ایرج (خواننده)

حسین خواجه‌امیری (زادهٔ ۱۱ دی ۱۳۱۱) که به صورت حرفه‌ای با نام ایرج شناخته می‌شود، خواننده موسیقی سنتی ایرانی است. به ایرج لقب «پهلوان آواز» را داده‌اند و در میان طرفدارانش با این لقب شناخته می‌شود. محمدرضا شجریان دربارهٔ وی می‌گوید: «صدای ایرج در تاریخ آوازخوانی ما یک متر و معیار است و هر کس بخواهد در بالاترین حد حنجره صدایی را مثال بزند، می‌گوید صدا شبیه صدای ایرج است».

ایرج
اطلاعات پس‌زمینه
نام شناسنامه‌ای	حسین خواجه‌امیری خالدی
نام(های) دیگر	ایرج
زاده	۱۱ دی ۱۳۱۱ ‏(۸۸ سال) خالدآباد ، نطنز ، استان اصفهان
ژانر	موسیقی اصیل ایرانی
پیشه	خواننده نظامی بازنشسته (ارتش)
ساز(ها)	ویولن، تنبک
سال‌های فعالیت	۱۳۲۷–تاکنون
نوع صوت	تِنور
تحصیلات	لیسانس علوم نظامی
دانشگاه	دانشکده افسری ارتش
استاد(ها)	ابوالحسن صبا تاج اصفهانی
آلبوم پرآوازه	غزل خوان نیاز همه چشم‌ها به ایرانه
جایزه(ها)	اعطای نشان درجه یک فرهنگ و هنر معادل مدرک دکترا به پاس سال‌ها تلاش مستمر در زمینه موسیقی اصیل ایرانی در سال ۱۳۸۸ اعطای جایزه ویژه توسط محمدرضا شجریان و فرهنگ شریف در مراسم بزرگداشت در تاریخ ۸ شهریور ۱۳۹۲ اعطای مدرک دکترای افتخاری توسط معاونت علوم و فنون وزارت علوم و تحقیقات و فناوری به وی در خبرگزاری ایران

او پدر احسان خواجه‌امیری، خواننده و آهنگساز و الیکا خواجه‌امیری، نوازنده است. ایرج در دوران قبل از انقلاب علاوه بر موسیقی اصیل و برنامه گل‌ها بر فیلم‌های فارسی نیز همت گماشت و ترانه‌هایی خواند.

زندگی‌نامه

حسین خواجه‌امیری در ۱۱ دی ۱۳۱۱ در شهر خالدآباد نطنز از توابع استان اصفهان در خانواده‌ای هنرمند به‌دنیا آمد. پدربزرگش ملا میرزا از خوانندگان بنام زمان ناصرالدین شاه بود و پدرش نعمت‌اللّه که از صدایی خوش و رسا برخوردار بود و ردیف می‌دانست، مدت‌ها او را تحت تعلیم خویش قرار داد. حسین در همان زمان در مراسم تعزیه‌خوانی شرکت می‌کرد و نزد تعزیه‌خوانانی که ردیف و دستگاه می‌دانستند به یادگیری آواز پرداخت.

وی پس از پایان تحصیلات ابتدایی به تهران رفت و در یک مهمانی با حمید وفادار، برادر مجید وفادار آهنگساز بزرگ آشنا شد. وفادار که در آن مهمانی آواز تأثیرگذار ایرج را شنیده بود او را به استاد ابوالحسن صبا معرفی کرد. ایرج در سال ۱۳۲۶ به مکتب ابوالحسن صبا راه یافت و دو سال پیاپی در حضور او دانسته‌های خویش را تکمیل کرد و به وسیلهٔ وی به ابراهیم خان منصوری که مسئولیت سرپرستی رادیو ایران را برعهده داشت معرفی شد و چون مورد تأیید صبا بود از او آزمونی گرفته نشد. از این تاریخ به بعد همکاری ایرج با ارکستر ابراهیم خان منصوری شروع شد و برنامه‌های متعددی را اجرا کرد. وی پس از مدتی در سال ۱۳۲۹ در دانشکده افسری ارتش پذیرفته شد و در آنجا نیز شب‌های جمعه از ساعت ۷:۳۰ تا ۸ در برنامهٔ ارتش شرکت و با ارکستر محمدعلی بهارلو به اجرای برنامه می‌پرداخت. در سال ۱۳۳۰ اکبر گلپایگانی و جمشید مشایخی که هر دو از نام‌آوران و بزرگان هنر ایران در زمینه موسیقی و سینما هستند نیز در دانشکدهٔ افسری پذیرفته شدند و از همان زمان، دوستی ایرج و گلپا شکل گرفت و این دوستی ادامه یافت. ایرج که نام اصلی او حسین است در آن زمان به خاطر محدودیت‌های ارتش نمی‌توانست از اسم اصلی خود در اجرای برنامه‌های هنری موسیقی استفاده کند به همین دلیل نام مستعار ایرج، که نام برادرش بود را برای خود برگزید و در این سال‌ها یعنی از ۱۳۲۷ تا ۱۳۳۶ با ارکسترهای مختلف از جمله ارکسترهای استادان ابراهیم خان منصوری، عبدالله جهان‌پناه، محمدعلی بهارلو، نصرالله زرین‌پنجه، مهدی خالدی، جواد لشکری، بزرگ لشکری و… به اجرای برنامه پرداخت. موفقیت‌های ایرج ادامه داشت تا اینکه بالأخره در سال ۱۳۳۶ به دعوت داوود پیرنیا بنیان‌گذار برنامهٔ گل‌ها به این برنامهٔ مشهور راه یافت و در نخستین همکاری خود با این برنامه برگ سبز ۴۳ را در مایهٔ شور-ابوعطا و با همکاری علی تجویدی و فرهنگ شریف و امیر ناصر افتتاح خواند. از همان زمان همکاری وی با برنامه گل‌ها ادامه یافت.

