زبان تاتی ایران

از خانوادهٔ زبان‌های ایرانی، شاخهٔ شمال‌غربی

زبان تاتی ایران یا تاتی جنوبی (به تاتی: Tâti Zobun, تاتی زبون)[۴] از دستهٔ زبان‌های ایرانی شاخهٔ شمال غربی است. گویش‌های این زبان در گذشته از آذربایجان تا شمال خراسان گسترده بود ولی امروزه با زبان‌های ترکی آذربایجانی و فارسی جایگزین شده و تنها در بخش‌هایی از شمال‌باختری ایران گویش‌های تاتی در منطقه به جا مانده‌اند که می‌توان پراکندگی آنها را به جزایری در دریا تشبیه نمود.

تاتی
Tâti Zobun
تاتی زبون
تاتی زبون
زبان بومی دراستان‌های قزوینالبرزتهراناردبیلاستان گیلانخراسان رضویخراسان شمالیاستان مرکزیزنجانآذربایجان شرقی
منطقهنیمه شمالی ایران
شمار گویشوران
۲۵۰ هزار[۱]  (بدون تاریخ)
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹-
گلاتولوگtati1244[۳]

بزرگ‌ترین شهر تات‌زبان جهان تاکستان می‌باشد.

شهرها و روستاهای تات‌زبان در استان قزوین شامل:

شهر تاکستان، الموت، اسفرورین، شال، زیاران، دانسفهان، سگزآباد، خیارج، خوزنین، ابراهیم‌آباد

در سایر استان‌ها شامل:

مرکزی (تفرشالبرز، تهران، اردبیل، گیلان، زنجان و خراسان شمالی در شهرستان‌ها و مناطق روستای وفس، روستای چهرقان، ویدر، الویر، تاکستان و بوئین‌زهرا، اشتهارد، دماوند، ایوانکی شاهرود خلخال، طارم، جاجرم و اسفراین و در زنجان در روستای خوئین دیده می‌شوند.[۵][۶][۷] و همچنین در زنجان زبان تاتی بخشی از شمال طارم علیا دامنهٔ کوه البرز به جا مانده‌است در حدود ۸ روستا (چرزه، باکلور، جمال آباد، قسمتی از آبادی هزارود، بندرگاه، سیاورود، نوکیان، قوهیجان) به زبان تاتی صحبت می‌کنند. محل سکونت آنها بر کمره کوه واقع شده‌است.[۸]

همچنین زبان تاتی در فهرست میراث ناملموس آثار ملی ایران از استان آذربایجان شرقی نیز ثبت شده‌است. این زبان با لهجه‌های هرزندی و کرینگانی در این مناطق همچنان سخن گفته می‌شود.[۹][۱۰]

گویش‌های تاتُید «tatoid» یا گویش‌های تاتی گونه گویش‌هایی از زبان تاتی می‌باشند که در شهرستان‌های رودبار، الموت صحبت می‌شود و سه گویش طالقانی، الموتی و رودباری گویش‌هایی از زبان تاتی می‌باشند. گویش‌های تاتی مانند در اصل زبان تاتی بودند که به‌دلیل تأثیرات شدید زبان‌های کاسپین و زبان فارسی تمام ویژگی‌های زبان تاتی را از دست داده‌اند.[۱۱]

زبان تاتی از آنجا که یکی از زبان‌های ایرانی شمال غربی است به فارسی نزدیکی دارد و به گیلکی و مازندرانی[۱۲] و به‌خصوص به تالشی شبیه و نزدیک‌تر می‌باشد. زبان تاتی همچنین به زبان کردی و اوستایی نزدیک است.[۱۳][۱۴] تاتی بسیاری از ویژگی‌های آوایی، واژگانی و صرف و نحوی کهن همچون تمایز جنس دستوری، ساخت ارگتیو، مادهٔ مجهول، گردش مصوت‌ها، حالت دوگانهٔ فاعلی و غیرفاعلی در اسم و … را حفظ کرده‌است.[۱۵]

براساس اعلام یونسکو، زبان تاتی، یکی از زبان‌های در حال انقراض است.[۱۶]

ریشه زبان تاتی ویرایش

تاتی با توجه به اینکه یکی از زبان‌های ایرانی شمال غربی است بیشترین نزدیکی را به زبان‌های تالشی، کردی، زازاکی، گیلکی، مازندرانی و بلوچی دارد. نظرات بسیاری در مورد ریشهٔ تاتی داده شده‌است. برخی به شباهت‌های تاتی با اوستایی اشاره داشته‌اند. عده‌ای نیز کوشیده‌اند به شباهت‌ها و پیوندهای تاتی با پهلوی اشاره داشته باشند. برخی نیز تاتی را به‌همراه طبری و تالشی و گیلکی و کُردی، بازمانده‌های زبان مادی کهن دانسته‌اند. دیاکونوف در اینباره می‌گوید:[۱۲]

«در زمان حاضر هم تات‌ها و تالشان و گلیک‌ها و مازندرانی‌ها به زبان‌هایی سخن می‌گویند که خود بقایای زبان هند و اروپائی می‌باشد که در آغاز زبان ماد شرقی بوده‌است. امتیاز ویژه این زبان‌ها کهنِگی و مهجوری ترکیب اصوات می‌باشد که با زبان پارسی تفاوت داشته و با مادی و پارتی و اوستایی مناسبت دارد.»

مادی بودن ریشه تاتی را کسان دیگری چون عباس طاهری، اسدالله رحمانی و ابراهیم جهان‌بخش در مقاله‌های «بررسی گویش تاتی تاکستان»، «راهکارهای حفظ زبان تاتی» و «ساختار دستوری تاتی» و همچنین احسان یارشاطر در دانشنامهٔ اسلام و ایران بیان داشته‌اند.

احمد کسروی معتقد است که زبانی که تات‌ها بدان سخن می‌گویند در زمان‌های گذشته گسترش زیادی داشته و به استناد شواهد عینی و پژوهش‌های انجام‌شده، زمانی همهٔ مردم آذربایجان و قزوین را دربرگرفته ولی بعدها با اشاعه و استیلای زبان ترکی کم‌کم از بین رفته‌است.[۱۷]

در هر حال می‌توان ریشهٔ اصلی زبان تاتی را زبان مادی دانست که در طول قرون متمادی تحت تأثیر اوستایی که زبان مذهبی مردمان این سامان بوده، و فارسی باستان و پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی و فارسی دری، که به‌ترتیب زبان رسمی حکومت‌های هخامنشی و اشکانی و ساسانی و حکومت‌های پس از اسلام بوده، قرار گرفته، و امروزه در آخرین شکل خود تحت عنوان تاتی درآمده است.[۱۸]

برخی پژوهشگران معتقدند زبان تاتی، زبان قدیم مردم آذربایجان بوده و آذری نامیده می‌شده‌است.[۱۹]

امروزه برخی زبان‌شناسان و پژوهشگران زبانی، نامِ آذری را به نام زبانِ تاتی ایران و لهجه‌های مختلف آن ترجیح می‌دهند و در آثار خود، هنگام بررسی زبان تاتی ایران، از نامِ «آذری» استفاده می‌کنند.[۹]

