خدا
خُدا به معنی مالک و صاحب، قدرتی برتر و بدون ماهیتِ قابل تعریف، بر مبنای مفهوم‌محوری بسیاری از ادیان به ویژه ادیان ابراهیمی (یهودیت، مسیحیت و اسلام) می‌باشد.[۱] در این ادیان، خدا به عنوان آفریننده و آغازگر جهان هستی عنوان شده‌است.[۲]
.JPG)
در دین‌های دوگانه‌انگار همچون آیین زرتشت، قدرت برتر به دو نوع یکی سرچشمه خوبی‌ها و دیگری خاستگاه بدی‌ها تقسیم می‌شود؛ هرچند نام خدا برای قدرتی که سرچشمهٔ خوبی‌ها پنداشته می‌شود، به‌کار می‌رود.
در کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان، خداوند به نام یهوه به بنی اسرائیل و موسی معرفی می‌شود. در باور دسته دیگری از دین‌ها از جمله بوداگرایی، هندوگرایی و دین‌های منقرض شده‌ای مانند مذهب المپی خدایان زیادی وجود دارند. این خدایان یا ایزدان، معمولاً قادر مطلق نیستند و نمادهای جنبه‌های گوناگون جهان برتر و ماوراءالطبیعه هستند. به این‌گونه دین‌ها، دین‌های چندخدا گفته می‌شود. در باور صوفی‌گرایان، موجود برتر یعنی خدا، (که صوفیان آن را «حق» می‌نامند) موجودی است که به هیچ‌یک از صفاتی که در جهان ما یا در ذهن ما حضور دارند، منسوب نیست. گروه دیگری (از جمله عده‌ای از صوفیان) به همه‌خدایی باور دارند. همهٔ خداباوران یا به‌دیگر سخن، گروندگان به مفهوم وحدت وجود، کل همین جهان را برابر با خدا می‌دانند. گروه دیگری نیز به خدافراگیردانی (Pantheism) باور دارند. خدا ـ فراگیر ـ دانی شکلی از خداپرستی است که معتقد است خدا دربر گیرنده جهان است ولی برابر با جهان نیست؛ یعنی جهان ما بخشی از خداست.
اقسام باور به خدا
- افرادی را که به وجود خدا اعتقاد دارند ولی به ادیان و دخالت خدا در جهان باور ندارند، دئیست می‌گویند.
- به کسانی که به آفریننده و موجودی برتر باور ندارند، خداناباور (آتئیست) گفته می‌شود.
- به افرادی که وجود خدا را اثبات شدنی یا رد شدنی نمی‌دانند، ندانم‌گرا (آگنوستیک) گفته می‌شود.
- به کسانی که وجود نداشتن یا داشتن خدا را مهم نمی‌دانند، آپاتئیست (Apatheist) گفته می‌شود.
- به کسانی که به خدای شخص‌وار اعتقادی نداشته و طبیعت را جزئی از خدا می‌دانند، پانتئیست گفته می‌شود.
توضیح بیشتر
خُدا نام اطلاق شده در فارسی به وجود آفریدگار جهان؛ اما متمایز از آن، در نظام‌های ایمانی است، خواه این خدا به‌صورت یکتا در یکتاپرستی مطرح باشد، یا به‌صورت ایزدبانو ای در کنار دیگر خدایان که در چندخدایی طرح می‌شود. همچنین چه ارتباطش را با جهان حفظ نموده باشد و چه در امورات آن دخالت نکند.[۳] خدا متداول‌ترین واژه‌ای است که به آفریدگار فراطبیعی ناظر جهان اطلاق شده‌است. متکلمان ویژگی‌های گوناگونی را به مفاهیم متعدد خدا نسبت داده‌اند. از معمول‌ترین این ویژگی‌ها می‌توان به علم مطلق، قدرت مطلق، حضور در همه‌جا در آن واحد، خیر اعلی بودن، بسیط بودن و وجود داشتن ضروری اشاره نمود. همچنین خدا به‌عنوان وجودی مجرد و شخصی وار؛ مرجع تام تعهد اخلاقی و بزرگ‌ترین موجود قابل تصور، تلقی شده‌است.
