صفی‌آباد (بام و صفی‌آباد)
صفی‌آباد، شهری در بخش مرکزی شهرستان بام و صفی‌آباد در استان خراسان شمالی ایران است.[۱] این شهر، مرکز شهرستان بام و صفی‌آباد است.[۲]
| صفی‌آباد | |
|---|---|
| کشور |  ایران |
| استان | خراسان شمالی |
| شهرستان | بام و صفی‌آباد |
| بخش | مرکزی |
| نام(های) پیشین | راونیز و ارغوان |
| سال شهرشدن | ۱۳۷۸ خورشیدی |
| مردم | |
| جمعیت | ۳٬۴۲۷ نفر (۱۳۹۵) |
| رشد جمعیت | ۳٪- (۵ سال) |
| جغرافیای طبیعی | |
| ارتفاع | ۱٬۲۲۲ متر |
| اطلاعات شهری | |
| شهردار | (مهندس رحیم زاده) |
| تأسیس شهرداری | ۱۳۷۹ خورشیدی |
| پیش‌شمارهٔ تلفن | ۰۵۸ |
| شناسهٔ ملی خودرو | ایران |
| کد آماری | ۲۴۳۰ |
  صفی‌آباد | |
موقعیت
ویرایششهر صفی‌آباد مرکز شهرستان بام و صفی‌آباد در ۵۲ کیلومتری شمال شهر سبزوار و ۶۵ کیلومتری جنوب شرق شهر اسفراین و بین ۳۹ ۵۷ تا ۰۶ ۵۸ طول جغرافیای و ۳۵ ۳۶ تا ۵۵ ۳۶ عرض جغرافیای قرار گرفته‌است. این شهر از شمال به شهرستان فاروج از شرق دهستان دره یام (خوشاب) از جنوب به دهستان‌های رباط جز (خوشاب) و حکم آباد (جوین) و از غرب به دهستان آذری محدود می‌گردد.[۳]
پیشینه
ویرایش
نام این شهر به صورت ارغیان که بقایای آن در یک کیلومتری شمال شهر صفی‌آباد موجود بوده که به صورت مجموعه بنا و محوطه در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است. موسی خورنی جغرافیدان ارمنی معاصر ساسانیان در معرفی قلمرو جغرافیایی ساسانیان می‌نویسد: سرزمین ایران در دوره ساسانی به چهار کوست (ناحیه) تقسیم می‌شد خراسان یکی از این کوست‌ها بود که بیست و شش ایالات داشت. یکی از این ایالات‌ها، اپرشهر یا همان نیوشاهپور بود.[۴] نیشابور نیز به نوبه خود دارای ۱۳ رستاق (شهرک) و ۴ تسوگ (طسوج یا بخش) بوده‌است و ارغیان، اسفراین، جوین و بیهق در زمره رستاق‌های سیزده‌گانه نیشابور بوده‌اند.[۵] در اواخر دوره ساسانی با ورود اسلام به ایران، روانیر مرکز ولایت ارغیان که از توابع نیشابور ذکر شده‌است. ولایت ارغیان در سال ۳۱ هجری در زمان حکومت عثمان بن عفان به دست عبدالله بن عامر فتح می‌شود.[۶] در قرن سوم هجری ابن رسته(۲۹۰ ه.ق) ارغیان را یکی از ۱۳ رستاق تابع نیشابور دانسته[۷] کمی بعد از ابن رسته در قرون سوم و چهارم هجری و ابوعبدالله حاکم نیشابوری تعداد ولایت‌های نیشابور را ۱۲ عدد دانسته که عبارتند از: ولایت بیهق، ولایت جوین، ولایت اسفراین، ولایت خبوشان، ولایت ارغیان، ولایت پشت ،ولایت رخ، ولایت زوزن، ولایت خواف ،ولایت ازقند ،ولایت جام، ولایت باخرز و ولایت جاجرم[۸] و از ارغیان به صورت یک ولایت که به کثرت علما و کبار مشهورمی باشد یاد کرده‌است.[۹] به اذعان اکثر منابع یکی از مهم‌ترین مراکز تربیت مشاهیر و دانشمندان جهان اسلام در سده‌های سوم و چهارم هجری ولایت ارغیان بوده که از جمله آن‌ها می‌توان به ابو عمرو محمد بن احمد بن جعفر بن احمد بن سیار مؤذن ارغیانی، ابو عمره بن مسیب بن ابی عبدلله محمد بن مسیب بن اسحاق بن عبدلله بن اسماعیل بن ادریس ارغیان، ابواحمد ارغیانی و محمد بن المسیب اشاره کرد.[۱۰] در مورد موقعیت ولایت ارغیان در این دوره (سده‌های سوم و چهارم ه.ق) با استناد به نقشه ابن حوقل اینگونه برداشت می‌شود که روانیچ (راونیز) مرکز ارغیان بوده و حدود آن از شرق به نیشابور، از غرب به اسفراین، از جنوب به سبزوار و از شمال به نوقان می‌رسیده‌است. در همین دوره راه تجاری و ارتباطی اسفراین نیشابور از ارغیان می‌گذشته؛ و در مسیر عبور آن از سرزمین ارغیان، منابع به دو ایستگاه معقلی و راونیز اشاره کرده‌اند بطوریکه جیهانی در نیمه دوم سده چهارم هجری قمری نخستین ایستگاه راه اسفراین- ارغیان- نیشابور را منزلگاه معقلی ذکر کرده که در غرب منزلگاه دوم یعنی راونیز قرار داشته‌است.[۱۱]
