خـراســان، سـرزمـیـن خـورشـیـد

خراسان منطقه‌ای جغرافیایی و تاریخی است که اکنون با شمال شرق ایران، شمال افغانستان، و جنوب ترکمنستان منطبق است. کرانهٔ شمالی قلمرو تاریخی خراسان در امتداد خطی است که دریای خزر را به آمودریا وصل می‌کند و کرانهٔ جنوبی آن در امتداد خط متصل‌کنندهٔ دشت کویر به کو‌ه‌های مرکزی افغانستان. در مفهوم گسترده‌تر، جغرافی‌دانان عرب خراسان را هم‌مرز هند دانسته‌اند. تاریخ منطقه به زمان‌های باستان از جمله هخامنشیان و اشکانیان باز می‌گردد ولی نام خراسان اولین بار در زمان ساسانیان به کار رفت. ساسانیان قلمرو خود را به چهار بخش (کوست) تقسیم کرده بودند که بخش شرقی آن خراسان بود. خراسان در دورهٔ ساسانیان و دورهٔ اسلامی، به چهار بخش (ربع) تقسیم و هر ربع به نام شهر بزرگ آن نامیده می‌شد. این چهار ربع عبارت بودند از: ربع نیشابور، ربع مرو، ربع هرات، و ربع بلخ. ابتدا کرسی خراسان مرو و بلخ بود، ولی در زمان طاهریان به نیشابور منتقل شد. خراسان در زمان طاهریان، صفاریان، و سامانیان تقریباً مستقل بود، و بخشی از سرزمین‌های غزنویان، سلجوقیان، و خوارزمشاهیان را تشکیل می‌داد. چنگیز خان و تیمور لنگ به خراسان هجوم آوردند. صفویان سر خراسان با ازبک‌ها جنگ‌ها کردند. خراسان از ۱۱۳۵ تا ۱۱۴۲ هجری به دست افغان‌ها افتاد، اما نادرشاه آنان را بیرون راند و مشهد را پایتخت ایران قرار داد. استان خراسان در ۱۳۸۳ شمسی به سه استان خراسان جنوبی به مرکزیت بیرجند، خراسان رضوی به مرکزیت مشهد، و خراسان شمالی به مرکزیت بجنورد تقسیم شد. در لغت‌نامهٔ دهخدا واژه خراسان به معنی مشرق در مقابل مغرب آمده است. واژۀ خراسان ۳ جزء دارد: خُر یا خور، آس، و ان. اولی یعنی «خورشید»، دومی از مصدر «آسیدن» به معنی «آمدن، رسیدن»، و سومی پسوند صفت‌فاعلی‌ساز است. این سه جزء روی هم یعنی «جایگاه برآمدن خورشید» که ابیات زیر در داستان ویس و رامین از فخرالدین اسعد گرگانی نیز مؤید آن است:

زبان پهلوی هر کو شناسدخراسان آن بود کز وی خور آسد
خور آسد پهلوی باشد خور آیدعراق و پارس را خور زو برآید
خوراسان را بود معنی خورآیانکجا از وی خور آید سوی ایران
نمایش برگزیده‌های تازه

نوشتار برگزیده

ضرب سکه به نام و مناسبت ولایتعهدی علی بن موسی الرضا از سال ۲۰۱ تا ۲۰۵ ه.ق
ولایتعهدی علی بن موسی الرضا به واقعه احضار و انتصاب علی بن موسی (۱۴۸ ه‍.ق، مدینه – ۲۰۳ ه‍.ق، خراسان) (امام هشتم شیعیان) به ولایتعهدی مأمون گفته می‌شود که در سال ۲۰۱ ه‍.ق رخ داد. این رویداد که مهمترین فصل تاریخی حیات علی بن موسی الرضا است، در پی اختلافات شدید مأمون و امین که به قتل امین منجر شد و تلاش‌های مأمون جهت اقناع عمومی، رخ داد. این انتصاب سیاسی، در ابتدا با مخالفت و استنکاف علی بن موسی مواجه شد. اما نهایتاً با اصرارهای مأمون و اجبار و تهدید علی بن موسی، وی در سال ۲۰۰ ه‍.ق به سمت مرو حرکت کرد. در طول مسیر، اتفاقات فراوانی از کاروان علی بن موسی گزارش شده‌است که پررنگ‌ترین آنها، استماع و استنساخ حدیث سلسله‌الذهب اهالی نیشابور می‌باشد. با رسیدن علی بن موسی به مرو، وی به مدت دو ماه از پذیرش خلافت و ولایتعهدی استنکاف کرد، اما در نهایت آن را با شرایط چهارگانه پذیرفت. پس مردم با وی بیعت کردند و نام او رسماً به عنوان خلیفه آینده مسلمانان به سرزمین‌های اسلامی ابلاغ شد. همچنین به نام وی سکه طلا و نقره ضرب شد. این موضوع مهم در میان طبقات اجتماعی، بازتاب‌های گوناگونی دربرداشت. این انتصاب در شرایط سختی که مأمون در آن دچار بود، سبب شد تا آتش قیام علویان در مراکزی چون بغداد، مکه و کوفه فروکش نماید. علی بن موسی نیز از جایگاه ولایتعهدی خود، در راستای انتشار علوم دینی استفاده فراوانی کرد و در جلسات مناظره با ادیان و فرقه‌های دیگر حضور یافت. مأمون پس از این انتصاب، با معضلی دیگر مواجه شد؛ عباسیان حاضر در بغداد که غالباً از حزب مخالف مأمون محسوب می‌شدند؛ طی جلساتی اقدامات مأمون را نگران‌کننده دانستند و سرانجام مأمون را از خلافت عزل کردند. این اقدام سبب شد تا مأمون از خود دفاع کند و دلایلش را از برخی اقدامات بیان نماید. او برای دفاع از خود، به همراه علی بن موسی عزم بغداد کرد.