مسئله وجود خداوند همواره به‌عنوان یکی از سرفصل‌های مهم کاوش‌های فلسفی مطرح بوده‌است، و در طول تاریخ، فلاسفهٔ متعلق به مشرب‌های فکری مختلف، به بیان و سنجش استدلال‌هایی له یا علیه وجود خدا پرداخته‌اند.[۴][۵][۶]
ریشه‌شناسی و واژه‌شناسی
واژه خدا در ادبیات فارسی به معنای آفریدگار بکار رفته‌است. چنان‌که سعدی در ابتدای گلستان می‌گوید: «منت خدای را عزّ و جل که طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزید نعمت» و فردوسی در ابتدای شاهنامه می‌گوید: «به نام خداوند جان و خرد، کزین برتر اندیشه بر نگذرد». کلمات دیگری نیز به معنای خدا بکار رفته مانند اهورا مزدا، یزدان، ایزد، الله، پروردگار، دادار، آفریدگار، کردگار، یگانه، رحمان و غیره؛ مثلاً کلمه یزدان بجای خدا بکار رفته‌است: «به نیروی یزدان بیابیم دست، بدان بدکنش مردم بت‌پرست».[۷] واژهٔ خدا به معنی مالک و صاحب نیز به‌کار می‌رود چنان‌که سعدی می‌گوید: «وگر چه به مکنت قوی‌حال بود / خداوندِ جاه و زر و مال بود». الفاظ کدخدا و دهخدا و ناخدا و خانه خدا ناظر به همین معنی است. خداوند و خداوندگار از القاب پادشاهان و حاکمان نیز بوده‌است. (خداوندگار عالم، خداوند عالم، خداوندگار ما و غیره)[۸]
واژه خدا یا خدای از فارسی میانه xwadāy به معنی «ارباب» و «پروردگار»، و آن نیز مرتبط با واژهٔ اوستایی xᵛaδāta- (𐬓𐬀𐬜𐬁𐬙𐬀) به معنی «قائم به خود» یا «آفریدهٔ خود» است.[۹] واژهٔ مرتبط فارسیِ «خدیو»، که هم‌معنی «خدا» است، برگرفته از واژهٔ بلخی xoadēo (χοαδηο، به معنی «ارباب») است. این واژهٔ بلخی معادل فارسی میانه xwadāy و xwadāwan و سغدی xwtʾw است که همگی این واژه‌ها ترکیبی از دو بن *xwa- (به معنی «خود») و یکی از حالت‌های بن *taw- (به معنی «توانا بودن») هستند. سیمز ویلیامز واژهٔ بلخی را ترجمهٔ (calque) واژهٔ یونانی auto-kratōr (αὐτοκράτωρ، به معنی «امپراتور») دانسته‌است که ترکیبی است از autos (به معنی «خود») و kratos (به معنی «توانایی»).[۱۰][۱۱] واژهٔ God در زبان انگلیسی از واژهٔ زبان نیاژرمنی ǥuđan و آن نیز برگرفته از زبان نیاهندواروپایی ǵhu-tó-m است که به معنای صدا کردن و فراخواندن است.[۱۲]
گستره و فراوانی ایمان به خدا
در جهان امروز گسترهٔ ایمان به خدا در هر قاره و کشور متفاوت می‌باشد. در کشورهایی مانند ترکیه، اندونزی و برزیل آمار خبر از اعتقاد بیشتر از هشتاد درصد جمعیت به خدا دارد در حالی‌که در کشورهایی مانند آلمان، بریتانیا، فرانسه، سوئد و جمهوری چک کمتر از سی درصد جمعیت به‌وجود خدا اعتقاد دارند. در بعضی کشورهای شرق آسیا مانند ژاپن، کرهٔ جنوبی، کرهٔ شمالی و چین کمترین آمار خداباوران در جهان وجود دارد. گفته می‌شود در کشورهایی مانند ایران و عربستان بیش از نود و هشت درصد مردم به‌وجود خدا اعتقاد دارند، اما عدم وجود نظرسنجی‌های بی‌طرف و حکومت‌های دینی که برای خروج از دین پدری گاه مجازات مرگ هم در نظر می‌گیرند، باعث شده تا این‌گونه نظرسنجی‌ها بی‌اعتبار باشد.[۱۳][۱۴]
وجود خدا