ریشه و کاربرد واژهٔ تات ویرایش

تات واژه‌ای است که ترک‌زبانان برای مردم ایرانی‌زبان و ایرانی‌تبار یک‌جانشین به‌کار برده‌اند.[۲۰] به‌گفتهٔ هونی (۱۹۵۷) فارسی‌زبانان را تات می‌نامیدند.[۲۱]

قدیمی‌ترین سندی که کلمهٔ تات در آن استفاده شده، کتیبه‌های اورخون است. تات در در این کتیبه‌ها ظاهراً به‌معنای «اتباع» و «رعایا» استفاده شده‌است. لفظ «تات» علاوه بر این که بر ایرانیان و یکجانشینان گفته می‌شده عنوانی بوده که قبل از حکومت ایلخانی به عناصر خارجی سرزمین‌های ترکان (احتمالاً خارجی‌های یکجانشین ترکستان، بعضی قبایل متمدن ترک، اقوام مغلوب و ساکنان مناطق تحت تصرف ترکان) گفته می‌شده‌است.[۲۲]

در مثل‌ها و افسانه‌های مردم تبریز «تات» به‌معنی مرد دانا و باسواد و شهرنشین است.[۲۳] استعمال کلمهٔ «تات» در بین ترکان ساکن ایران رواج داشته ولی انعکاس آن در ادبیات فارسی بسیار کم است.[۲۲] همچنین در دیوان لغات ترک کاشغری تات به‌شکل تَت نیز ضبط شده و به‌معنای ایرانی، فارسی، فارسی‌زبان و کافر اویغوری آمده‌است.[۲۴] تاتارهای کریمه نیز مسیحیان یونانی را که در سلطنت کاترین دوم (۱۷۶۲–۱۷۹۶) و در فاصلهٔ ۱۱۸۹–۱۱۹۲/ ۱۷۷۵–۱۷۷۸ به ناحیهٔ ماریوپول (ژدانوف امروزی) واقع در کنار دریای آزوف مهاجرت کرده بودند، تات می‌نامیدند.[۲۵]

قوم تات ویرایش

مردمی که امروزه تات نامیده می‌شوند، در نواری منقطع از کوهستان قفقاز تا کوه‌های خراسان پراکنده‌اند. سرنوشت تاریخی مردم تات هرچه بوده در نهایت به این انجامید که تات‌ها در نواحی دوراُفتاده و روستاهای صعب‌العبور و حاشیه‌ای بقاء خود را به دست آورند. امروزه، همان‌طور که گفته شد، این مردم در گسترهٔ وسیعی از ایران حضور دارند. با توجه به داده‌های جمعیت‌شناختی موجود و صحبت‌هایی که با اهالی تات‌نشین مناطق مختلف ایران شده، می‌توان به‌تقریب گفت در حدود بیش از ۴۰۰ هزار نفر تات در ایران زندگی می‌کنند که در گذشته عمدتاً از حضور دیگران آگاهی خاصی نداشتند و عموماً بیشترشان به‌صورت جزایری مجزا از هم زندگی می‌کردند. امروزه هم اطلاعاتی کلی از یکدیگر دارند که به‌عنوان مثال تات‌نشین‌های دشت قزوین به‌ندرت یکی از تات‌نشین‌های اطراف بجنورد را دیده‌اند، چه برسد به اینکه ارتباطی با هم داشته باشند.[۲۶]

 
علی عبدلی، نویسنده چند کتاب از قبیل فرهنگ تطبیقی تالشی، تاتی، آذری، تهران 1380.[۱۳]

در مجموع می‌توان تات‌های ایران را در چند ویژگی مشترک خلاصه کرد: ۱- زبان تاتی، که در تمام مناطق تات‌نشین، وجود دارد. ۲- منشأ و تبار مشترک که به مادها بر می‌گردد (هرچند خودآگاهی کمی نسبت به این مسئله در میان تات‌ها وجود دارد). ۳- تاریخ و سرنوشت تاریخی مشترک که سبب شده وضعیت تاریخی مشابهی داشته باشند. ۴- سنت و میراث فرهنگی مشترک. باید گفت از آنجا که زبان تاتی، یک زبان غیرمکتوب است و فرهنگ آن‌ها نیز یک فرهنگ شفاهی است، لذا مهم‌ترین و اصلی‌ترین محمل فرهنگی آنها، زبانشان بوده که سنت فرهنگی‌شان را در طی سال‌ها و قرون متمادی تا به امروز انتقال داده‌است.[۲۶]

ادبیات تاتی ویرایش

حوزهٔ ادبیات تاتی با در نظر گرفتن اشعار پراکنده، سدهٔ هشتم هجری قمری می‌باشد که بر جای مانده‌است و دارای سابقهٔ طولانی است. اما تاریخ آغاز جدید آن در ایران به پس از دورهٔ مشروطه، و در قفقاز به پس از وقوع انقلاب ۱۹۱۷ روسیه می‌رسد که اشعار و نمایشنامه‌های م. بخشی اف (متولد ۱۹۱۰) و اشعار و داستان‌های ده آنتی لوف (متولد ۱۹۱۳) گواه این موضوع است.

یکی از آثار ادبیات تاتی، داستان عاشقانهٔ عزیز و نگار است که به زبان تاتی نوشته‌شده و نسخه‌های متعددی از آن در دست است. این داستان تاکنون به زبان تاتی منتشر نشده، اما یوسف علیخانی نسخه‌ای از آن را به زبان فارسی به نثر تنظیم و چاپ کرده‌است.

در دهه‌های اخیر حس هویت‌خواهی تات‌های ایران سبب خلق تعدادی آثار مکتوب به این زبان شده‌است. کتاب فرهنگ موضوعی تاتی به فارسی گویش تاتی روستای لرد بخش شاهرود خلخال، اثر جواد معراجی لرد، از جملهٔ آنهاست که شامل لغات، ترکیبات، کنایات و اصطلاحات است و اشاره‌ای کوتاه نیز به دستور زبان تاتی این منطقه داشته‌است. اشعار و داستان‌هایی نیز به زبان تاتی سروده و نوشته شده‌اند. دو نمونه از این کتاب «آوای تات: سروده‌هایی به زبان تاتی تاکستان» اثر عباس پدرام و کتاب «زورق شکسته» اثر محمود زرندی است.