با به حکومت رسیدن ملک شاه سلجوقی شهرهای خراسان به ویژه نیشابور با تأسیس مدارس نظامیه توسط خواجه نظام الملک به صورت یکی از مراکز پررونق علمی جهان اسلام درآمد و در این زمان ولایت ارغیان هم که یکی از توابع نیشابور محسوب می‌شد از رونق و شکوفایی خاصی به ویژه در زمینه تعلیم و تربیت اهل دانش برخوردار بوده‌است. از مشاهیر ولایت ارغیان در این دوره می‌توان به ابوالفتح ارغیانی اشاره کرد؛ بنا به نقل عبدالغافر فارسی در کتاب السیاق؛ ابوالفتح ارغیانی مدتی قضاوت در منطقه ارغیان را برعهده داشته‌است.[۱۲] و همچنین می‌نویسد؛ اسفنج، بان و راونیر از قرای ارغیان‌اند.[۱۳] ابوسعد سمعانی (۶۱۶–۵۶۲ هـ) نیز در توصیف ارغیان می‌نویسد:
ارغیان ناحیه ای از نواحی نیشابور می‌باشد که مشتمل بر چندین قریه مانند سبنج، بان، راونیر و غیره است که روستاهای آن به دلیل جماعتی از اهل علم که به آنجا نسبت می‌دهند شناخته شده‌است.
.[۱۴] یاقوت حموی در کتابش معجم البلدان دربارهٔ ارغیان می‌نویسد:
ارغیان کوره ای از نواحی نیشابور و مشتمل بر هفتادویک قریه که قصبه آن راونیر است.
.[۱۵]
در سال ۶۳۰ هجری حکمرانی خراسان به جنتیمور از سوی اوکتای قان داده می‌شود و ملک اسفراین، جوین، بیهق، جاجرم، خورند، و ارغیان هریک به پایزده یرلیغ به ملک بهاالدین واگذار می‌شود.[۱۶] در حدود سال ۷۸۲ هجری زمانی که تیمور به اسفراین حمله می‌کند چنین به نظر می‌رسد که ارغیان رونق و اعتبار قبلی خود را از دست داده‌است. امیرتیمور گورکانی پس از تصرف ولایت جهان و ارغیان مردم و حاکمان این ولایت را از بین می‌برد. (نطنزی، ۱۳۷۳، ص۲۴۰)
وجه تسمیه شهر صفی‌آباد
ویرایشنام صفی‌آباد فعلی بیشتر به دوره نادرشاه و پس از آن بر می‌گردد. این دهستان که امروزه به شهر مبدل گشته به سال ۱۱۴۰–۱۱۴۵ هجری به دست صفی خان بغایری احداث شد. در دوره قاجاریه در زمان محمد خان قاجار در سال ۱۲۱۱حاکم آن لطفعلی خان بغایری بود پس از او در سال ۱۲۱۵حکمت صفی‌آباد به لطفعلی خان بغایری رسید. صفی‌آباد در دوره قاجاریه در حدود ۵۰۰ خانوار بوده که نژاد آن‌ها از ترکان بغایری از تیره گرایلی می‌باشند.[۱۷]
مشاهیر
ویرایش- عندلیب صفی‌آبادی ، شاعر قرن چهاردهم
- ملا محمد حسین خبوشانی صفی‌آبادی سبزواری، فیلسوف قرن سیزدهم[۱۸]
- شیخ عزالدین حسن اوغلو اسفراینی صفی آبادی ، شاعر قرن پنجم
توپوگرافی و ژئومورفولوژی شهر صفی آباد
ویرایش
الف – دشتها: اگر چه در بخش صفی‌آباد دشت به معنای واقعی کلمه وجود ندارد، اما با توجه به پستی و بلندی ناحیه یک بخش کم ارتفاع و تقریباً هموار وجود دارد که می‌توان از آن به عنوان دشت نام برد: دشت صفی‌آباد – گراتی: این دشت با جهت و شیب جنوب شرقی- شمال غربی در قسمت جنوبی شهرستان اسفراین و در دامنه‌های شمالی هرده جوین (رشته اسفراین) در غرب و جنوب صفی‌آباد قرار دارد و به دشت چارم معروف و از اهمیت ویژه ای برخوردار است.