ویکی‌پدیا

اسلام در ایران

اسلام در کشور ایران

آشنایی ایرانیان با اسلام را می‌توان به دوره محمد (پایه‌گذار اسلام) و سلمان فارسی که از اولین ایرانیان مسلمان بود مرتبط دانست. محمد نامه‌ای را به شاه ایران خسرو پرویز فرستاد. در دربار خسرو پرویز، هنوز مترجم از خواندن نامه فارغ نشده بود که خسرو پرویز با عصبانیت نامه را از مترجم گرفت و پاره کرد.[۴] اسلام آوردن ایرانیان، فرایندی پیچیده و تدریجی تاریخی بوده که چندین قرن به طول انجامیده و از ناحیه به ناحیه، تفاوت داشته و انگیزه و نیروی محرکه آن در موارد گوناگون، متفاوت بوده‌است.[۵]

اسلام در ایران
اطلاعات کشور
نام کشور  ایران
جمعیت ۷۹٬۹۲۶٬۲۷۰
اسلام در کشور
جمعیت مسلمانان ~۷۹٬۴۴۶٬۷۱۲[۱]
درصد مسلمانان ۹۹٫۴٪[۲]
جمعیت سنیان ~۷٬۹۹۲٬۶۲۷[۱][۳]
اسلام شیعه
  
 ۹۰%
اسلام سُنّی
  
 ۱۰%
جمعیت شیعیان ~۷۱٬۵۰۲٬۰۴۰[۱]

با ظهور دانشمندان مسلمانی همچون ابن سینا، فارابی، خوارزمی، جابر بن حیان و بعدها خواجه نصیرالدین طوسی علومی مانند پزشکی، شیمی، ریاضیات و نجوم پیشرفت‌های چشمگیر کرد و زبان فارسی با جذب واژگان عربی گسترش بی‌نظیر یافت.[۶][۷][۸] همچنین پس از ایجاد وقفه‌ای، فراگیری کتابت از یک سو و درهم‌تنیدگی علوم و فلسفه با شعر در آثار این دانشمندان، ادبیات و موسیقی در ایران توسعه یافت.[۹]

در ایران، اسلام دین رسمی کشور و بنابر آمار سازمان سیا در سال ۲۰۱۴، دین ۹۹٫۴ درصد جمعیت این کشور است که ۹۵–۹۰ درصد آنان شیعه و ۱۰–۵ درصد آنان نیز سنی‌اند؛[۲] اما برپایهٔ نظرسنجی موسسهٔ گمان در سال ۲۰۲۰، نزدیک به ۶۵ درصد از جمعیت بالای ۱۹ سال ایران دین‌ناباور (اعم از: خداناباور، انسان‌گرا، ندانم‌گرا، معنویت‌گرا و عرفان‌گرای دین‌ناباور و غیره) شده‌اند.[۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴]

پیشینهویرایش

همچنین ببینید: آزادی مذهب در ایران، دین در ایران، اسلام آوردن ایرانیان، و حمله اعراب به ایران

تغییر دینویرایش

مقالهٔ اصلی: اسلام آوردن ایرانیان
همچنین ببینید: آزار زرتشتیان

اسلام آوردن ایرانیان یا گرایش ایرانیان به اسلام، فرایندی پیچیده و تدریجی تاریخی بوده که چندین قرن به طول انجامیده و از ناحیه به ناحیه، تفاوت داشته و انگیزه و نیروی محرکه آن در موارد گوناگون، متفاوت بوده‌است. فرایند مسلمان شدن ایرانیان از زمان محمد در سرزمین حجاز، شروع شد (ایرانیان بسیاری در یمن ساکن بودند). در زمان حمله مسلمانان به ایران اولین گروندگان به اسلام، سربازان ایرانی و سران محلی بوده‌اند که به گفته التون دانیل این گرایش، تنها اسمی بوده و برای حفظ موقعیت و جایگاه در حکومت جدید صورت گرفته‌است.[۵]