پراکنش گویشوران زبان تاتی ویرایش

در ایران پراکندگی تات‌زبانان دامنهٔ قابل‌توجهی دارد. تا قرن گذشته، مردمی که در سرزمین‌های میان مانقوطای سراب و نیر اردبیل سکونت داشتند، مخلوطی از تات‌ها و شاهسون‌ها بودند و طول مسیر رودخانه‌های بالق‌لو و قره‌سو تا رودخانهٔ ارس نیز در دست تات‌ها بود. اینان در همان زمان مدت‌ها بود که زبان خود را فراموش کرده بودند و به ترکی سخن می‌گفتند. دره شاهرود خلخال، بزرگ‌ترین محل تجمع تات‌زبان‌ها در آذربایجان و اردبیل است. حدود چهل روستا در این دره و یکی دو ناحیهٔ دیگر خلخال، تات‌زبان است. در قزوین نیز انبوهی از تات‌زبانان سکونت دارند. در سال ۱۲۷۶ به‌دستور علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، وزیر علوم و صنایع و تجارت، لغات رایج در میان تات‌های بلوک رامند و دیگر روستاهای تات‌نشین جنوب قزوین جمع‌آوری گردید و کتابی تألیف شد با عنوان رسالهٔ لغات فرس قدیم که اهل قزوین را از قبایل قدیم ایران و مردمی پهلوی‌زبان معرفی کرده‌است. شمس‌العلما محمدمهدی عبدالرب آبادی، از مؤلفان نامه دانشوران، از این طایفه بود. امروزه از جنوب غربی تا جنوب شرقی قزوین، گروه‌های بزرگی از مردم بخش‌های رامند شمالی، رامند جنوبی، بخشی از بوئین‌زهرا، دودانگه، افشاری، دشتابی، اسفرورین و اشتهارد، تات نامیده می‌شوند. حضور تات‌ها در مازندران و استرآباد نیز سابقه‌ای طولانی دارد؛ از قرن دهم به بعد، تات‌ها یکی از گروه‌های جمعیتی ولایت استرآباد بوده‌اند. سلطانعلی تات در صفر ۱۰۰۵، استشهادنامه رعایا و مالکان قریهٔ چوپلانی استرآباد را دربارهٔ حقابه آن روستا تأیید کرده بود. در دورهٔ نهضت مشروطه، زبان تاتی در ولایت استرآباد رایج بود و گروه‌هایی از تات‌ها در بلوک سدن رستاق استرآباد و شهر اشرف (بهشهر امروزی) سکونت داشتند.

امروز اگر نقشهٔ شمال ایران را در برابر خود قرار دهیم و خطی از آخرین نقطهٔ ارتفاعات طالقان به طرف سیاهکل و رستم‌آباد کشیده و آن را تا تاکستان ادامه بدهیم، مثلثی مشخص می‌گردد که در آن گویشوران تاتی در میان سایر گروه‌های زبانی زندگی می‌نمایند و البته عمده مرکز تجمع تات‌ها خود تاکستان می‌باشد. تاکستان در گذشته به نام «سیادهن» خوانده می‌شد و اکنون هم بومیان آن را «سیادن» می‌نامند. تاکستان در دوران ساسانیان در نهایتِ آبادی بوده و موقعیت ممتازی داشته‌است. به‌طور کلی زنجیرهٔ مناطق تات‌نشین در ایران از شهر الموت تا تاکستان شروع شده و به سمت جنوب و جنوب شرقی ادامه می‌یابد و در نهایت در شهرستان بوئین‌زهرا به روستای تاریخی سگزآباد پایان می‌یابد. تات‌های خارج از ایران بیشتر در کشور آذربایجان، روسیه و گرجستان ساکن هستند.

تات‌های ایرانکه به تات‌های جنوبی شهرت یافته‌اند، در استان‌ها، شهرها و روستاهای زیر زندگی می‌کنند:

شهرستان خلخال بخش شاهرود روستاهای (لرد، درو، اسکستان، اسبو، شال، دیز، گندم‌آباد، کرین، گیلوان، کرنق) و شهر کلور.

شهرستان نمین روستاهای طارم، عنبران، میناباد، میرزانق، کلش، سروآباد، پیله‌رود، جید، طولش، عنبران علیا، کجل تات زبان هستند.

شهرستان کرج شهر آسارا و روستاهای جی ،آزادبر، ابهرک ،ادران، ارنگه ،اویزر ،ایگان، باغ پیر، پورکان، تکیه سپهسالار، جور آب، چاران، حسن‌کدر، خوارس، خور، خوزنکلا ،درده، دروان، سرخه‌دره ،سر زیارت سرک، سرودار ،سیاه کلان ،سیجان، سیرا، کلوان، کلها، کندر، کوشک بالا، کوشکک کهنه ده، کیاسر، کیاسرلات، گرم آب، گسیل، گشنادر، لانیز، لیلستان، ملک فالیز، مورود ،میدانک، نسا، نشترود، نوجان، وارنگه‌رود، واریان، ورزن، وله، وینه.

در شهرستان اشتهارد روستاهای بخش پلنگ آباد شامل صحت آباد، احمدآباد، جعفرآباد، مهدی‌آباد، فرد آباد، مختارآباد، عبدالله آباد، کوشک آوا، پلنگ آباد، مروت اوا (پسوند اوا در زبان تاتی همان آباد است) و روستاهای مرادتپه، قزل حصار، رحمانیه، اوپشته، گنگ، جارو، نکوجار، قرقرک و بوجعفر تات زبان هستند. در دامنهٔ جنوبی رشته کوه البرز رودبار الموت و اکثر مردم تات‌زبان هستند.

طبق کتاب تات نشین‌های بلوک زهرا نوشته جلال آل احمد گویش تاتی اشتهارد خالص‌ترین و دست نخورده‌ترین گویش زبان تاتی است، چون منطقهٔ اشتهارد که در سر راه کرج به بوئین‌زهرا در ۸۰ کیلومتری کرج و ۲۵ کیلومتری بوئین‌زهرا قرار دارد به‌علت خشکی و کمی آب از دستبرد کوچ‌نشین‌های ترک در امان بوده و مردم آن همچنان زبان قدیم خود را حفظ کرده‌اند.[۲۷]

روستاهای شهرستان دماوند مانند روستاهای بخش کن مثل سولقان وردیج واریش کن تالون کشار رندان امامزاده داوود کیگا سنگان بالا سنگان پایین کن قدیم وبرخی روستاهای شمالی تهران مثل حصارک پونک ده ونک و روستاهای منطقهٔ گرمدره مانند امیرآباد، سعادتیه، کوهک، کیلان و ایوانکی گرمسار تات‌زبان هستند و در محلات شمالی شهر دماوند تا سه کیلومتری مرکز شهر همچون دشتبان، دشتک، دشتمزار، چشمه‌علا، مشا، احمدآباد و اوره به زبان مازندرانی[۲۸] صحبت می‌شود. همچنین روستاهایی که در مسیر گردنه‌های گدوک و امامزاده هاشم و اطراف آنها واقع شده‌اند همگی به زبان مازندرانی صحبت می‌کنند. از مسیر گدوک: کهنک در منتهی الیه شرقی دماوند، آرو، روستاهای دشت کوه شامل: یهر، لی پشت، دهنار، مومج و هویر و سیدآباد درپنجاه کیلومتری گدوک و روستاهای جنوبی آن: کلاک، مشهد ویدره و از مسیر امامزاده هاشم: دهستان آبعلی شامل: مبارک‌آباد، آبعلی، قائم محله، سادات محله، کریتون، جورد، وسکاره و ایراء همگی به زبان مازندرانی صحبت می‌کنند.[۲۹] سایر زبان‌ها مانند ترکی و کردی نیز در قسمت‌هایی از شهرستان دماوند رواج دارد.[۳۰] (بعضی روستاهای شهرستان دماوند مهاجرنشین و کُرد یا ترک‌زبانند، مانند روستای حصار) یا سربندان که کُردزبانند.[۱](کیلان - کلون)