[۱۹] این دشت از شمال غرب به دشت اسفراین متصل می‌گردد و رود قره سو (کال شور) در این دشت جریان دارد (فدایی، ۱۳۷۳: ۱۴). این دشت به صورت یک آمفی‌تئاتر بزرگی است که در داخل ان چاله‌های پست آهکی فراوان است، از سمت غرب توسط رودخانه سرخ آب که سه شاخه اصلی رودخانه کال شور اسفراین محسوب می‌شود زهکشی می‌گردد. به علت شستشوی مواد نرم و ریز توسط آب و باد در قسمت دشت، سرزمین پوشیده از شن و ریگ با پوشش گیاهی استپی پراکنده‌است؛ بنابراین دشت صفی‌آباد بی شباهت به یک دشت ریگی نیست که هنوز به صورت زره یا سنگ‌فرش در نیامده است و قابل ذکر است که پست-ترین منطقه بخش در محل کلاته حاج علیخان در این دشت است و بیشترین وسعت دهستان صفی‌آباد را این دشت دربر گرفته‌است.[۲۰] دشت به دلیل کمی بارندگی و نامناسب بودن تشکیلات زمین‌شناسی (وجود مارن و گچ نمک دار) از یک طرف و بالا بودن آبهای زیرزمینی و کیفیت پست آن و تبخیر از طرف دیگر، دشت شوره زار می‌باشد و محوطه‌های باستانی بیشتر در حاشیه شمالی دشت قرار داشته و بیشتر روستاها آب مورد نیاز خود را از قنات تأمین می‌کرده‌اند که گاهی طول این قنات‌ها به چندین کیلومتر می‌رسیده‌است.[۲۱]
خاکها
ویرایشخاک، محل تقاطع، تماس و تأثیر عوامل مهم اکولوژیکی سطح خارجی زمین است. این عوامل عبارتند از اقلیم یا آب و هوا، سنگ‌ها عوامل بیولوژیکی و عوامل جغرافیایی، به عبارت دیگر خاک در اثر فرایندهایی توسط آب وهوا و عوامل بیولوژیکی در روی سنگ‌ها حاصل می‌گردد. منشا مواد معدنی آن متعلق به سنگ‌ها و منشأ مواد آلی آن وابسته به پوشش زنده آن و موجودات ریز و درشت است. خاک به اصطلاح دیگر مرز ممات و حیات است.[۲۲] با یک دید کلی در منطقه ملاحظه می‌شود که ارتفاعات در بخش شمالی و اراضی پست در قسمت جنوبی واقع اند که دشتها را شامل می‌شوند و شیب کلی از شمال به جنوب و از شرق به غرب منطقه می‌باشد. حال آن که خاک‌هایی که دامنه شمالی را تشکیل داده‌اند دارای بافتی خیلی سبک و گاهی سنگریزه‌های تشکیل شده که دارای ساختمان مشخص نمی‌باشند و به تدریج که به طرف جنوب نزدیک می‌شویم از ارتفاع نقاط کاسته شده و خاکها سنگینتر می‌شوند. دامنه کوه‌ها بیشتر از سنگریزه‌های حاصله از تخریب سنگ‌ها به وجود آمده که ابعاد آن‌ها به تدریج کم می‌شود در پایین دست این طبقه بافت خاک لیمونی است که بر روی یک طبقه شن قرار دارد. در دشت، بافت خاک مطبق و طبقه سطحی رسی لیمونی و طبقه زیر آن از رس تشکیل شده‌است و در قسمت جنوبی دشت خاک یکنواخت تر بوده و درصد رس آن زیادتر شده‌است.[۲۳] سازنده‌های مارنی و رسی که حاوی گچ و نمک می‌باشند قسمت وسیعی از حوزه به خصوص قسمت‌های جنوبی (صفی‌آباد) را دربر گرفته از طرفی مانع فرورفتن آب‌ها گردیده و از طرفی به دلیل پایداری کم در مقابل فرسایش باعث انحلال در آب‌ها گردیده و باعث کیفیت نامطلوب آبهای منطقه از نظر شرب و کشاورزی می‌شود و به عنوان یک عامل مضر و محدودکننده باید از آن نام برد. وجود کال شور در حوضه صفی‌آباد بیانگر این ارتباط است.[۲۴]
کوه‌های شهر صفی‌آباد
ویرایش- کوه یاریمجا این کوه باارتفاع ۲۲۹۳متر در فاصله‌های ۱۱کیلومتری شمال شرق.
- کوه کمرسیاه این کوه باارتفاع ۱۵۷۰متر در ۳ کیلومتری شمال شرق.
- کوه هزاردره این کوه باارتفاع ۱۸۸۷ متر در ۱۴ کیلومتری شمال شرق.
- کوه آهم نرد این کوه باارتفاع ۲۰۸۱متر در ۱۱ کیلومتری شمال شرق.
- کوه شاه حسن این کوه باارتفاع ۲۲۲۱ متر در ۵۰ کیلومتری شمال شرق.