تصرف ایران به‌طور مستقیم به تغییر مذهب منتهی نشد و دو قرن و نیم طول کشید تا ایران و ایرانیان مسلمان شوند. به گفته همایون کاتوزیان حکومت در ابتدا با گرفتن مالیات جزیه را برای افزون شدن نوکیشان مسلمان استفاده کرد، که این گروه از مالیات معاف بودند؛ در منابعی از کشتار و آتش زدن آتشکده‌ها و کشتن موبدان، اشاره شده‌است؛[۱۵][۱۶][۱۷]و این خود غیرمسلمانان بودند که به تدریج به مزایای اقتصادی و امنیتی مسلمانی پی بردند.[۱۸] نهایتاً، در جریان یک روند طولانی به دین غالب در فلات ایران تبدیل گشت. با این حال ایرانیان، برخلاف سایر مردم تحت فرمان مسلمانان، توانستند تا از عربی‌سازی اجتناب کرده و بخش‌های مهمی از فرهنگ خود را حفظ نمایند.[۱۹]

ریچارد بولیت، اسلام‌شناس آمریکایی، می‌گوید در پایان دوران اموی (نیمه‌های سده هشتم و حدود ۱۵۰ سال پس از ظهور اسلام) تعداد مسلمانان امپراتوری اسلامی، از ده درصد فراتر نمی‌رفت. اما با ظهور عباسیان در میانه سده نهم (۱۰۰ سال پس از ظهور دولت عباسی) این عدد از چهل درصد فراتر رفته بود و حتی در پایان سده یازدهم میلادی، چیزی حدود هشتاد درصد از مردم سرزمین‌های خلافت مسلمان بودند.[۲۰][۲۱] دولت‌هایی مانند سامانی، با اینکه کماکان از زبان عربی و دین اسلام پشتیبانی می‌کردند، اما در احیای زبان پارسی نقش مهمی ایفا کردند. سامانیان با ترکیب فرهنگ ایرانی با عناصر اسلامی، فرهنگ تازه‌ای را به وجود آوردند، که رفته رفته بر تمام جهان ایرانی چیره شد.[۲۲][۲۳]

ادوراد براون می‌نویسد: «چه بسا تصور کنند که جنگجویان اسلام اقوام و ممالک مفتوحه را در انتخاب یکی از دو راه مخیر می‌ساختند: اول قرآن و دوم شمشیر؛ ولی این تصور صحیح نیست، زیرا گبر و ترسا (مسیحی) و یهود اجازه داشتند آیین خود را نگاه دارند و فقط مجبور به دادن جزیه بودند؛ و این ترتیب کاملاً عادلانه بود، زیرا اتباع غیر مسلم خلفا از شرکت در غزوات و دادن خمس و زکات که بر امت پیامبر فرض (واجب) بود معافیت داشتند.»[۲۴]دوز مستشرق معروف هلندی نیز سخن او را تأیید می‌کند و می‌گوید مهمترین قومی که تغییر مذهب داد ایرانیان‌اند زیرا آنها بودند که اسلام را نیرومند و استوار نمودند، نه عرب.[۲۵][۲۶]

در توضیح این رویکرد، سید حسین نصر و مرتضی مطهری بر این باورند که در فرایند اسلام‌آوردن ایرانیان، اگر چنین پنداشت که ایرانیان نومسلمان زیر «فشار همگانی» ایمان آورده‌اند، راه به جایی نمی‌توان برد و این باور، پاسخی به پرسشِ چرایی پرورش دانشمندان بزرگ اسلامیِ بسیار به‌دست ایرانیان ندارد؛ زیرا می‌توان پذیرفت که ملتی وادار به انجام سبکی از زندگی شود، اما نمی‌توان ملتی را ناگزیر به انجام تلاش نوآورانه و ژرف و گسترده در آن سبک زندگی کرد، مگر این‌که روش و باورهای زندگی آن ملت از درون دگرگون شده‌باشد؛ و این دگرگونی اندیشه و زندگی ایرانیان کار به جایی می‌بَرد که داستان‌هایی دربارهٔ دریاچه‌ها و دیگر موارد در شب نزول قرآن یا به‌دست نیروهای فرازمینی برخی از صحابه، به‌ویژه علی بن ابی‌طالب آورده‌اند؛ و این‌همه، آن‌چنان ژرف بود که حتی با پایان چیرگی سیاسی اعراب بر ایران بی‌ایستایی ادامه یافت و به اوج خود رسید.[۲۷]