تات زبانان رودبار در دو منطقهٔ عمارلو و خورگام زندگی می‌کنند. در عمارلو: مرکز بخش عمارلو جیرنده است و علاوه بر آن روستاهای انبوه، کلیشم، خرم‌کوه، ویه، ناوه، لایه، نوده فاراب، یکنم، ایینه‌ده، پاکده، داماش، بیورزین، پارودبار، اسکابن، کرماک به زبان تاتی تکلم می‌کنند. در خورگام: در بخش خورگام مرکز بخش یعنی بره‌سر و روستاهای ناش، اسطلخ‌کوه، چیچال، لیاول علیا، چلوانسرا، قوشه لانه، سه پستانک، گرزنه چاک، کشکش به زبان تاتی تکلم می‌کنند.[۳۱][۳۲]

در شهرستان تاکستان، شهر تاکستان و در بخش اسفرورین، شهر اسفرورین و روستای قرقسین، تات زبان‌اند. در شهرستان بوئین‌زهرا، بخش‌های بخش رامند، شال شهرهای دانسفهان و شال و روستاهای خیارج، خوزنین، خروزان، ابراهیم‌آباد، سگزآباد، اَک، خروزان و…[۳۳][۳۴] تات‌زبان هستند. درشهرستان قزوین بخش رودبار الموت غربی و بخش رودبار الموت شرقی، و در نزدیکی طالقان شهر زیاران[۳۵] و روستاهای صمغ آباد، طیخور، توداران، آقچری، خوزنان، جزمه، آتانک، قاضی کلایه، ابراهیم‌آباد، کهوان، دارالسرور، میان‌کوه ،کذلک، و یوج، رزجرد، رشتقون، شینقر، اردبیلک، اشنستان، میان‌بر و … در کوهپایه قزوین تات‌زبان هستند. در شمال قزوین در الموت، کوچنان ،اندج ،گازرخان، الولک، نیاق، زرشک، وشته، تسکین، زرآباد و دستجرد نیز به تاتی و فارسی سخن می‌گویند.

در روستاهای وفس، چهرقان، فرک در شهرستان کمیجان، شهرستان تفرش، روستای کهک و شهرستان فراهان، روستای گورچان به زبان تاتی صحبت می‌نمایند. این روستاها به فاصله ۱۰۰ تا ۱۲۰ کیلومتری شهر اراک و در شمالی‌ترین نقطهٔ استان مرکزی واقع شده‌اند. مناطق کوهستانی و خوش‌آب‌وهوا و شغل مردم روستاها کشاورزی، باغداری و دامداری است که به‌دلیل مواجه شدن با کمبود آب و عدم توجه مسئولین به نیاز مردم و نیروهای انسانی جوان، به‌شدت روستاها خالی از سکنه می‌شوند و در شهرهای مانند تهران، قم، اراک، کرج و… سکونت می‌نمایند. همچنین در لهجهٔ اراکی قدیم واژه‌های تاتی مثل چنه (چرا) برار (برادر) خوسبیدن (خوابیدن) ملوچ (گنجشک) گل (آویزان) بوویه (پدر) و … بسیار دیده می‌شود. در شهرستان زرندیه بخش خرقان روستاهای الویر و ویدر به زبان تاتی سخن می‌گویند.

شهرستان طارم ۸ روستا به نام‌های سیاه رود، باکلور، هزاررود ،بندرگاه، چرزه، جمال آباد، قوهیجان و نوکیان تات زبان هستند که این روستاها در دهستان درام واقع شده‌اند. در شهرستان ایجرود بخش حلب روستای باستانی خوئین نیز به تاتی سخن می‌گویند.

در شهرستان اسفراین روستای‌های ادکان، بیدواز و در شهرستان بجنورد بخش گرمخان روستای‌های قلعه محمدی، گیفان پایین، گیفان بالا، میانزو، رزقانه و در شهرستان جاجرم بخش جلگه شوقان، شهر سنخواست و روستاهای دوبرجه، طبر، کرف، خراشا، غمیطه، جربت اسلام‌آباد، ارک و اندقان، در شهرستان شیروان روستای‌های برزل آباد، گلیان، برزلی به تاتی صحبت می‌کنند. در این مناطق، لهجهٔ تاتی، زبان اصلی مردم است و در برخی روستاها، تات‌ها همراه با سایر اقوام و به‌ویژه با کردها زندگی می‌کنند. تات‌های ساکن بجنورد شامل طوایف گیفانی، گلیانی، گرمه‌ای، جاجرمی، سنخواستی، خراشاهی، جربتی، کرفی، طبری، فیروزه‌ای، آساکی (پارتی)، اردغانی، بیدوازی، روئینی، مشهد طراقی و برخی طوایف خاوری است. برخی همچون ملک الشعرای بهار بر این عقیده‌اند که اصطلاح تات در شمال خراسان برگرفته و تغییریافتهٔ اصطلاح «تازیک» یا «تاجیک» است که پس از حملهٔ اعراب به شمال خراسان ابتدا از سوی ایرانیان به اعراب و سپس از سوی اقوام ترک به فارس‌زبانان گفته شده‌است.

گویش‌های گروه زبانی تاتی ویرایش

دونالد ال. استیلو (۱۹۸۱: ۱۳۸–۱۴۱) زبان‌های تاتی و تالشی را در یک گروه قرار داده‌است؛ و، آن را گروه زبانی تاتی- تالشی (Tatic) نامیده‌است. وی گونه (گویش و لهجه)های گروه زبانی تاتی را بر اساس معیارهای زبانی و قومی و نزدیکی جغرافیایی در ۱۰ گروه جای داده‌است. هم آن گونه که دیده می‌شود گروه ۲، گونه‌های زبان تالشی است:[۳۶]

  • گروه ۱: گونه‌های گروه هرزنی-دیزماری
  1. الف) گونه هرزن که اکنون در گلین قیه صحبت می‌شود و بین مرند و جلفا واقع است.
  2. ب) گونه‌های منطقه دیزمار (از جمله کرینگان) و منطقه حسنو در استان آذربایجان شرقی
  • گروه ۲: گونه‌های گروه تالشی
  1. الف) تالشی شمالی
  2. ب) تالشی مرکزی
  3. ج) تالشی جنوبی
  • گروه ۳: گونه‌های گروه منطقه خلخال در استان اردبیل
  1. الف) منطقه شاهرود خلخال (از جمله لرد، درو، شال، کلور، اسبو، اسکستان، دیز، کرین، گیلوان، خانقاه، کهَل، طهارم دشت و چند روستای دیگر)
  2. ب) منطقه خورش رستم (از جمله کَرنَق، کجل و…)
  • گروه ۴: گونه‌های گروه طارمی-کباته ای
  1. الف) گونه‌های طارم علیا در استان زنجان (از جمله هَزاررود، سیاورود و…)
  2. ب) گونه‌های کَلاس و کباته در منطقه رودبار استان گیلان
  • گروه ۵: گونه‌های گروه منطقه خوئین استان زنجان
  • گروه ۶: گونه‌های گروه تاتی جنوبی (در آثار دکتر یارشاطر)
  1. الف) گونه‌های منطقه رامند استان قزوین (از جمله تاکستان، اسفرورین، شال، دانسفهان، خیارج، سگزآباد، ابراهیم‌آباد…)
  2. ب) گونه اشتهارد و گونه‌هایی منطقه کرج در استان البرز
  • گروه ۷: گونه‌های گروه شمال و شمال خاوری قزوین
  1. الف) منطقه کوهپایه قزوین (از جمله رزجرد و…)
  2. ب) گونه‌های گروه مراغه‌ای در منطقه رودبار علیا (رودبار الموت)
  3. ج) منطقه الموت
  • گروه ۸: گونه‌های گروه الویر و ویدر در نزدیکی ساوه در استان مرکزی
  • گروه ۹: گونه‌های گروه کهک، وفس و اطراف آن در منطقه اراک استان مرکزی
  • گروه ۱۰: گونه‌های گروه رودبار (زیتون، الموت، طالقان) در دره شاهرود و سفیدرود که در حال تغییر به زبان‌های حاشیه دریای خزر

