بازدید: ژوئیه ۲۰۱۳.
- ↑ A. Manafy. The Kurdish Political Struggles in Iran, Iraq, and Turkey: A Critical Analysis (illustrated ed.). University Press of America, 2005. p. 6. ISBN 9780761830030.
- ↑ فرهنگستان زبان کردی
- ↑ http://journals.police.ir/backend/uploads/553ccedbf605d41a7dbbb1d3090863d17e901cee.pdf
- ↑ شماره کتابشناسی ملی:۲۸۷۹۷۳۹ طرح بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور (شاخص‌های غیرثبتی){گزارش}:استان خراسان شمالی/به سفارش شورای فرهنگ عمومی کشور؛ مدیر طرح و مسئول سیاست گذاری:منصور واعظی؛ اجرا:شرکت پژوهشگران خبره پارس -شابک:۲–۴۷–۶۶۲۷–۶۰۰–۹۷۸ *وضعیت نشر:تهران-موسسه انتشارات کتاب نشر ۱۳۹۱ *وضعیت ظاهری:۳۰۲ ص:جدول (بخش رنگی)، نمودار (بخش رنگی)
پورتال صدا و سیمای خراسان شمالی (پیشینه تاریخی بجنورد)