در مقابل در منابعی نوشته شده‌است که پس از جنگ قادسیه، اعراب اسلام‌گرا از راه اِعمال فشار و در یک روند طولانی اسلامی‌سازی-که با شکنجهٔ زرتشتیان همراه بود-دین اسلام را در ایران گسترش دادند. ویران کردن کتاب‌خانه‌ها، مجازات مالیاتی برای پیروان ادیان دیگر، از بین بردن منابع دین زرتشت و نیز تغییر زبان فارسی به عربی، از اقدامات سخت‌گیرانهٔ عرب‌های اسلام‌گرا در دورهٔ حکمرانی‌شان بود.[۲۸][۲۹][۳۰][۳۱] همچنین از دیدگاه علی میرفطروس نیز حملات اعراب مسلمان به ایران، به ویژه در جنگ مدائن و نبرد جلولا با مقاومت مردم بسیاری از شهرها روبه‌رو شده؛ هر چند همگی سرکوب شدند.[۳۲]

دوران معاصرویرایش

مقالهٔ اصلی: دین در ایران
 
نمایی از مسجد شاه (اصفهان)؛ از مکان‌های مقدس اسلامی ایران

نادرشاهویرایش

نادر شاه خواست تا با بی‌طرفی مذهبی، اهل سنت و عثمانی را راضی نگه دارد و نفوذ علمای شیعه در دولت را کم کند و منابع مالی آن‌ها را محدود کند و به اختلاف مذهبی پایان دهد.[۳۳] تلاش‌های او در این حوزه نتیجه مطلوب را نداشت.[۳۴][۳۵]

دوره قاجارویرایش

در دوران قاجار به مرور رویکرد عالمان شیعه با گذر زمان و پیشرفت فقه اصولی سیاسی تر شد و رجال دینی در ماجراهای ضد استعماری مانند نهضت تنباکو و مشروطه خواهی فعال شدند.[۳۶][۳۷][۳۸] در همین زمان بحث ولایت فقیه مطلقه توسط ملا احمد نراقی مطرح شد و حوزه اختیارات ولی فقیه را در همه زمینه‌ها به جز موارد مخالف قرآن و احادیث اعلام کرد.[۳۹][۴۰]

دوره پهلویویرایش

مقالهٔ اصلی: سیاست دینی حکومت پهلوی

پهلوی اولویرایش

تا قبل از شروع حکومت رضا شاه در مراسم عزاداری شرکت می‌کرد و برخورد نسبتاً خوبی با علما داشت. در دوره پهلوی اول چند سال بعد از تشکیل دولت، رویکرد ضد دین و سکولاریسم اتخاذ شد. از جمله منع حجاب،[۴۱] ممنوعیت عزاداری در محرم[۴۲] و استخدام روحانیت در ادارات دولتی بدون لباس روحانیت و با پوشش غربی.[۱۶] اقدامات رضا شاه برای ایجاد وحدت و یکپارچگی ملی نارضایتی‌های زیادی در میان اقلیت‌های مذهبی و زبانی پدیدآورد.[۱۶] مدارس بهایی که تنها در تهران بیش از ۱۵۰۰ دانش آموز داشت در سال ۱۳۱۳ به بهانه برگزاری مراسمی به مناسبت سالگرد کشته‌شدن باب تعطیل شد.[۴۳]

پهلوی دومویرایش

بعد از شهریور ۱۳۲۰ و تبعید رضا شاه به آفریقای جنوبی، محمدرضاشاه به قدرت رسید. با توجه به حکومت نوپایش او روش پدرش را عوض کرد و لغو ممنوعیت حجاب و واگذاری مدیریت اوقاف به روحانیون و گنجاندن دروس مذهبی در مدارس انجام شد. در این دوره که آزادی‌هایی در مملکت بر قرار شد مردم فرصت دوباره برای احیای سنت‌های از دست رفته خود داشتند.[۴۴] با توجه به خطر حزب توده و مارکسیست و بهاییت‌ها علما و آیت الله بروجردی هم از این وضعیت استقبال می‌کردند. بعد از درگذشت آیت الله بروجردی رابطه میان علما و شاه آرام از بین رفت.[۴۵] شاه در اوایل دهه پنجاه دستور تشکیل سپاه دین را صادر کرد[۴۶][۴۷] که از مشمولان خدمت وظیفه طلبه و زیر نظر سازمان اوقاف تشکیل می‌شد. روح‌الله خمینی بلافاصله به این موضوع واکنش نشان داد و آن را توطئه علیه دین عنوان کرد.[۴۸] دو گروه انجمن حجتیه و انجمن تبلیغات اسلامی، در دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ میلادی، فعالانه در زمینه بهاییت کار می‌کردند. اسنادی از همدستی بین انجمن تبلیغات اسلامی و ساواک در سازمان‌دهی فعالیت‌های بهایی‌ستیزانه وجود دارد که از جمله آنها، نظارت گسترده بر اعضای فرقه بود.[۴۹]