نگارهٔ برگزیده

نقشه خاورمیانه
نقشه خاورمیانه

نقشه‌ای از خاورمیانه که توسط ساموئل آگوستوس میشل در سال ۱۸۵۰ میلادی کشیده شده است. ولایت‌های ایران شامل مازندران و گیلان، آذربایجان، عراق عجم، فارس، لارستان، کرمان و خراسان با رنگ‌های مجزا رسم شده‌اند. خراسان با رنگ زرد در سمت راست تصویر متمایز شده است.

زندگی‌نامهٔ برگزیده

سکه‌های ضرب‌شده به نام طاهر بن حسین
ابوالطَیّب طاهر بن حسین (۱۵۹–۲۰۷ هجری قمری/۷۷۵–۸۲۲ میلادی) ملقب به طاهر ذوالیمینین، در پوشنگ زاده شد و در مرو درگذشت. وی از سرداران ایرانی‌تبار مأمون، خلیفهٔ عباسی، بود و سلسله طاهریان را در خراسان بزرگ بنیان نهاد. در ابتدا، وی مانند پدران خود در خدمت عباسیان درآمد و از سمت آنان بر پوشنگ امارت یافت. او سپهسالار مأمون، در جریان جنگ وی با خلیفهٔ وقت، یعنی امین، بود. وی در نبرد ری با علی بن عیسی، سردار امین، توانست بر وی غلبه کند. سپس در سلسله جنگ‌هایی سرزمین‌های خلافت را تحت سلطهٔ مأمون درآورد و با محاصره و فتح بغداد و قتل امین، راه را برای خلافت رسمی مأمون بر سرزمین‌های اسلامی هموار کرد. طاهر همچنین به فرمان مأمون، مأموریت سرکوب شورش نصر بن شبث در غرب خلافت را بر عهده گرفت، که در این راه ناکام ماند. او سپس، از جانب مأمون به مناصب مهمی در بغداد از جمله ریاست شرطه گماشته شد و پس از طی مدتی، با تلاش‌های مستمر و همچنین سوابق خدماتش، امارت خراسان بزرگ و سرزمین‌های شرقی خلافت عباسی را به دست آورد. وی در شرق به سرکوب خوارج پرداخت و تا حدودی آنان را عقب راند. طاهر پس از مدتی و در نتیجهٔ شرایط موجود، با حذف نام خلیفه از سکه و خطبهٔ نماز جمعه، اعلام استقلال کرد؛ اما پس از مدتی کوتاه به مرگ طبیعی وفات یافت یا ترور شد. بدین ترتیب، نخستین سلسلهٔ نیمه مستقل ایرانی پس از اسلام با نام طاهریان در شرق خلافت اسلامی شکل گرفت و نیم قرن دوام یافت. گفته می‌شود که او دارای کفایت و توانایی زیادی در امر حکومت و نظارت بر کارگزارانش بود و همچنین به شعر و ادبیات عرب و شعرا و دانشمندان علاقه داشت و آنان را مورد حمایت قرار می‌داد؛ چنان‌که فرزندان و نوادگانش نیز بر طریق او رفتند. همچنین توانایی او در استعمال و نگارش زبان عربی زبانزد بود و اثری از او در اثبات این امر به یادگار مانده‌است.