در مباحث دین و فلسفه دلایل متعددی برای وجود خدا ذکر شده‌است که از میان آنها چهار مورد اهمیت بیشتری دارد. در برهان علیت هر پدیده ای علتی دارد و خود آن علت علت دیگری دارد تا در نهایت به علت اول که خدا است می‌رسد. در برهان نظم با مشاهده موارد نظم در طبیعت پی به وجود خدا می‌بریم. در برهان هستی‌شناسی داشتن زمینه ذهنی از یک وجود کامل و مطلق به نام خدا مطرح کننده این است که خدا وجود دارد. در این استدلال وجود بردو نوع است وجود مخلوقات و وجود خدا که واجب است و به عنوان واجب الوجود یاد می‌شود. در برهان اخلاق وجود ارزشهای اخلاقی و معنوی در جهان مادی قابل توجیه نیست مگر از طرف خدا آمده باشد یعنی اخلاقیات از منشأ طبیعت یا قوانین اجتماعی نیست و منشأ مادی ندارد.[۱۵]
دیدگاه ادیان
زرتشت
خدا در آیین زرتشت به نام اهورامزدا یاد می‌شود که از نظر لغوی به معنای خدای خردمند است و نظر غالب بر این است که زرتشت خدایان متعدد را رد می‌کرد و دعوت به یکتاپرستی می‌کرد. البته در این باره میان محققان اختلاف نظر نیز وجود دارد. برخی معتقدند که زرتشت به دو خدایی (ثنویت) یا دوئالیسم اعتقاد داشته که عبارت از اهورا مزدا و اهریمن است و برخی معتقدند وی به خدایان متعدد (پولیتئیسم) اعتقاد داشته.[۱۶][۱۷] به هرحال تعدادی از متون باقی مانده از دوران ایران باستان با عبارت «خدای بزرگ اهورامزدا» آغاز می شود (به عنوان مثال سنگ نوشته نقش رستم). به عقیده مری بویس زرتشت قدیمی‌ترین پیامبری است که دربارهٔ معاد و روز حساب صحبت کرده‌است، البته در این باره اشاره ای به جزئیات معاد نشده‌است.[۱۸] علاوه بر اوستا کتاب مقدس زرتشتیان در سایر متون قدیم ایران نیز خدا ذکر شده است. در ارداویرافنامه خدا بصورت نور توصیف شده که دارای تن و جسم مادی نیست: چه روشنی دیدم و جسم ندیدم و صدایی شنیدم و دانستم که این خداست، و در هرمزدیشت خدا خود را به عنوان خدای دانا و توانا و مغلوب نشدنی و درمانگر و نگهبان و آفریدگار توصیف می کند.[۱۹]
یهودیت
آئین یهودیان نیز جزو قدیمی‌ترین ادیان توحیدی محسوب می‌شود. در عهد عتیق خداوند با نام‌هایی از جمله «یهوه»، «ایل» و «الوهیم» خوانده شده‌است. در این کتاب خداوند با صفات کمالیه و توحیدی همچون واحد، قادر مطلق، عالم، هی، مهربان، آمرزنده، ازلی و ابدی معرفی شده‌است. در تورات به جنبه تعالی و برتری خدا، دست نیافتنی بودن او، و وصف ناپذیر بودن او اشاره شده است. مثلا در کتاب خروج، خدا به موسی می گوید نمی تواند اورا ببیند زیرا انسان نمی تواند اورا ببیند و زنده بماند (خروج۲۰:۲۳) یا در کتاب مزامیر از زبان داوود می گوید که هیچ خدایی میان خدایان مانند تو نیست و هیچ کاری هم مثل کار تو نیست (مزامیز ۸۶:۹). از سوی دیگر در کتاب یهودیان خداوند با صفاتی بشرگونه توصیف شده‌است و به او نسبت‌های پشیمانی، ناراحتی، یادآوری، عدم علم، هم شکل بودن با انسان، داشتن اعمال و جوارح انسانی داده شده‌است. البته بعضی از دانشمندان و علمای یهودی مانند موسی بن میمون در توجیه این مسائل گفته‌اند که منظور از سوار شدن خدا در عهد عتیق به معنای استیلا و برتری می‌باشد.[۲۰][۲۱]
مسیحیت
در آیین مسیحیت مفهوم خدا در آثار متکلمینی مانند آگوستین و آکوئیناس و دکارت دیده می‌شود.