از نظر استیلو گویش‌های رودباری و طالقانی دسته‌بندی جدیدی را با عنوان تاتی مانندها «tatoid» تشکیل می‌دهند. گویش‌های تاتی مانند در اصل زبان تاتی بودند که به دلیل تأثیرات شدید زبان‌های کاسپین و زبان فارسی تمام ویژگی‌های زبان تاتی را از دست داده‌اند. استیلو زبان‌های تاتی گونه را به سه دسته تقسیم نموده‌است:[۳۷]

  1. گویش طالقانی-الموت.
  2. گویش گازرخان و گوران.
  3. گویش رودبار: جمشید آباد، رستم‌آباد، شهران، توتکابون، جوبان، رودبار و لاکه.

زبان مردمان رودبار تاتی، گالشی، کردی (کرمانجی) و تالشی است. تات زبانان رودبار خود را تات و زبان خود را تاتی می‌نامند. مردمان تات زبان رودبار در دو منطقه عمارلو و خورگام زندگی می‌کنند. مرکز بخش عمارلو جیرنده است و علاوه بر آن روستاهای انبوه، کلیشم، خرم‌کوه، ویه، ناوه، لایه، نوده فاراب، یکنم، ایینه‌ده، پاکده، داماش، بیورزین، پارودبار، اسکابن، کرماک به زبان تاتی تکلم می‌کنند. در بخش خورگام مرکز بخش یعنی بره‌سر و روستاهای ناش، اسطلخ‌کوه، چیچال، لیاول علیا، چلوانسرا، قوشه لانه، سه پستانک، گرزنه چاک، کشکش به زبان تاتی تکلم می‌کنند.[۳۸][۳۹]

مقایسه گویش‌های مختلف تاتی[۴۰] ویرایش

فارسی تاتی تاکستان تاتی لرد تاتی ابراهیم‌آباد تاتی اردبیلک تاتی زیاران کردی کرمانجی
بچه، کودک zārin/bālā
بالا/زارین
khordan
خُردَن
zāru
زارو
vača
وچه
eyāl
عیال
mendal
پشت بام bon
بُن
bun
بان
bön
بون
bom
بوم
bum
بوم
bān
دست bāl
بال
bāl
بال
bāl
بال
bāl
بال
bāl
بال
dest
تیز tij
تیج
tij
تیج
tij
تیج
tij
تیج
tij
تیج
tûž
خواهر xāke
خواکه
xua
خو
xuāka
خوآکه
xāxor
خاخور
xoār
خُوآر
xwişk
وضو dasnemāz
دسنماز
dasnemāz
دسنماز
dasnemāz
دسنماز
dasnemāz
دسنماز
dastnemāz
دست نِماز
destnimêj
کدبانو keyvuniye/kalöntare zeyniye
کلُونتَره زینیه/کیوونیه
čeybonua
چی بنوه
keyvānu
کیوانو
keyvānu
کیوانو
kalentar
کلنتر
kebanî
عدس marjömake
مرجومکه
marjuمرجو marjeva
مرجوه
marju
مرجو
marju
مرجو
nîsk
آرام، دنج dinj
دینج
dinj
دینج
dinj
دینج
dinj
دینج
dinj
دینج
aram
فریاد harāy
هرای
qālmaghāl

قال مِقال

harāy/qeya
قیه/هرای
harāy/qiyu
قیو/هرای
qālmeqāl/harāy
هرای/قال مِقال
hewar/qîr
فارسی پهلوی اوستایی تاتی تاکستان تاتی سگزآباد تاتی ابراهیم‌آباد تاتی اردبیلک تاتی زیاران کردی کرمانجی
سگ sege span asbe/māččiye
ماچیه/اَسبه
asba
اَسبه
asba
اَسبه
sag
سگ
sayg/māčča
ماچه/سَیگ
seg
استخوان ast/xastak ast esqonj
اسقُنج
xasta
خسته
xasta
خسته
esdeqān
اسدقان
hasta
هَستَه
hestî
دروغ drog/droo droj duru
دورو
deru
درو
doru
دُرو
duru
دورو
duru
دورو
derew
سوزن darzik/darzi dereza darzone
درزُنه
darzena
درزنه
darzena
درزنه
darzan
درزَن
darzen
درزِن
derzî
چهره čihr/čihrak dim
دیم
dim
دیم
dim
دیم
dim
دیم
dim
دیم
rû/dêm
داماد zāmāt zāmātar zomā
زُما
zummā
زوما
zomā
زوما
zāmā
زاما
zāmā
زاما
zava
خانه katak kata kiye
کیه
čia
چیه
chia
چیه
xāna
خانه
xāna
خانه
xanî
مرد mart mereta mardak
مردک
miarda
میرده
mardachمردچ merdi
مِردی
mardek
مَردِک
mêr
بره varrak vare
وَره
vara
وره
vara
وره
vara
وره
vara
وره
berx
عروس vazyok vaze veye
ویه
veya
ویه
veya
ویه
arus
عروس
ayris/eris
عریس/عَی ریس
bûk
بینی vinik vaenā vinniye
وینیه
venia
ونیه
venia
ونیه
vini
وینی
vini
وینی
poz
گرگ gurg vehraka varg
ورگ
varg
ورگ
varj
ورج
verg
وِرگ
gurg
گورگ
gûr

در گویش اسفروینی ویرایش

برخی از واژه‌های زبان تاتی به گویش اسفرورین (از توابع شهرستان تاکستان در استان قزوین)