دوره جمهوری اسلامیویرایش

در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به جز اسلام به عنوان دین رسمی کشور معرفی شده؛ ادیان زرتشتی، مسیحیت و یهودیت ادیان قانونی معرفی شده‌اند. [۵۰][۵۱]

به گفته بریتانیکا، از مهم‌ترین مباحث تشیع در ایران، نوید بازگشت امام دوازدهم و ادای احترام به پیشوای شهید او است. غیبت امام دوازدهم به‌طور غیرمستقیم در افزایش قدرت روحانیت در ایران نقش داشت. روحانیت شیعهٔ ایران، از زمان انقلاب ۱۳۵۷ تاکنون، نیروی غالب سیاسی و اجتماعی در ایران بوده‌است. علمای مذهبی به شکل وسیعی در پست‌های مذهبی در ایران، شاغل هستند. شیعیان این کشور در موارد بسیاری به علمای مذهبی متکی هستند و برای اجتناب از گناه، از یک مرجع تقلید، آموزه‌هایی را دنبال می‌کنند. این امور، قدرت روحانیت در ایران را افزایش داد و نقش آنان را به عنوان میانجی الهی تقویت کرد؛ به اندازه‌ای که در اسلام سنی و شیعهٔ نخستین وجود نداشت.[۵۲]

به نوشته دویچه وله فارسی در دوره نظام جمهوری اسلامی ایران به دلیل استفاده از دین برای سرکوب معترضان (و دلایلی دیگر)، دین‌ناباوری از جمله، اسلام‌ناباوری[۵۳] مانند سونامی در میان جوانان ایرانی افزایش یافته‌است.[۵۴]

بر پایهٔ سرشماری سال ۱۳۹۰، وضع دین در ایران این سال، اینگونه بود: ۹۹٫۹۸٪ مسلمان و ۰٫۰۲٪ به دیگر اقلیت‌های به رسمیت شناخته باور دارند؛ همانند مسیحیت، یهودیت و زرتشت. بر پایهٔ نظرسنجی انجام‌شده توسط مؤسسه جهانی پیمایش ارزش‌ها (WVS) انجام شده ۹۶٫۵٪ درصد از ایرانیان خود را مسلمان می‌دانند.[۵۵] هر چند در سال ۱۳۹۹ (۲۰۲۰ م) بر پایهٔ نظرسنجی‌ای که مؤسسه گمان («گروه مطالعات افکارسنجی ایرانیان») انجام داد، درصد بسیار کمتری از پاسخگویان (۴۰٪) خود را به عنوان مسلمان می‌شناسند که شامل ۳۲٫۲ شیعه، ۵ درصد سنی و ۳٫۲ درصد تصوف می‌شود.[۵۶][۵۷][۵۸][۵۹]

اعدام نوکیشانویرایش

مقالهٔ اصلی: نقض حقوق دین‌ناباوران و نوکیشان در جمهوری اسلامی ایران
همچنین ببینید: نقض حقوق اقلیت‌ها در جمهوری اسلامی ایران و نقض حقوق مسیحیان در جمهوری اسلامی ایران

مطابق قوانین جمهوری اسلامی ایران، کسانی که از دین اسلام روی‌گردان شوند، حکمشان اعدام است.[۶۰]