اسلام
محور اصلی همه مفاهیم دین اسلام خدا می‌باشد. مسلمان کسی است که فقط به خدای یگانه اعتقاد داشته باشد و محمد را فرستاده او بداند. در این دیدگاه، رسالت محمد شناخت خدا، توحید، و نفی شرک است. چنانچه در قرآن کتاب مسلمانان سوره نساء آیه ۱۱۶ آمده که خدا گناه شرک را نمی‌بخشد.[۲۲]
هندوئیسم
درشنه‌های هندی را می‌توان به دو دسته الهی و غیرالهی تقسیم کرد. در درشنه‌های الهی دارای برهان‌هایی بر اثبات وجود خدا داند و برخی از آنها معادل‌هایی در فسلفه اسلامی و غربی داند.[۲۳]
دیدگاه فلاسفه
ارسطو بر خلاف ادیان توحیدی خدا را علت فاعلی جهان نمی‌دانست چون ماده و عالم را ازلی می‌دانست، به آفرینش و معاد مورد نظر ادیان الهی اعتقاد نداشت، خدای او فقط به خود و کلیات می‌اندیشید و به انسان توجه نداشت، او صرفاً علت غایی جهان است و جهان و انسان به شوق او حرکت می‌کنند و حتی گاه می‌خواهند همانند او شوند.[۲۴] افلاطون معتقد بود که نه مفهومی از خداوند هست و نه دانشی برای شناخت او. پیدا کردن صانع و سازنده جهان دشوار است و امکان ندارد بتوانیم او را وصفی کنیم که برای همه قابل فهم باشد.[۲۴] کانت نیز دربارهٔ خدا گفته‌است: وجود خدا بوسیله عقل قابل اثبات و رد نیست.[۲۴] هگل با اینکه وارث کانت می‌باشد اما دیدگاه نوینی را ارائه می‌دهد. به اعتقاد وی خدا از سنخ سایر موجودات نیست و کسی که بخواهد الوهیت را درک کند باید روحش متعالی باشد.[۲۵] ابن سینا با استفاده از وجودشناسی، خداشناسی را مطرح می‌کند و برای اثبات خدا استدلالی مبتنی بر وجودشناسی بیان می‌کند. اصل مهم وجودی او تمایز میان وجود و ماهیت است. بر اساس این تمایز، موجودات به دو قسم واجب و ممکن تقسیم می‌شوند.[۲۶]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ «مقالهٔ خدا». دانشنامه حوزوی ویکی فقه. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۹.
- ↑ «مقالهٔ خدا». دانشنامهٔ ویکی شیعه. دریافت‌شده در ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۹.
- ↑ Swinburne, R.G. "God" in Honderich, Ted. (ed)The Oxford Companion to Philosophy, Oxford University Press, 1995.
- ↑ Edwards, Paul. "God and the philosophers" in Honderich, Ted. (ed)The Oxford Companion to Philosophy, Oxford University Press, 1995.
- ↑ Platinga, Alvin. "God, Arguments for the Existence of," Routledge Encyclopedia of Philosophy, Routledge, 2000.
- ↑ «آیا خدا وجود دارد؟». www.radiofarda.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۶-۲۶.
- ↑ «خدا در شاهنامه». https://www.magiran.com/article/2731154. پیوند خارجی در
|وبگاه=وجود دارد (کمک); پارامتر|پیوند=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ Tarikh-i Bayhaqi، Abu'l-Fadl Bayhaqi
- ↑ Ebrahim Pourdavoud، Anahita
- ↑ محمود جعفری دهقی، امیر عمادالدین صدری (پاییز و زمستان ۱۳۹۰)، «وام‌واژه‌های بلخی در پارسی نو»، زبان‌شناخت، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال دوم، شمارهٔ دوم، ص ۳.
- ↑ Nicholas Sims-Williams, "Bactrian language", Encyclopædia Iranica, December 15, 1988.