  • کجا: کوآ / kuặ/ کجا:اکو
  • آنجا: بورَ /Bura/ آنجا:براء
  • برف: وارَ /vara/ برف :ور
  • پدر: پیه /piya/ پدر: ببه
  • مادر: مایَه /mặya/ مادر: ما. یا (ننه)
  • برادر: برا /Bərặ/ برادر :برا
  • خواهر: خاک (Khak) خواهر: خؤ
  • پسر: پور (Pura) پسر: کوته
  • دختر: تیتی (Titi) دختر:کیله
  • من: اَز (Az)
  • تو: ته (Ta)
  • ما: آما (Ama)
  • شما: شما (Shema)
  • او (مؤنث): آیَه (Aya)
  • او (مذکر): آندا (Anda)
  • مرا: چمن (Chemen)
  • تو را: اِشت (Eshte)
  • پریروز: اَپِری (Aperi)
  • دیروز: اَزیر (Azira)
  • امروز: آرو (Aru)
  • فردا: سابا (Saba)
  • پس‌فردا: پسرا (Pesara)
  • خانه: کی یه (Kiya)
  • عروس: وِیَه(veya)
  • خربزه: کالیکَه (kalika)
  • حیاط: کِلاگا (Kelaga)
  • باغ: رَز (Raz)
  • بیرون: بَر (Bar)
  • بالا: جُر (Jor)
  • پایین: جَر(jar)
  • کفش: چُستُه (Chosto)
  • قاشق: کَنچه (Kanche)
  • گربه: مَرچین (Marchin)
  • سگ: اَسبه (seba)
  • مرغ: کرگ (Karg)
  • تخم‌مرغ: کرخا (Karkha)
  • دارم: دیرم (direm)

در گویش سگز آبادی ویرایش

برخی از واژه‌های زبان تاتی به گویش روستای سگزآباد (از توابع شهرستان بوئین‌زهرا استان قزوین)

  • خانواده
  • خانه: چیَ
  • پدر: دَدَ (dada)
  • مادر: مایَ (maya)
  • پسر: فِر (fer)
  • دختر: تی تی (titi)
  • خواهر: خاچَ (khcha)
  • برادر: برا (bera)
  • برادر زن: زن برا
  • خواهر زن: زن خاجه
  • مادر زن: زن مایَه
  • پدر زن: زن پیه
  • مادر بزرگ: پیلَه مایَ
  • عروس: وِیه
  • داماد: زوما
  • میوه
  • سیب: اَسواَ
  • خربزه: چالیچَه
  • گلابی: اَنبری
  • هندوانه: هَندونهَ
  • زردآلو: شِلونیکَ
  • انگور: اَنجروَ
  • زمان
  • امروز: آرِو
  • دیروز: اَزیرَ
  • پری روز: پَریرَ
  • فردا: صَبا
  • پس فردا: سَرا
  • پسین فردا: پَرچینی
  • پسون فردا: پس پَرچینی
  • ظهر: نمِرو
  • غروب: دَمِ شوم
  • شب: شؤ
  • جانور
  • گربه: مَرچین
  • سگ: اَسب
  • گوسفند: چاروا
  • گاو: گُئوَ
  • گرگ: وَرگ
  • مرغ: کَرگَ
  • خرگوش: خَروش
  • گنجشک: گُئوش
  • کیوتر: کُؤتر
  • پوشاک
  • شلوار: شالوار
  • پیراهن: شوی
  • کفش: پوجار
  • کمربند: قیش
  • آب و هوا
  • برف: فرف
  • باران: وارون
  • تگرگ: تی اَرس
  • صفت
  • کوچک: قیجل (ghijel)
  • بزرگ: پیل (pil)
  • خوب: خار (khar)
  • بد: پیس (pis)
  • اشاره
  • این: جِم (jem)
  • کجا: چوآ (choa)
  • اینجا: اِندیا (endia)
  • جهات
  • بالا (زبر): جوئر
  • پائین (زیر): جیرا
  • جلو: پَرون
  • عقب: پَسا
  • وسط: مونینجا
  • ضمایر
  • من: اَ (a)
  • تو: تَ (ta)
  • او :آ (a)
  • ما: اَما (ama)
  • شما: اماهاین، شما (emahayn,shema)
  • آنها: آهاین (ahayn)

در گویش شالی ویرایش

برخی از واژه‌های زبان تاتی به لهجهٔ شهر شال (استان قزوین)

  • خانواده
  • پیَه = پدر
  • مایَ = مادر
  • برا = برادر
  • خاکه = خواهر
  • تتی = دختر
  • پورَ = پسر
  • میوه
  • رَز = باغ انگور
  • چالج = شالی
  • جانور
  • جیلی = جوجه
  • مرچینه = گربه
  • پاجار = کفش
  • صفت
  • خواریش = خوبی؟
  • نمونه جمله
  • بی = بیا
  • بشه = برو
  • کاگو بیش = کجا بودی؟
  • بی کیه؟ بفرمایید منزل.
  • چنه = چرا، برای چه؟

نمونه فعل‌های تاتی تاکستان[۴۱] ویرایش

رساندن arasendon

رسیدن arasesan

افتادن ikatan

انداختن ijayntan

نشستن neštan

خرد کردن - ریز کردن benjaton

بریدن berian

ریسیدن reštan

دیدن vintan

رفتن šian

اجازه دادن - امکان دادن aštan

آمدن omian

آوردن aydan

شیر خوردن از مادر (حیوانات) šet axardan

شیر دادن به بچه حیوانات bočobāndon

نگه داشتن - متوقف کردن nia daštan

خواباندن boxosondan

خوابیدن xotan

مردن mardan

دوشیدن došesan

دوختن dotan

گفتن vātan

زیر دندان خرد کردن bukurujoston

کشتن - ذبح کردن bukušton

ساییده شدن busunoston

شکستن beškeston

شکاندن šekastan

ریختن - به زمین ریختن ikardan

با دست فشردن bošqāloston

شستن šurdan

قطع کردن bosāndon

قطع شدن - جدا شدن bososton

ساییدن - آسیاب کردن bossovoston

جا انداختن - در جای خود قرار دادن der antay

واژگون کردن agardenesan

خاموش کردن ikoštan

پاشیدن opātan

گرفتن igatan

نهادن (بر جایی نهادن) nayan

گذاشتن به زمین همراه با رها کردن hārengaton

گم شدن (غیرقابل پیدا شدن)avir abian

پرتاب کردن ijayntan

عقب افتادن peykaton

جلو افتادن piš ikatan

در جلوی خود نگهداشتن pišgatan

رها کردن sarādāyan

از بین بردن - برانداختن varengatan

برگرداندن - بازگرداندن vegardāndon

برگشتن vegardoston

لیسیدن velišton

برداشتن vigiton

برگشتن agar desan

باد دادن خرمن - افشاندن خرمن vošāndon

با دست زیر و رو کردن voškaloston

دریدن - پاره کردن vozarāndon

وفسی ویرایش

این گویش در منتهی‌الیه حدود مرزی استان مرکزی با استان همدان، در شمال شهرستان اراک استفاده می‌شود؛ در روستای وفس و سه روستای همجوار، یعنی چهرقان در غرب و فرک و گورچان در شرق. این مناطق تقریباً در یک خط فرضی واقعند که احتمالاً حدود ۲۵۰۰۰ نفر از مهاجرین و ساکنین این روستاها به این لهجه سخن می‌گویند؛ البته در گویش این روستاها به‌طور جزئی تفاوت‌هایی مشاهده می‌شود ولی اصل و مبنای آن‌ها یکی است. این روستاها جمعیت ساکن فعلی آن‌ها حدود ده هزار نفر است.