هنر و دانش در ایران پس از اسلامویرایش

همچنین ببینید: نقش ایران در تمدن اسلامی، هنر اسلامی، و معماری اسلامی

در طول چهار قرن پس از سقوط ساسانیان، ایرانیان به تدریج به اسلام گرویدند و بر پایهٔ اعتقادات تازه خود فرهنگی جهانی را شکل دادند که حاصل تلاقی سنت‌های گوناگون بود. در نتیجه هنر و معماری اوج گرفت، با ظهور دانشمندان مسلمانی همچون ابن سینا، فارابی، خوارزمی، جابر بن حیان و بعدها خواجه نصیرالدین طوسی علومی مانند پزشکی، شیمی، ریاضیات و نجوم پیشرفت‌های چشمگیر کرد و زبان فارسی با جذب واژگاه عربی گسترش بی‌نظیر یافت.[۶۱][۶۲][۶۳] همچنین پس از ایجاد وقفه‌ای، فراگیری کتابت از یک سو و درهم‌تنیدگی علوم و فلسفه با شعر در آثار این دانشمندان، ادبیات و موسیقی در ایران توسعه یافت.[۶۴]

مذاهب اسلامی در ایرانویرایش

مقالهٔ اصلی: مذاهب اسلامی

اماکن اسلامیویرایش

طبق آمارنامه مراکز مذهبی تعداد امکان اسلامی ایران به این شرح است.

ساختار مسجد مسجد جامع حسینیه فاطمیه زینبیه امامزاده درگاه حوزه علمیه
تعداد ۴۸۹۸۳[۶۵] ۷۸۷۷[۶۵] ۱۳۴۴۶[۶۶] ۶۴۶۱[۶۷] ۱۳۲۰[۶۷]

معماری اسلامیویرایش

مقالهٔ اصلی: معماری اسلامی
 

مسلمانان پیشینویرایش

مسلمانان دین‌ناباور شدهویرایش

همچنین ببینید: فهرست مسلمانان سابق
همچنین ببینید: نقض حقوق دین‌ناباوران و نوکیشان در جمهوری اسلامی ایران
 