- کوه پشت بره این کوه باارتفاع ۱۷۱۹متر در ۲۰کیلومتری شمال شرق.[۲۵]
منابع و مسایل آب شهر صفی‌آباد
ویرایش
بخش صفی‌آباد یکی از حوزه‌های شمالی حوزه آبریز کویر مرکزی می‌باشد که رودخانه‌های دائمی و فصلی آن با پیوستن به شاخه‌های دیگر رودخانه قرسو از طریق کویر خارتوران به کویر مرکزی می‌رسند. منبع اصلی تأمین‌کننده آب‌ها بخش بارندگی است و به ویژه از ذوب برف دامنه‌های جنوبی ارتفاعات شاه جهان ناشی می‌شود که با توجه به ویژگی بارش‌ها، آبهای جاری غالباً به صورت سیلاب‌های فصلی و اتفاقی ظاهر می‌شوند و شبکه‌های دایمی به قسمت‌های شمالی محدود می‌شوند. ذوب برف در ارتفاعات شمالی و نفوذ تدریجی آن در خلل و فرج و شکستگی‌های تشکیلات زمین‌شناسی سفره آبهای زیر زمینی را تغذیه می‌کند. با توجه به مطالب مذکور در مجموع می‌توان منابع آب این بخش را به دو دسته آبهای زیر زمینی و آبهای سطحی تقسیم‌بندی کرد، آبهای زیر زمینی شامل، چشمه، قنات و چاه می‌گردند.
آبهای سطحی شهر صفی‌آباد
ویرایشرودخانه گرماب
ویرایشاز مهم‌ترین رودخانه‌های منطقه صفی‌آباد است که یک رودخانه فصلی است و نقش تعیین‌کننده ای در شکل‌گیری محوطه‌ها و آبیاری زمین‌های مسیر خود ایفا می‌کند. این رودخانه از دامنه‌های باختری قوچ خوار واقع در ۵۸ کیلومتری جنوب شرقی اسفراین سرچشمه می‌گیرد و شاخه‌های اولیه آن در دهکده عباس‌آباد به هم پیوسته و با جهت شمال شرقی-جنوب غربی اسفراین عبور کرده و باعث تغذیه منابع آبهای سطحی می‌شود. وسعت حوضه آبگیر این رودخانه تا محدوده ورود به دشت ۲۷۰ کیلومتر محاسبه شده‌است (هوشیار، ۱۳۷۹: ۱۲۰). این رودخانه نقش مهمی در ایجاد و شکوفایی استقرارهای دوره اسلامی داشته‌است (نیک گفتار، ۱۳۸۷: ۱۸۰–۱۷۴). شاید بتوان گفت قریه راونیر که در منابع ذکری از آن شده و مرکز ارغیان بوده، هدیه این رودخانه باشد که احتمال می‌رود بقایای آن همان نوروز تپه باشد.[۳]
رودخانه سرخاب (کال شور یا قره سو)
ویرایشاین رودخانه که در حقیقت زهکش دشت صفی‌آباد به حساب می‌آید اصلی‌ترین رودخانه اسفراین است. این رودخانه که از ارتفاعات قوچ خوار و دشت صفی‌آباد واقع در جنوب شرق حوضه آغاز و در جهت شمال غرب جریان می‌یابد. رودخانه پس از عبور از پایین منگلی و کلاته الو وارد سد باهره (بند مهار) می‌شود.[۳] این رودخانه پس از آمیختن با آب گراتی به دهستان زرق آباد در جنوب غرب اسفراین وارد می‌شود و دامنه شمالی رشته کوه‌های جوین را رو به شمال غربی طی می‌کند و مناطق میاندشت و شورلق را پشت سر نهاده و در اینجا کال بکوری و کال جلوگیر را دریافت می‌کند و به شهرستان جاجرم وارد می‌شود. پس از آن رودخانه به سمت جنوب غربی تغییر جهت می‌دهد و در این مسیر با ریزابه‌هایی چون کال چهل بوقور، کال حمزه چاه و کال قلعه چه در هم می‌آمیزد و پس از عبور از دامنه شمالی و غربی هرده سیاه گچی تغییر مسیر می‌دهد و به سمت جنوب جاری می‌شود. در پلی که در ۴ کیلومتری غرب ایستگاه جاجرم برای عبور راه‌آهن ساخته شده و به پل ابریشم معروف است با رودخانه جوین و کال شور غربی در هم می‌آمیزد و از غرب روستاهای حسین‌آباد و محمدآباد عبور می‌کند و از استان خراسان به سمنان وارد می‌شود. در این استان راه اتومبیل روی شاهرود و سبزوار را قطع می‌کند و پس از آمیختن با کال شور سبزوار به نام کال شور خارتوران تغییر نام می‌دهد و پس از مخلوط شدن با کال‌های بز رنگ، چاه خشک، گذر ذوقدی، گذر گرماب، شوراب، پنج چاهی، چاه معدن، سرخ تول، چاه وکیل، گرماب و غریبه در ۱۷۵ کیلومتری جنوب غربی سبزوار به شن زارهای کویر مرکزی می‌ریزد. طول کلی این رودخانه ۳۶۰ کیلومتر و ارتفاع آن در سرچشمه ۱۱۵۰ متر و در ریزشگاه ۶۸۰ متر است. شیب متوسط این رودخانه ۱/۰ است و میزان آبدهی سالانه آن حدود ۲۰ میلیون مترمکعب محاسبه شده‌است.[۲۶]