لهجه وفسی که به «وُوسی» موسوم است بنا به آنچه پژوهشگران گفته‌اند، لهجه‌ای از تاتی است. ابراهیم دهگان در کتاب فقه اللغه در ضمن معرفی وفس و واقعه کشتار جمعی آن، گویش وفس را ‹‹ یکی از لهجه‌های قدیم پارسی باستان و شاخه‌ای از تاتی ›› می‌نامند.[۴۲] دکتر معین در جلد چهارم فرهنگ خود تحت عنوان ‹‹ وفسی ››(Vafsi) منسوب به وفس، لهجه اهالی وفس نام می‌برند.[۴۳] آقای افتخار زاده در کتاب گزیده‌ای بر دیوان همافر عراقی وفسی از قول نامبرده می‌نویسد: «نامبرده زبان خویش را تاتی خوانده‌است.»[۴۴] و همچنین در مجله «ایران کوده» م. مغدم که دربارهٔ گویش دلیجان، آشتیان و وفس بحث کرده، لهجه وفس را تاتی خوانده‌است.

در فهلویات باباطاهر همدانی کلمات مشابه زیادی با گویش وفسی وجود دارد که به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:

  • «دیرم» (دارم): تن محنت کشی دیرم خدایا، دل حسرت کشی دیرم خدایا
  • «ته» (تو): بی ته یارب به بستان گل مرویا
  • «وینم» (ببینم): گرم دسترس نبی آیم ته وینم
  • «بَسُم» (بشوم، بروم): بسم آنان بوینم که ته وینند
  • «بوره» (بیا): دمی بوره بوین حالم ته دلبر
  • «سوته» (سوخته): بوره سوته دلان با ما بنالیم
  • «واتنی» (گفتنی): به کس درد دل مو واتنی نه

ارتباط با زبان‌های شمالی ویرایش

تاتی از زبان‌های ایرانی شمال غربی است و به زبان تالشی بسیار نزدیک است. تاتی و تالشی از هم متاثرند، اما مقدار این تأثیر در مناطق مختلف متفاوت است. شدت نزدیکی این دو گویش با یکدیگر عاملی برای مخفی ماندن حدود و ثغور جغرافیای زبانی این دو شده‌است، چنان‌که گاه گونه‌های تاتی در دل تالشی، و گونه‌هایی تالشی در دل تاتی یافت می‌شوند. ویژگی‌ها و مؤلفه‌های مهم زبانی خاص تاتی و تالشی، سابقه ارتباط این دو منطقه با هم، ارائه شواهد و مثال‌هایی در چند بخش آوایی، ساخت‌واژی، و واژگانی، و بررسی ملاحظات جغرافیایی منطقه مؤید این مدعاست.[۴۵]

مقایسه تالشی و مازندرانی با گویش‌های مختلف تاتی ویرایش

فارسی تالشی آستارا تاتی تاکستان تاتی سگزآباد تاتی ابراهیم‌آباد تاتی اردبیلک تاتی زیاران مازندرانی ساری کردی کرمانجی
پایین jina
جینه
jir
جیر
jirā
جیرا
jir
جیر
jir
جیر
jir/jirā
جیرا/جیر
jir
جیر
žêr
پدر dādā
دادا
dādā
دادا
dada
دده
dada
دده
dādā/piyar
پی‌یر/دادا
dada/piyar
پی‌یر/دده
piyar
پی‌یر
bav
تلخ tel
تِل
tal
تل
tal
تل
tal
تل
tal
تل
tal
تل
tal
تل
tal
دختر kela
کِلَه
titiye
تیتیه
titia
تی تیه
titia
تی تیه
detari
دتری
detar
دتری
deter
دتر
dot
دیوانه tur
تور
tur
تور
tur
تور
tur
تور
tur
تور
tur
تور
tur
تور
dîn/tûre
زن žen
ژِن
zeyniye
زینیه
zania
زنیه
zania
زنیه
zen
زِن
zenek
زنک
zena
زِنا
žen
سفید ispi
ایسپی
isbi
ایسبی
esbi
اسبی
isbiایسبی
sivid
سوید
isbi
ایسبی
isbe
اِسبه
sepî
مرغ kāg
کاگ
karke
کرکه
čarga
چرگه
karga
کرگه
kerg
کرگ
kerg
کرگ
kerg
کرگ
mirîşk
نردبان serd
سِرد
aselte
اَسلته
sorda
سورده
nardona

نردونه

palkān/palkāna
پلکانه/پلکان
kati
کاتی
nêrdevan
چهره dim
دیم
dim
دیم
dim
دیم
dim
دیم
dim
دیم
dim
دیم
dim
دیم
rû/dêm

نقش زبان تاتی در جنگ ایران و عراق ویرایش

در جنگ هشت ساله ایران و عراق زبان تاتی نقش تعیین‌کننده ای در پیروزی اطلاعاتی ایران ایفا نمود؛ ضداطلاعات ارتش عراق با شنود مکالمات بیسیم چی‌های ایرانی، متوجه تحرکات و برنامه‌های عملیاتی ارتش و سپاه ایران می‌شدند. نیروهای ایرانی از هر کدام از گویش‌ها و زبان‌های ایرانی برای مکالمات بیسیم چی‌ها استفاده می‌نمودند؛ توسط استخبارات و ضداطلاعات ارتش بعث عراق شنود و ترجمه می‌شد، تا اینکه از گویشوران تات زبان در دو سوی بیسیم‌های نیروهای ایرانی استفاده شد و پس از آن بودکه ارتش بعث عراق و همپیمانانش نتوانستند هیچ‌کدام از مکالمات اطلاعاتی عملیاتی ایران را تا پایان جنگ رمزگشایی نمایند این بیسیم چی‌ها از روستاهای اسبو ( شهرستان خلخال ) وفس و چهرقان از شهرستان کمیجان در استان مرکزی انتخاب شده بودند؛ در سال ۱۳۷۰ و سه سال بعد از پایان جنگ، صیاد شیرازی فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش ایران با حضور در این روستاها و افشای این موضوع، از مردم و کشته شدگان جنگ قدردانی کرد[۴۶]