علی دشتی؛ یکی از روشنفکران دین‌ناباور
 
مسعود انصاری؛ یکی از روشنفکران دین‌ناباور

مسلمانان زرتشتی شدهویرایش

مسلمانان مسیحی شدهویرایش

مسلمانان بابی شدهویرایش

مقالهٔ اصلی: بابیان § مجتهدان و مبلغان اسلام‌گرای بابی شده

مسلمانان بهائی شدهویرایش

مقالهٔ اصلی: بهائیان ایرانی § مجتهدان و مبلغان اسلام‌گرای بهائی شده

جستارهای وابستهویرایش

منابعویرایش

  1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ درصدی که در کتاب واقعیات سیا بود در جمعیت کشور ضرب شد.
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ CIA - The World Factbook - Iran
  3. ↑ [۱]
  4. ↑ : نامه محمد به خسرو پرویز، پادشاه ایران
  5. ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ Elton L. Daniel, CONVERSION ii. Of Iranians to Islam, Encyclopædia Iranica
  6. ↑ رضاییان، فرزین (۱۳۸۶)، هفت رخ فرخ ایران، انتشارات دایره سبز، ص. ۱۱۴
  7. ↑ Sabk Shenasi Mi'mari Irani (Study of styles in Iranian architecture), M. Karim Pirnia. 2005. شابک ‎۹۶۴−۹۶۱۱۳−۲−۰; Siddiq-a-Akbar, Aptul Rakumāṉ, Muhammad Ali Tirmizi, Sultanate period architecture: proceedings of the Seminar on the Sultanate Period Architecture in Pakistan, held in Lahore, November 1990, P 179; Fallahfar, Saeed (سعید فلاح‌فر). Dictionary of Traditional Iranian Architecture (فرهنگ واژه‌های معماری سنتی ایران). Kamyab Publications. Edition 1. Tehran. 2000. شابک ‎۹۶۴−۳۵۰−۳۱۶-X pp.106
  8. ↑ Hassan Pour (2013). "The Theoretical Inapplicability of Regionalism to Analysing Architectural Aspects of Islamic Shrines in Iran in the Last Two Centuries" [کاربست ناپذیری نظری رجینالیسم در تحلیل معماری اسلامی ایران در دو قرن گذشته] (PDF). The Collection of Articles of the International Congress of Imam's Descendants (Imamzadegan). Esfahan, Iran: The Charity Organisation. 4: 16–32.
  9. ↑ بابک, خضرایی (۲۰ مارس ۲۰۱۲). "مبانی نظری موسیقی دوره سلجوقی در متون قرون پنجم تا هفتم هجری". 8 (15): 125–140. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  10. ↑ «گزارش نظرسنجی دربارهٔ نگرش ایرانیان به دین». گَمان؛ گروه مطالعات افکارسنجی ایرانیان.
  11. ↑ «نتایج یک نظرسنجی حرفه‌ای: حدود نیمی از جامعه ایران اظهار داشته‌اند که از دین‌داری به بی‌دینی رسیده‌اند». رادیو پیام اسرائیل.
  12. ↑ «نتایج یک نظرسنجی: نیمی از جامعه ایران از دین‌داری به بی‌دینی رسیده‌اند». اینترنشنال.[پیوند مرده]
  13. ↑ «گزارش نظرسنجی دربارهٔ نگرش ایرانیان به دین (پی‌دی‌اف)» (PDF).
  14. ↑ سدید، پایگاه تحلیلی. «نظرسنجی مؤسسه هلندی «گمان» دربارهٔ «نگرش ایرانیان به دین»!». پایگاه تحلیلی سدید. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۳.‏
  15. ↑ ابوریحان بیرونی. From The Remaining Signs of Past Centuries (الآثار الباقیة عن القرون الخالیة). p.35, 36, 48
  16. ↑ ۱۶٫۰ ۱۶٫۱ ۱۶٫۲ Sasanian Iran (224-651 CE): Portrait of a Late Antique Empire, Mazda publishers, p خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام «:1» چندین بار با محتوای متفاوت تعریف شده‌است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  17. ↑ میرفطروس، ملاحظاتی در تاریخ ایران ۶۹
  18. ↑ Homa Katouzian, The Persians: Ancient, Mediaeval and Modern Iran, p. 66
  19. ↑ Iran in History بایگانی‌شده در ۲۰۰۷-۰۴-۲۹ توسط Wayback Machine by Bernard Lewis.
  20. ↑ Tobin 113–115
  21. ↑ The preaching of Islam: a history of the propagation of the Muslim faith By Sir Thomas Walker Arnold, pg.125–258
  22. ↑ The History of Iran By Elton L. Daniel, pg. 74
  23. ↑ Fred Astren pg.33–35
  24. ↑ تاریخ ادبی ایران، ادوارد براون (درگذشت: ۱۹۲۶م)، ترجمه علی پاشا صالح، چاپ تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ سوم، ۱۳۵۶، ج ۱، ص ۲۹۷–۲۹۸.
  25. ↑ تاریخ ادبیات مستر براون، جلد اول، صفحه 303