آبهای زیر زمینی شهر صفی‌آباد
ویرایشبا توجه به اینکه ایران در منطقه خشک و نیمه خشک جهان واقع است و اکثر رودخانه‌های ایران در ماه‌های سرد جاری است لذا در فصل گرم سال در آب رودخانه‌ها قطع یا کم می‌شود، نیاز به تأمین آب از زیر زمین بسیار شدید می‌شود که با این انگیزه کشاورز ایرانی از دوران بسیار قدیمی با استفاده از آبهای زیر زمینی آشناست که علاوه بر استفاده از آب چشمه‌ها، هزاره ای بیشتر است که دست به حفر چشمه‌های مصنوعی یا به قولی قنات زده‌است و چون بازدهی آن‌ها کم بوده یا قابل دسترس در هر مکانی نبوده، قرنی می‌شود که روی به استفاده از چاه‌های عمیق و نیمه عمیق آورده‌است حوزهٔ آبهای زیر زمینی دشت صفی‌آباد، دشت‌های نیشابور، جوین در ارتباط است، در دشت صفی‌آباد سطح آب زیر زمینی از سطح تپوگرافی طبعیت می‌کند. آبرفت این دشتها از پتانسیل آب دهی نسبتاً مناسبی برخوردار می‌باشند. ولی از نظر کیفیت، سفره‌های آب شیرین در دشت صفی‌آباد محدود بوده و بیشتر به قسمت ابتدایی عامل در تغییر کیفیت و گرایش به شوری آب هاست و از نظر شرب مناسب نمی‌باشد[۲۷] البته قابل ذکر است که از نظر کشاورزی محدودیت‌هایی نه تنها در قسمت غربی دشت بلکه در انتهای قسمت شرقی نیز وجود دارد و بر اساس طبقه‌بندی آبهای دهستان ۱۶٪ آب‌ها نسبتاً مناسب و۸۴٪ نامناسب برای کشاورزی و ۸٪ آبهای خوب ۲۸٪ متوسط و ۶۴٪ بقیه غیرقابل آشامیدن است که علل شوری آب وجود رسوبات تبخیری با گسترش وسیع در ارتفاعات شمالی و جنوبی این دشت می‌باشد.[۲۸] به‌طور کلی این شهر دارای ۲۲ رشته قنات، ۱۴دهنه چشمه و ۳۵ حلقه چاه عمیق است.[۲۹]
پوشش گیاهی شهر
ویرایش
پوشش گیاهی منطقه را می‌توان با توجه به موقعیت جغرافیایی آن به دو بخش کوهستانی و دشتی طبقه‌بندی کرد:
پوشش گیاهی بخش کوهستانی
ویرایشپوشش گیاهی بخش کوهستانی شهر صفی‌آباد بیشتر از درختچه و گیاهانی از قبیل: خارشتر(Alhagi)، ختمی(Alcea، گل گاو زبان[۲۵](Anchusa Italica)، قان تپر(DC multifida Biebersteinia)، باریجه یا قسنی (Ferula gummosa) ،کنگر(Gundellia tournifoti)، شیرین بیان(Glycyrrhiza glabra)، پونه (Mentha pulegium)، کاکوتی کوهی (lam Ziziphora cliniopodiodes) ،خاکشیر(sisymbrium irio)، بذرالبنج یابنگ دانه(Hyoscyamus niger)، گون زرد(Astragalus gummifer)، زرشک(Berberis integrrima Bunge)، شکر تیغال، چول کده یاکَبَر(Capparis spinosa)، قزل اواچکن، بادام کوهی، ورک، انجیروحشی، بومادران، استاقدوس، کتیرا و … تشکیل شده‌است.
پوشش گیاهی بخش دشتی
ویرایشاین بخش به دلیل قرار گرفتن در شرایط آب و هوایی گرم و داشتن زمین‌های رسی از گیاهانی چون پیاز کوهی، درمنه، خارشتر، بارهنگ، اسپند، قارچ، پونه، تلخه، پوشیده شده‌است.
پوشش جانوری
ویرایشبز کوهی
یوزپلنگ ایرانی
گرگ
روباه خاکستری
شغال
کفتار
محصولات شهر
ویرایش
مهم‌ترین محصولات زراعی این شهر گندم، جو و زیره می‌باشد.[۳۰]
جاذبه‌ها
ویرایششهر صفی‌آباد یکی از شهرهای کهن و داری پیشینه غنی است. این شهر با توجه به موقعیت قرارگیری در جاده ابریشم و از سویی داشتن منابع طبیعی قوی دارای جاذبه‌های فرهنگی -تاریخی و طبیعی است.