ایرج علاوه بر اجرای برنامه‌های مختلف رادیویی به اجرای ترانه و آواز برای فیلم‌های فارسی همت گماشت و بازیگران زیادی از جمله محمدعلی فردین، منوچهر وثوق، رضا بیک‌ایمانوردی و… به لب‌خوانی ترانه‌های وی می‌پرداختند. نخستین فیلمی که ایرج در آن ترانه خواند، فیلم روزنهٔ امید به کارگردانی سردار ساگر و با ترانه‌های ساخته شده توسط جواد لشکری است.

ایرج در سال ۱۳۹۲ دو آهنگ جدید را با آهنگسازی عباس تجویدی، یار دیرینه‌اش خواند که هنوز منتشر نشده‌است.

آلبوم‌ها

ایرج در دوران فعالیت هنری خود بیش از ۲۰۰۰ آواز و تصنیف و ترانه در برنامه‌های مختلف خوانده‌است.

مقالهٔ اصلی: ترانه‌شناسی ایرج (خواننده)

• نیاز
• غزل خوان
• همه چشم‌ها به ایرانه
• به یاد فردین
• پرنده
• حرف نگفته
• شب بارانی ۱۳۸۵
• خاطرات زندگی
• گل من
• گلدون بی گل
• سنگ صبور
• بزم عاشقان (مشترک با اکبر گلپایگانی)
• قصه زندگی
• من و استاد

برنامه‌های اجرا شده

• ۲۱۳ برنامه گل‌ها (برگ سبز - گل‌های رنگارنگ - شاخه گل - گل‌های تازه)
• برنامه‌های رادیو ارتش
• ارکستر دانشجویان
• ارکستر محمد بهارلو
• ارکستر ابراهیم خان منصوری
• ارکستر عبدالله جهان پناه
• موسیقی ایرانی اولیه
• موسیقی ایرانی FM
• نوایی از موسیقی ملی
• شاعران قصه می‌گویند
• شما و رادیو
• بزم شاعران
• اجرای آهنگ در حدود ۱۰۵ فیلم فارسی
• برنامه پنجم تکنوازان در مایه اصفهان با پیانوی پویان آزاده
• برنامه دهم تکنوازان در دستگاه ماهور با پیانوی پویان آزاده

هنرمندان همکار

او در طول سال‌ها فعالیت در زمینه موسیقی با هنرمندانی چون گوگوش، حمیرا، عهدیه، مهستی، هایده، پوران، شهین شبیری، رؤیا، الهه و … همکاری‌هایی داشته‌است.

نتیجهٔ همکاری او با سالار عقیلی، موزیک ویدیو آوا ایراناست. یکی از جدیدترین همکاری‌های او با امیراحسان فدایی در ترانهٔ «صلح و صفا» با ترانه‌سرایی و آهنگسازی محمدسعید لشکری به حساب می‌آید.

ایرج با نوازندگان مختلفی همکاری داشته که اسامی برخی از آن‌ها را در زیر مشاهده می‌شود:

• نوازندگان ویولن:

علی تجویدی، همایون خرم، پرویز یاحقی، حبیب‌الله بدیعی، اسدالله ملک، جواد لشکری؛ بزرگ لشکری؛ منوچهر لشکری؛ شاپور نیاکان، عباس شاپوری؛ ناصر زرآبادی؛ سیاوش زندگانی، مجتبی میرزاده، مسعود حسن خانی، عارف ابراهیم پور، جهانشاه برومند، مهران مهتدی و عباس تجویدی

• نوازندگان تار:

فرهنگ شریف، جلیل شهناز، لطف‌الله مجد، فریدون حافظی، شاهپور حاتمی، نصراله زرین‌پنجه، مهدی تاکستانی و مسعود جمالی

• نوازندگان بربط (عود):