آیا می‌دانستید؟

رده‌ها

گفتاورد منتخب

امروز بهر حالی بغداد بخاراستکجا میر خراسانست پیروزی آنجاست
ساقی، تو بده باده و مطرب تو بزن رودتا می خورم امروز، که وقت طرب ماست
می هست و درم هست و بت لاله‌رخان هستغم نیست وگر هست نصیب دل اعداست
          —رودکی

مطالب باکیفیت

زمین‌لرزه ۱۳۷۶ قائنمشهدفردوسیطاهر بن حسینطاهر بن عبداللهطلحه بن طاهرعبدالله بن طاهرجنگ امین و مأمونرضا عطارانحوزه انتخابیه سبزوارعلی بن موسی الرضا

حسین واعظ کاشفیدقیقیآذر برزین‌مهرآرامگاه فردوسیحرم امام رضاکمال‌الدین بهزادشورای اسلامی شهر سبزواربزرگمهرولایتعهدی علی بن موسی الرضارباعیات خیامروضة الشهداجنگ اول هراتدریا دادورنادرشاهابن یمینمحمدتقی مسعودیه

فهرست آثار ملی شهرستان سبزوارفهرست شهرستان‌های استان خراسان رضویفهرست شهرستان‌های استان خراسان شمالیفهرست شهرستان‌های استان خراسان جنوبیفهرست امیران طاهریفهرست آثار ملی شهرستان کاشمرفهرست آثار ملی شهرستان مشهد

کمک و همکاری

موضوعات

شهرستان‌ها

خراسان جنوبی: بشرویهبیرجندخوسفدرمیانزیرکوهسرایانسربیشهطبسعشق‌آبادفردوسقائناتنهبندان
خراسان رضوی: باخرزبجستانبردسکنتایبادتربت جامتربت حیدریهجغتایجوینچنارانخلیل‌آبادخوافخوشابداورزندرگزرشتخوارزاوهزبرخانسبزوارسرخسششتمدصالح‌آبادفریمانفیروزهقوچانطرقبه شاندیزکاشمرکلاتکوهسرخگلبهارگنابادمشهدمه‌ولاتمیان‌جلگهنیشابور
خراسان شمالی: اسفراینبجنوردجاجرمراز و جرگلانشیروانفاروجگرمهمانه و سملقان

شهرها

خراسان جنوبی: آبیزآرین‌شهرآیسکارسکاسدیهاسفدناسلامیهآیسکباغستانبشرویهبیرجندحاجی‌آبادخضری دشت بیاضخوسفدرحزهانسرایانسربیشهسه‌قلعهشوسفطبسطبس مسیناعشق‌آبادفردوسقائنقهستانگزیکمحمدشهرمودنهبنداننیمبلوک
خراسان رضوی: احمدآباد صولتانابدباجگیرانباخرزباربایگبجستانبردسکنبیدختتایبادتربت جامتربت حیدریهجغتایجنگلچاپشلوچخماقچکنهچنارانحکم‌آبادخروخلیل‌آبادخوافداورزندرگزدرروددولت‌آبادرباط سنگرشتخواررضویهرودآبروشناوندریوادهریوشسبزوارسرخسسفیدسنگسلامیسلطان‌آبادسمیع‌آبادسنگانشادمهرشاندیزششتمدشهرآبادشهرزوصالح‌آبادطرقبهعشق‌آبادفرهادگردفریمانفیروزهفیض‌آبادقاسم‌آبادقدمگاهقلعه‌نو علیاقلندرآبادقوچانکاخککاریزکاشمرکدکنکلاتکندرگلبهارگلمکانگنابادلطف‌آبادمزداوندمشکانمشهدمشهد ریزهملک‌آبادنشتیفاننصرآبادنقابنوخنداننوده انقلابنیشابورنیل‌شهرهمت‌آبادیونسی
خراسان شمالی: آشخانهآوااسفراینایوربجنوردپیش‌قلعهتیتکانلوجاجرمچناران‌شهرحصار گرم‌خاندرقراززیارتسنخواستشوقانشیروانصفی‌آبادغلامانفاروجقاضیقوشخانهگرمهلوجلییکه‌سعود

سیاستمداران

استانداران: حمید ملانوری شمسیمحمدصادق معتمدیانمحمدعلی شجاعی
نمایندگان خبرگان: سید ابراهیم رئیسیغلامرضا فیاضیسید احمد حسینی خراسانیسید مجتبی حسینیحسن عالمیمحمدهادی عبدخداییسید احمد علم‌الهدی
نمایندگان مجلس: سلمان اسحاقیحسین خسروی اسفرازمصطفی نخعیمجید نصیراییعلی آذریاکبر احمدپوراحسان ارکانیهاجر چنارانیمحمدحسین حسین‌زاده بحرینیفاطمه رحمانیجلیل رحیمی جهان‌آبادیحسن رزمیان مقدممحسن زنگنهمحمد صفایی دلوئیحسین عباس‌زاده امامیعلی‌اصغر عنابستانیسید احسان قاضی‌زاده هاشمیسید امیرحسین قاضی‌زاده هاشمیجواد کریمی قدوسیبهروز محبی نجم‌آبادیجواد نیک‌بینسید محمد پاک‌مهرعلی جدیامان‌الله حسین‌پورمحمد وحیدی

درگاه‌های وابسته

در دیگر ویکی‌پروژه‌های ویکی‌مدیا

پاکسازی