جاذبه‌های طبیعی
ویرایشجاذبههای تاریخی شهر صفی‌آباد
ویرایشنقوش صخره ای
ویرایشدر طی تحقیقاتی باستان شناختی که در تیرماه سال ۱۳۹۱ به سرپرستی احمد نیک گفتار[۳۱] جهت شناسایی استقرارهای پیش از تاریخ و تاریخی در بخش بام و صفی‌آباد صورت گرفت در محدوده یک غار قدیمی بقایای از نقوش کنده بر روی تکه سنگ‌های بزرگ شناسایی گردید که این نقش‌ها احتمالاً به وسیله شکارچیان دوران باستان بر روی این سنگ‌ها ایجاد شده‌است.[۳۲] احتمال می‌رود مربوط به دوره مس سنگ یا عصر مفرغ باشند. این نقوش شامل بزکوهی و نقوش نمادین به شکل دایره و…می‌باشد.
آب انبار
ویرایشآب انباری صفی‌آباد: این اثر در مرکز شهر کنونی صفی‌آباد واقع شده‌است که با توجه به نوع معماری ومنابعی که به آن اشاره شده‌است متعلق به دوره نادر افشار می‌باشد که توسط صفی خان در بیرون از ارگ ساخته شده‌است که بعد از آن مرمت‌هایی در آن صورت گرفته و امروزه بر اثر ساخت و ساز خانه‌های مسکونی در حال تخریب می‌باشد.[۳۳] وجه تسمیه: این بنا با توجه به نوع معماری و منابع تاریخی که به آن اشاره شده در زمان نادر افشار توسط شخصی به نام صفی خان بغایری در سال‌های ۱۱۴۰ تا ۱۱۴۵ ساخته شده و در دوره‌های بعدی توسط حاج عبدالله ارغیانی در سال ۱۳۴۴ شمسی تعمیر شد. دربارهٔ وجه تسمیه آن با توجه به منابعی که اشاره شده به آب انباری معروف است. این آب انباری با توجه به تقسیم‌بندی آب انبارها از نوع آب انباری همگانی یا عمومی است که قسمت‌های عمده آن: ۱- سردر تزئینی ۲ – راه پله و پاشیر ۳– هواکش و بادگیر ۴ - پوشش منبع ذخیره آب می‌باشد. این آب انباری دارای یک سردر ورودی بوده که امروزه به علت ریختن زباله و ساخت وساز خانه‌های مسکونی سردر ورودی آن مسدود شده و بخش میانی آب انبار را بریده‌اند که نشان می‌دهد سقف بنا دارای قوس جناغی بوده و در گذشته بر سردر آب انبار اشعاری به شرح زیر نوشته بوده‌اند که به شرح زیر می‌باشد.[۳۴]
| صفی خان بغایری کرد بنیاد | دهی نامش صفی‌آباد بنیاد | |
| دوآب‌انباردر ده او پی انداخت | یکی بیرون یکی دراندرونساخت | |
| که از این هر دو آب‌انبار عالی | ببردند بهره مردم چند سالی | |
| یکی مخروبه و متروکه گردید | دگر ویرانه جای غوک و قورباغه گردید | |
| مرا افسوس در دل بد به دوران | که گردد زنده آثار بزرگان | |
| یک آب‌انبار از آن آباد مردم | روان خان صفی را شاد کردم | |
| اگر تاریخ این گفتار پرسی | هزارو سیصد و چهل چهار شمسی | |
| کنم این گفته‌ها رانقش بر سنگ | کنم بر چهره آب‌انبار آونگ |
پس از سردر ورودی یک دالان مستطیلی به طول ۸ متر و عرض ۳ متر درست شده که دارای سقف جناغی از آجر ساخته شده که ابعاد آجرها ۵*۲۲*۲۲سانتی‌متر می‌باشد. در انتهای این راهرو آثاری از پاشیر به شکل نیم قوس به عرض۱/۴۰و طول ۵ متر قرار دارد. بعد از پاشیر مخزن ذخیره آب به شکل مستطیل به ابعاد ۱۹/۶۰ *۸ متر با پوشش آجری که ملاط آن از ساروج و آهک ساخته شده که ارتفاع آن از سقف تا کف ۱۰ متر می‌باشد و در انتهای مخزن آب محل ورود آب قرار دارد و در سقف منبع ذخیره آب، یک هواکش کوچک به ابعاد ۸۵*۸۵ سانتی‌متر که برای سالم نگه داشتن آب وخنک کردن آن استوار گردیده تا جریان هوا را در آن برقرار سازد.[۳۵]
امامزاده‌ها
ویرایشآرامگاه شاهزاده محمد