  26. ↑ خدمات متقابل اسلام و ایران، ج14، ص119.
  27. ↑ نصر و مطهری، «علوم دینی»، تاریخ ایران، ۴۰۲–۴۰۳.
  28. ↑ Suha Rassam (2005). Iraq: Its Origins and Development to the Present Day. Gracewing Publishing. p. 77. ISBN 978-0-85244-633-1.
  29. ↑ Zarrinkub,'Abd Al-Husain (1975). "The Arab Conquest of Iran and Its Aftermath". In Frye, Richard N. (ed.). Cambridge History of Iran. 4. London: Cambridge University Press. p. 46. ISBN 978-0-521-20093-6.
  30. ↑ Khanbaghi, Aptin (2006). The Fire, the Star and the Cross: Minority Religions in Medieval and Early Modern Iran (reprint ed.). I.B. Tauris. p. 268. ISBN 978-1-84511-056-7.
  31. ↑ Meri, Josef W. ; Bacharach, Jere L. (2006). Medieval Islamic Civilization: L-Z, index. Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia. II (illustrated ed.). Taylor & Francis. p. 878. ISBN 978-0-415-96692-4.
  32. ↑ علی میرفطروس، ملاحظاتی در تاریخ ایران، ۷۲–۶۹.
  33. ↑ شعبان، رضا (۱۳۶۵). تاریخ اجتماعی ایران. چاپ خوشه. صص. ۲۶۶.
  34. ↑ رویکرد دینی نادر شاه و تأثیر آن بر شیعیان و عالمان شیعه.
  35. ↑ «دین در دوره افشاریه». www.virascience.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۱-۰۱.
  36. ↑ مصطفی تقوی مقدم فراز و فرود مشروطه
  37. ↑ محسن بهشتی سرشت از مشروطه تا انقراض قاجار
  38. ↑ سید محمدجواد قربی و حسین رفیع. «عالمان دین در آوردگاه مشروطه». پرتال جامع علوم انسانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۱-۰۱.
  39. ↑ قصص العلماء، تنکابنی، ص۱۴۴.
  40. ↑ 2520 (۲۰۲۰-۱۰-۲۱). «ملا احمد نراقی و تبیین نظریه ولایت فقیه». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۱-۰۵.
  41. ↑ حجاب، موضوعی زنده پس از ۶۹ سال (بی‌بی‌سی فارسی)
  42. ↑ «اسناد ممنوعیت عزاداری محرم در دوره پهلوی اول». روزنامه دنیای اقتصاد. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۱-۰۵.
  43. ↑ علی الله جانی، سیاست ناشیانه یک نظامی در ایران
  44. ↑ بصیرت منش. علما و رژیم شاه.
  45. ↑ تعامل نهاد دین و دولت در عصر پهلوی
  46. ↑ تاریخ تحولات سیاسی واجتماعی ایران جلد یک. سازمان مطالعه وتدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، 1382
  47. ↑ کریستیان دلانوا ساواک
  48. ↑ «هفت نمونه از ضربات رژیم پهلوی بر فرهنگ کشور». ایسنا. ۲۰۲۱-۰۵-۱۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۱-۰۱.
  49. ↑ «BAHAISM». iranicaonline.org (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۱-۰۱.
  50. ↑ حقوق اقلیت‌ها در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران انجمن کلیمیان تهران
  51. ↑ اتحادیه بین‌المللی زنان پیرو ادیان توحیدی
  52. ↑ "Religion" (به انگلیسی). Archived from the original on 2020-05-03. Retrieved 2020-05-03.
  53. ↑ «آیا آتئیسم در ایران در حال گسترش است؟». بی‌بی‌سی فارسی.
  54. ↑ «هشدار نسبت به "رشد خداناباوری و بی‌دینی" در ایران». دویچه وله فارسی.
  55. ↑ National Population and Housing Census 2011 (1390): Selected Findings (PDF). The President’s Office Deputy of Strategic Planning and Control. Statistical Center of Iran. 2011. p. 8, table 3, graph 3. Retrieved 26 September 2020.
  56. ↑ «گزارش نظرسنجی دربارهٔ نگرش ایرانیان به دین». مرداد ۱۳۹۹.
  57. ↑ «نتایج یک نظرسنجی حرفه‌ای: حدود نیمی از جامعه ایران اظهار داشته‌اند که از دین‌داری به بی‌دینی رسیده‌اند». رادیو پیام اسرائیل.
  58. ↑ «نتایج یک نظرسنجی: نیمی از جامعه ایران از دین‌داری به بی‌دینی رسیده‌اند». اینترنشنال.[پیوند مرده]
  59. ↑ «گزارش نظرسنجی دربارهٔ نگرش ایرانیان به دین (پی‌دی‌اف)» (PDF).
  60. ↑ «حبس و اعدام در انتظار شیطان پرستان». khabaronline.
  61. ↑ رضاییان، فرزین (۱۳۸۶)، هفت رخ فرخ ایران، انتشارات دایره سبز، ص. ۱۱۴