- ↑ The Barnhart concise dictionary of etymology (ویراست ۱st). New York: HarperCollins Publishers. شابک ۰-۰۶-۲۷۰۰۸۴-۷.
- ↑ ایران، عصر. «آمار جالب از اعتقاد به خدا در جهان». عصر ایران. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۶-۲۶.
- ↑ "Belief in God or a supreme being worldwide, by country | Survey 2010". Statista. Retrieved 2018-06-26.
- ↑ Geisler، Norman L. Systematic theology. Bethany House publishers. صص. ۱۲–۲۲. شابک ۹۷۸۰۷۶۴۲۰۶۰۳۰.
- ↑ داوود الهامی. «ایران و اسلام: خدا در تعالیم زردشت». پرتال جامع علوم انسانی بنقل از درس‌هایی از مکتب اسلام سال چهاردهم نیمه دوم مهر 1352 شماره 10.
- ↑ Hartz، Paula. Zoroastrianism (ویراست ۳rd). New York: Chelsea House Publishers. ص. ۸. شابک ۱۶۰۴۱۳۱۱۶۰.
- ↑ حاجتی شورکی، محمد (پاییز ۱۳۹۴). «بررسی تطبیقی امکان، ضرورت و کیفیت معاد در دین زرتشت و اسلام». معرفت ادیان (۴).
- ↑ منتظری، سعیدرضا (بهار ۱۳۹۸). «تحلیل رابطه انسان و خدا در دین زرتشتی بر اساس رویکرد پدیدارشناسی». فلسفه دین (۱): ۱۳۳ - ۱۵۶.
- ↑ سید مرتضی عادلی. «تصویر خدا در عهد عتیق». پرتال جامع علوم انسانی بنقل از نشریه نیستان ادیان و مذاهب سال دوم بهار و تابستان 1390 شماره 2.
- ↑ عادلی، مرتضی (سال دوم بهار و تابستان ۱۳۹۰). «تصویر خدا در عهد عتیق». نیستان ادیان و مذاهب (۲): ۵۱-۷۰. تاریخ وارد شده در
|تاریخ=را بررسی کنید (کمک) - ↑ محمدمنصور هاشمی. «خدا». دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ ابوالفضل محمودی. «درشنه‌های هندی و براهین اثبات وجود خدا». پرتال جامع علوم انسانی بنقل از نشریه جستارهایی در فلسفه و کلام سال چهل و نهم بهار و تابستان 1396 شماره 98.
- ↑ ۲۴٫۰ ۲۴٫۱ ۲۴٫۲ احد فرامرز قراملکی و اسماعیل زارعی حاجی‌آبادی. «شناخت خدا از دیدگاه مولانا». پرتال جامع علوم انسانی به نقل از نشریه پژوهش‌های فلسفی-کلامی 1386 شماره 31و32.
- ↑ علی آراسته و علی اکبر احمدی افرمجانی. «خدا و دین از نظر هگل جوان». پرتال جامع علوم انسانی بنقل از پژوهشنامه فلسفه دین (نامه حکمت سابق) سال ششم پاییز و زمستان 1387 شماره 12.
- ↑ مستانه کاکایی و حسن عباسی حسین‌آبادی. «مفهوم خدا در اندیشه ابن سینا». پرتال جامع علوم انسانی به نقل از جستارهای فلسفه دین سال ششم بهار و تابستان 1396 شماره 1 (پیاپی 13).
منابع
- ابراهیم پورداوود، آناهیتا
- یونگ، کارل گوستاو، پاسخ به ایوب، فؤاد روحانی، ۱۳۷۷، تهران، جامی، ۳–۵۶۲۰–۹۶۴ ISBN
در میان واژه‌ها از ویکیواژه
در میان تصاویر و رسانهها از ویکیانبار
در میان خبرها از ویکیخبر
در میان گفتاوردها از ویکیگفتاورد
در میان متون از ویکینبشته
در میان کتابها از ویکیکتاب
در میان مراجع از ویکیدانشگاه
| در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ خدا موجود است. |
| مجموعهای از گفتاوردهای مربوط به خدا در ویکیگفتاورد موجود است. |