ویرایشاین آرامگاه یکی از بقاع متبرکهٔ شهر صفی‌آباد می‌باشد که در روستای باغشجرد واقع گردیده‌است. از لحاظ قدمت متعلق به دورهٔ صفوی تاریخ گذاری شده و به شماره ۵۹۵۰ در فهرست آثار ملی ثبت شده‌است. پلان بنا به صورت مربعی با مساحت ۹۹ متر مربع می‌باشد که دارای چهار ورودی در جهات اصلی بوده که فعلاً فقط ورودی شرقی باز است و سایر ورودیها به شکل تاق نما درآمده اند. ورودی اصلی با قوس جناقی پوشش یافته که در داخل آن یک طاق نما با قوس نیز تعبیه شده‌است. در حاشیه قوس‌ها قاب‌هایی با نقوش گل و بوته ایجاد شده و کتیبه‌هایی با متن آیه الکرسی با اندود گچ تزئین گردیده و پایین‌تر از کتیبه‌ها کمربندی با نقوش گل و بوته با رنگ‌های اصلی به صورت قرینه کشیده شده‌است که جلوه ای خاص به فضای داخلی بنا داده‌است و بیشتر آن‌ها مربوط به دوره قاجاریه می‌باشد.[۳۳]
آرامگاه امامزاده حمزه بن موسی
ویرایشاین بنا در دهستان دهنه شیرین در ۷۵ کیلومتری شرق شهر اسفراین و ۱۰ کیلومتری شرق شهر صفی‌آباد واقع شده‌است. بقعه امامزاده حمزه بن موسی در دامنه تپه ای با شیب ملایم قرار گرفته‌است. طرح کلی پلان بنا مربع شکل است که بوسیله سه کنج در گوشه‌ها فضای مناسب برای استقرار گنبد بر فراز آن فراهم شده‌است. در ضلع جنوبی بنا ایوان کاشیکاری شده‌ای وجود دارد. فضای داخلی مقبره با نقوش بسیار زیبا و گل و بوته و کتیبه ای از آیات قرآنی مزین شده‌است. آیات قرآنی با استفاده از خط ثلث سفید رنگ بر زمینه آبی و دور کمربند میانی و دیوارها به صورت قرینه بنا بکار رفته‌است که بیشتر نقوش و کتیبه‌ها متعلق به دوران قاجاریه می‌باشد.[۳۳]
آسیاب‌های آبی
ویرایشگفتاوردها
ویرایشطبق نوشته کتابچه «بام و صفی‌آباد من محال ارض اقدس» دردوره قاجاریه (قرن ۱۳) «قلعه صفی آباد قدیم است. در اطراف قلعه شهر است و قشلاق است. ئیلاق مالدارش کوه جهان ارغیان است. ابش رودخانه است از دوفرسخی قلعه مزبورحرکت می‌کند. یک سنگ اب دارد وسه قنات جاری هم دارد. و آب رودخانه و قنات شور است. طایفه اکراد قوچان درزمستان گوسفند خویش آنجا آورند سابقاً ده نفر سواره داشته‌است. پنج سالی است معزول شده‌است دویست و پنجاه خانوار مالیات بده است و ده خانوار غریبه دارد»
نگارخانه
ویرایش-
شتر یکی از حیوانات مقاوم در محدوده کلاته آقازداه در بخش جنوبی و دشتی شهر صفی آباد است.
جمعیت
ویرایشبر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵، جمعیت شهر صفی‌آباد برابر با ۳٬۴۲۷ نفر (۱٬۰۲۰ خانوار) بوده‌است.[۳۶]
| جمعیت تاریخی | ||
|---|---|---|
| سال | جمعیت | ±% |
| ۱۳۸۵ | ۳٬۰۴۷ | — |
| ۱۳۹۰ | ۳٬۵۲۷ | ۱۵٫۸٪+ |
| ۱۳۹۵ | ۳٬۴۲۷ | ۲٫۸٪− |
منابع
ویرایش- ↑ سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران (۲۰۲۳-۰۲-۱۹). «تصویب‌نامه در خصوص شناخته شدن یکصد روستای مرکز بخش به عنوان شهر مصوب ۱۳۷۸/۱۲/۱۸». Qavanin.ir.
- ↑ سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران (۲۰۲۳-۰۲-۱۹). «تصویب‌نامه درخصوص تقسیمات کشوری شهرستان اسفراین استان خراسان شمالی». Qavanin.ir.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ جغرافیایی تاریخی ارغیان، مشهد، چاپ اول ، انتشارات کیهان اندیشه، 1386، ص7-9
- ↑ مارکوارت، 1373: 37-39
- ↑ ابن رسته اصفهانی، 1365: 200.