اکبر محسنی، منصور نریمان، محمود رحمانی‌پور و یوسف کاموسی

• نوازندگان قانون:

سیمین آقارضی و مصطفی مرادبختی

• نوازندگان فلوت:

عماد رام

• نوازندگان ضرب (تنبک):

حسین تهرانی، امیر ناصر افتتاح، جهانگیر ملک، محمد اسماعیلی، حسین همدانیان، آبتین اجلالی، محمود فرهمند، حسین هوشنگی و محسن آچاک

• نوازندگان نی:

حسن کسایی، محمد موسوی و حسن ناهید

• نوازندگان سنتور:

رضا ورزنده، منصور صارمی، مجید نجاهی، فضل‌الله توکل و محمد حیدری

• نوازندگان سه تار:

احمد عبادی و نصرت‌اله ابراهیمی

• نوازندگان پیانو:

جواد معروفی و انوشیروان روحانی

کتاب ایرج نابغه آواز ایران

رونمایی و جشن امضای کتاب ایرج نابغه آواز ایران در جمعه ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۷، با حضور ایرج خواجه‌امیری در سرای اهل قلم سالن فرهیختگان نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شد. امیر اسماعیل آذر به عنوان مجری و امیر اعلا عدیلی ناشر و یکی از نویسندگان کتاب در این نشست تخصصی به عنوان سخنران حضور داشتند. عدیلی در این جلسه از ملا میرزا و نعمت‌الله خواجه‌امیری پدربزرگ و پدر ایرج به عنوان ردیف‌دانان مکتب اصفهان یاد کرد و گفت این افراد دانش موسیقایی خود را به ایرج انتقال داده‌اند. آذر نیز اعتقاد خود را مبنی بر استادی مسلم ایرج خواجه‌امیری در مکتب اصفهان بدین صورت ادامه داد که خوانندگان موسیقی سنتی مثل استاد شجریان آرزو داشتند روزی مثل ایرج شوند. در پایان این مراسم، از ایرج خواجه‌امیری درخواست شد برای حاضران در نشست قطعه‌ای را اجرا کند و ایرج آوازی را که به گفتهٔ خود از پدرش آموخته بود، خواند و از کتابش رونمایی کرد.

این کتاب سه فصل دارد. در فصل نخست به بررسی زندگی و کار، همکاری ایرج با استادان موسیقی، توانمندی‌ها، خاطره‌های او و همچنین مقاله‌هایی از فعالان و بزرگان موسیقی ایران دربارهٔ ایرج پرداخته شده‌است. فصل دوم این کتاب شامل گفتگوهایی با ایرج، دوستان و نزدیکان ایشان است و در فصل سوم تحلیل آوازها و اجراهای برنامه‌های رادیویی ایرج و فهرست‌نگاری از تصنیف‌ها، آوازها و همکاران او آمده‌است. در این کتاب در باب مکتب موسیقی اصفهان، خلاقیت در آثار آوازی و رازهای افسانگی ایرج مقالاتی ارائه شده‌است. در کنار هر یک تصنیف‌ها و آوازهای ایرج در این کتاب، یک کد QR قرار دارد که خواننده کتاب با اسکن آن توسط گوشی همراه می‌تواند همزمان با دسترسی به لینک‌های آثار در اینترنت آن‌ها را همزمان با خواندن تحلیلشان بشنود. نویسندگان اثر که هر دو از علاقه‌مندان به صدای ایرج بوده‌اند معتقدند: «ایرج آوازخوانی است که چنان کارنامه درخشانی از خود به‌جا گذاشته که تا سالیان دراز قابل تکرار نخواهد بود. صاحب صدایی که هرگز در تاریخ موسیقی ایران مانندی نخواهد یافت.» بخش تحلیل‌های آوازی این کتاب به طورکلی جنبهٔ آموزشی دارد و خواننده می‌تواند با خواندن آن‌ها ضمن گوش کردن به آوازها از طریق اسکن QR کدها با گوشی همراه به مضمون اصلی این آثار هنری پی ببرد. این قسمت بخش مهمی از کتاب را از نظر نوآوری تشکیل می‌دهد و مخاطبین می‌توانند سطح دانش خود را از نقطه نظر شناخت ردیف‌های مهم آواز اصیل ایرانی ارتقاء ببخشند. در واقع این کتاب آموزشگاه آواز سیار است. یکی از نویسندگان کتاب ایرج نابغه آواز ایران با بیان اینکه این کتاب زیر نظر استاد ایرج نگاشته شده، اضافه کرد: «جزء به جزء مراحل نگاشتن کتاب با تأیید استاد ایرج بوده و حتی او یک دستخط نیز برای کتاب برایمان ارسال کرد که در صفحه نخست کتاب به چاپ رسیده‌است.»

پیوند به بیرون

• ایرج (خواننده) در سوره‌سینما
• (سایت شخصی ایرج) پیوند http://avayeiraj.com/pages.aspx?id=3