نمونه‌هایی از نسخه‌های خطی به زبان تاتی ویرایش

جستارهای وابسته ویرایش

پیوند به بیرون ویرایش

پانویس ویرایش

  1. Ethnologue, Languages of the World: Tati people including Alviri-Vidari بایگانی‌شده در ۲ اکتبر ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine, Eshtehardi بایگانی‌شده در ۷ ژوئیه ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine, Gozarkhani بایگانی‌شده در ۱۸ اکتبر ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine, Harzani (Population: 28.100 in 2000) بایگانی‌شده در ۷ ژوئیه ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine, Kabatei بایگانی‌شده در ۱۴ آوریل ۲۰۱۳ توسط Archive.today, Kajali بایگانی‌شده در ۱۴ آوریل ۲۰۱۳ توسط Archive.today, Karingani (Population: 17.600 in 2000) بایگانی‌شده در ۱۴ آوریل ۲۰۱۳ توسط Archive.today, Kho’ini بایگانی‌شده در ۷ ژوئیه ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine, Koresh-e Rostam بایگانی‌شده در ۱۴ آوریل ۲۰۱۳ توسط Archive.today, Maraghei بایگانی‌شده در ۲۹ ژوئیه ۲۰۱۲ توسط Archive.today, Razajerdi بایگانی‌شده در ۱۴ آوریل ۲۰۱۳ توسط Archive.today, Rudbari بایگانی‌شده در ۱۴ آوریل ۲۰۱۳ توسط Archive.today, Shahrudi بایگانی‌شده در ۷ ژوئیه ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine, Takestani (Population: ۲۵۰٬۰۰۰) بایگانی‌شده در ۷ ژوئیه ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine and Taromi, Upper بایگانی‌شده در ۱۴ آوریل ۲۰۱۳ توسط Archive.today ethnic groups.
  2. "AZERBAIJAN vii. The Iranian Language of Azerbaijan". Encyclopaedia Iranica (به انگلیسی).
  3. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "تاتی". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. {{cite book}}: Invalid |display-editors=4 (help)
  4. کتاب «دستور زبان لهجه‌های تاتی جنوبی»، احسان یارشاطر، لاهه - پاریس ١٩٦٩
  5. «وَفس؛ دیار تات زبان‌ها». دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۶.
  6. «تات‌نشینان بلوک ایران». دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۶.
  7. «زبان «تاتی» در چند قدمی فراموشی/ گویش‌وران کم و کمتر می‌شوند». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۱۷-۱۲-۲۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۱-۱۶.
  8. «مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی». www.cgie.org.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۲-۱۴.
  9. ۹٫۰ ۹٫۱ Lecoq, Pierre, Le classement des langues irano-aryennes occidentales in Études irano-aryennes offertes à Gilbert Lazard, Studia Iranica, Cahier 7, p.247-264, Paris, Association pour l'avancement des études iraniennes, 1989. p.248.
  10. ثبت زبان تاتی در فهرست میراث معنوی-جام جم آنلاین
  11. یوسفی، سعیدرضا (۱۴۰۰). «نقد و بررسی فصل پنجم از کتاب جامع زبان‌ها و زبان‌شناسی آسیای غربی: رویکردی منطقه‌ای با عنوان «منطقهٔ کاسپین و جنوب آذربایجان: کاسپین و تاتی»» (PDF). پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی. ۲۱ (۱): ۳۹۴.
  12. ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ ای. م. دیاکونوف، "تاریخ ماد"، ۱۹۸۵، فصل ششم
  13. ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ علی عبدلی، فرهنگ تطبیقی تالشی، تاتی، آذری، تهران 1380
  14. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
  15. زبان تاتی (توصیف گویش تاتی رودبار)، دکتر جهاندوست سبزعلیپور.
  16. «زبان-های-تالشی-و-تاتی-در-آستانه-مرگ».
  17. خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام ReferenceB وارد نشده‌است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  18. محمدرضا بابایی‌کهن، مقاله "دریچه‌ای بر تات و تات‌شناسی"، بخش جمع‌بندی
  19. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مدخل تاتی
  20. صفرزاده، حبیب، پژوهشی در گویش تاتی شمال خراسان و کاربرد آن در تصحیح و شرح متون ادب فارسی] مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد (علمی- پژوهشی)، شماره ۱۵۹- زمستان ۱۳۸۶.
  21. Mohammad-Reza Djalili, Alessandro Monsutti, Anna Neubauer Le monde turco-iranien en question KARTHALA Editions, 2008 pg 72
  22. ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ تات بایگانی‌شده در ۶ مارس ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine، دانشنامهٔ جهان اسلام
  23. همان.
  24. کاشغری، ذیل «تات»، «تَتْ»، نیز رجوع کنید به ذیل «اُس»، «سُملِم تَتْ»
  25. «دانشنامه جهان اسلام». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ مارس ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۲۶ دسامبر ۲۰۱۶.
  26. ۲۶٫۰ ۲۶٫۱ علی عبدلی، "ادبیات تات و تالش"، 1380، نشر سهامی انتشار، فصل تاتی
  27. آثنولوگ
  28. مهدی علمداری، گویش دماوندی، ۱۵.
  29. دماوند نامه، زبان و فرهنگ مازندرانی در کوهپایه‌های دماوند.
  30. دماوند نامه
  31. دکتر منوچهر ستوده، سال۱۳۳۲، فرهنگ گیلکی، ص۲۱
  32. دکتر جهاندوست سبزعلیپور، مقاله «گویش رودبار»، فصلنامه گیلان ما- شماره ۳۷، ۱۳۸۹
  33. تات نشین‌های بلوک زهرا، جلال آل احمد، چاپ سوم- امیرکبیر،1353
  34. دوبرادر، محمد حسین دانایی، انتشارات اطلاعات، چاپ اول، 1392
  35. زیاران شهر شد
  36. The Tati Language Group in the Sociolinguistic Context of Northwestern Iran and Transcaucasia
  37. یوسفی، سعیدرضا (۱۴۰۰). «نقد و بررسی فصل پنجم از کتاب جامع زبان‌ها و زبان‌شناسی آسیای غربی: رویکردی منطقه‌ای با عنوان «منطقهٔ کاسپین و جنوب آذربایجان: کاسپین و تاتی»» (PDF). پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی. ۲۱ (۱): ۳۹۴.
  38. دکتر منوچهر ستوده، سال۱۳۳۲، فرهنگ گیلکی، ص۲۱
  39. دکتر جهاندوست سبزعلیپور، مقاله «گویش رودبار»، فصلنامه گیلان ما- شماره ۳۷، ۱۳۸۹
  40. http://www.mehremihan.ir/language-and-dialect/2956-tati-ghazvini.html
  41. بررسی گویش تاتی تاکستان، عباس طاهری، نشر سال، ۱۳۸۸، صفحهٔ ۱۸۰
  42. دهگان، ابراهیم، فقه اللغه، ص ۲۳۵
  43. معین، محمد، فرهنگ
  44. افتخارزاده، نادر، گزیده دیوان همافر عراقی، مقدمه
  45. نشانه‌های تالشی در مناطق تات زبان خلخال، دکتر جهاندوست سبزعلیپور.
  46. یادمان شهید سپهبد امیر صیاد شیرازی- عروج

منابع ویرایش

  • زبان‌شناسی - دکتر فره وشی - انتشارات دانشگاه تهران
  • تاتی و هرزنی - عبدالعلی کارنگ - ۱۳۳۳ - تبریز - ناشر واعظ پور
  • جستاری در زبان تاتی، نوشته: علی محمدآقاعلیخانی
  • نوشتار: پراکندگیِ «تات» ها در تاکستان و بوئین‌زهرا، نوشته: عباس رحمانی
  • علیجانزاده، حسین (۱۳۷۲). زبان کویر (کتاب اول). حسین علیجانزاده. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۶۴۴۰-۶۱-۳.
  • یکسال در میان ایرانیان (سفرنامه) ادوارد براون