- ↑ (بلاذری، 1364: 159)
- ↑ ابن رسته اصفهانی، 1365، ص 200
- ↑ نیشابوری،1339، ص 215-217
- ↑ همان، ص 215
- ↑ آقا ملایی، 1389: 93
- ↑ اشکال العالم، 1368: 173
- ↑ آقا ملایی، 1389: 181
- ↑ طاهری، 1385، ص 12
- ↑ سمعانی، 1382، ج 1، ص 167-168
- ↑ حموی ،1380، ج1، ص 153
- ↑ بناکتی، 1348، ص 386
- ↑ کلنل ادوارد ییت، [سفرنامه خراسان و سیستان]، ترجمهٔ قدرت‌الله روشنی زعفرانلو – مهرداد رهبری، مشهد. انتشارات یزدان ۱۳۶۵، ص. صفحهٔ ۳۴۴
- ↑ امین، سید علینقی، تاریخ سبزوار، به کوشش سید حسن امین، انتشارات دایرةالمعارف ایران‌شناسی، ۱۳۸۱، صص. ۵۱۵–۳۳۵
- ↑ (توحدی،1374: 86)
- ↑ مشیری، اسدالله، 1374، جایگاه تأثیر پدیده‌های ژئومورفوژیک در مورد عمران ناحیه ای، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی تهران، ص 101.
- ↑ (نیک گفتار، 1387: 18)
- ↑ زرین کفش، منوچهر،1367، خاک‌شناسی کاربردی، دانشگاه تهران، ص13
- ↑ فدایی، سید احمد، 1373، جغرافیای شهرستان اسفراین، چاپ اول، انتشارات استان قدس، مشهد، ص 33
- ↑ جنابی، کاظم، 1373بررسی و مطالعه ویژگیهای اقتصادی و فرهنگی بخش بام و صفی‌آباد، مرکز آموزش عالی ضمن خدمت فرهنگیان (واحد سبزوار)
- ↑ ۲۵٫۰ ۲۵٫۱ بی‌نا، (1384)؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، استان خراسان شمالی: شهرستان اسفراین، تهران: انتشارات سازمان جغرافیایی و وزارت فاع و پشتیبانی نیروهای مسلح.
- ↑ (وحدتی، 1389: 17)
- ↑ جنابی، کاظم، 1373، پیشین، ص 22
- ↑ ملکشی، مهدی، 1374، جغرافیا ی دهستان صفی‌آباد کارشناس و مسئول مر کز خدمات کشاورزی صفی‌آباد(منتشر نشده، ص 7
- ↑ بی‌نا، (1384)؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، استان خراسان شمالی: شهرستان اسفراین، تهران: انتشارات سازمان جغرافیایی و وزارت فاع و پشتیبانی نیروهای مسلحص126.
- ↑ جغرافیایی آبادیهای کشور، استان خراسان شمالی، شهرستان اسفراین، تهران. انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح۱۳۸۴، ص. صفحهٔ 131
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ اوت ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۹ مه ۲۰۱۹.
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ دسامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۳ اکتبر ۲۰۱۹.
- ↑ ۳۳٫۰ ۳۳٫۱ ۳۳٫۲ احمد نیک گفتار. جغرافیای تاریخی ارغیان، مشهد. انتشارات کیهان اندیشه،1387.
- ↑ (توحیدی، کلیم‌الله ،1374، اسفراین دیروز و امروز ، انتشارات واقفی، مشهد، ص41)
- ↑ احمد نیک گفتار. بررسی باستان شناختی پهنه فرهنگی شهر اسفراین، خراسان شمالی. تهران. دانشگاه تهران،1387.
- ↑ «درگاه ملی آمار > سرشماری عمومی نفوس و مسکن > نتایج سرشماری > جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری سال 1395». www.amar.org.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۷-۳۱.
- «دانشنامهٔ تاریخ معماری ایران‌شهر». سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ آوریل ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۰۱۱-۰۵-۱۹.
- علی‌اصغرطاهری صفی‌آبادی، جهان ارغیان تا بام صفی‌آباد، مشهد. انتشارات ایران جوان۱۳۸۶، ص. صفحهٔ ۱۲
- کلنل ادوارد ییت، [سفرنامه خراسان و سیستان]، ترجمهٔ قدرت‌الله روشنی زعفرانلو – مهرداد رهبری، مشهد. انتشارات یزدان ۱۳۶۵، ص. صفحهٔ ۳۴۴
- حافظ ابرو، جغرافیای خراسان در تاریخ حافظ ابرو، م. تصحیح و تعلیق دکتر غلامرضا ورهام، نشر اطلاعات۱۳۷۰، ص. صفحهٔ ۷۱
- مهدی هوشیار، تحلیل الگوی تقسیمات کشوری شمال خراسان نمونه: شهرستان اسفراین، تهران. تربیت مدرس، ص. صفحهٔ
- نیک گفتار، احمد (1387)؛ بررسی باستان شناختی پهنه فرهنگی شهر اسفراین در دوران اسلامی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد باستانشناسی، دانشگاه تهران گروه باستانشناسی.
- ییت، چارلز ادوارد، (1365)؛ سفرنامه خراسان و سیستان، ترجمه قدرت‌الله روشنی زعفرانلو، مهرداد رهبری، تهران، نشر یزدان.