  62. ↑ Sabk Shenasi Mi'mari Irani (Study of styles in Iranian architecture), M. Karim Pirnia. 2005. شابک ‎۹۶۴−۹۶۱۱۳−۲−۰; Siddiq-a-Akbar, Aptul Rakumāṉ, Muhammad Ali Tirmizi, Sultanate period architecture: proceedings of the Seminar on the Sultanate Period Architecture in Pakistan, held in Lahore, November 1990, P 179; Fallahfar, Saeed (سعید فلاح‌فر). Dictionary of Traditional Iranian Architecture (فرهنگ واژه‌های معماری سنتی ایران). Kamyab Publications. Edition 1. Tehran. 2000. شابک ‎۹۶۴−۳۵۰−۳۱۶-X pp.106
  63. ↑ Hassan Pour (2013). "The Theoretical Inapplicability of Regionalism to Analysing Architectural Aspects of Islamic Shrines in Iran in the Last Two Centuries" [کاربست ناپذیری نظری رجینالیسم در تحلیل معماری اسلامی ایران در دو قرن گذشته] (PDF). The Collection of Articles of the International Congress of Imam's Descendants (Imamzadegan). Esfahan, Iran: The Charity Organisation. 4: 16–32.
  64. ↑ بابک, خضرایی (۲۰ مارس ۲۰۱۲). "مبانی نظری موسیقی دوره سلجوقی در متون قرون پنجم تا هفتم هجری". 8 (15): 125–140. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  65. ↑ ۶۵٫۰ ۶۵٫۱ یافته‌های طرح آمارگیری جامع فرهنگی کشور، فضاهای فرهنگی ایران، آمارنامه اماکن مذهبی، ۲۰۰۳، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص ۳۹
  66. ↑ یافته‌های طرح آمارگیری جامع فرهنگی کشور، فضاهای فرهنگی ایران، آمارنامه اماکن مذهبی، ۲۰۰۳، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص ۱۵۴
  67. ↑ ۶۷٫۰ ۶۷٫۱ یافته‌های طرح آمارگیری جامع فرهنگی کشور، فضاهای فرهنگی ایران، آمارنامه اماکن مذهبی، ۲۰۰۳، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص ۲۶۳
  68. ↑ On Ibn al-Rawandi, from the Encyclopaedia of Islam, 1971, Volume 3, E J Brill, Leiden, p 905
  69. ↑ Hecht, Jennifer Michael (2003). Doubt: A History: The Great Doubters and Their Legacy of Innovation from Socrates and Jesus to Thomas Jefferson and Emily Dickinson. Harper San Francisco. ISBN 0-06-009795-7.
  70. ↑ Mirfetros, Ali (1978), "Zendiqs and Materialistic Thinkers", Hallaj (10th ed.), Alborz Press, pp. 102–126.
  71. ↑ "Ахундов Мирза-Фатали". Mirslovarei.com. Retrieved March 22, 2013.
  72. ↑ «کتاب «دین سازان بیخدا» نوشته «دکتر مسعود انصاری»». بالاترین. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۱۴.
  73. ↑ کرمانی، عبدالحسین (میرزا آقا خان). سه مکتوب.
  74. ↑ دشتی، علی. ۲۳ سال (با مقدمه بهرام چوبینه).
  75. ↑ "Founder of ex-Muslim group threatened". United Press International. February 23, 2007. {{cite news}}: Cite has empty unknown parameter: |coauthors= (help)
  76. ↑ Craig Whitlock (November 11, 2005). "For Public Figures in Netherlands, Terror Becomes a Personal Concern". The Washington Post.
  77. ↑ نقد قرآن، سها
  78. ↑ قرآن کلام محمد، روزبهانی، لطف‌الله
  79. ↑ محمد پیامبرشاه عرب، روزبهانی، لطف‌الله
  80. ↑ سی، مهرداد فرهمند بی بی. «شجاع الدین شفا؛ حکایت دین ستیزی از دیار قم». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۲۲.
  81. ↑ لندن، کیهان (۲۰۱۵-۰۵-۳۰). «آرامش دوستدار: ما در اسلام پیر و فرتوت شدیم…». KAYHAN LONDON :: NEWS & VIEWS FOR A GLOBAL IRANIAN COMMUNITY / ENGLISH & PERSIAN. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۰۴.
  82. ↑ Ottawa, The (April 15, 2007). "Flight from Iran". Canada.com. Archived from the original on 27 September 2011. Retrieved March 22, 2013.
  83. ↑ "Diplomats Concerned About Killing of Iranian Pastor". Iranvajahan.net. December 6, 2005. Archived from the original on 5 December 2008. Retrieved March 22, 2013.
  84. ↑ Merica, Dan (March 1, 2011). "Iranian pastor faces death for rape, not apostasy – report". CNN.
  85. ↑ (روسی) Alexander Kazembek: Light from the East by Alexei Pylev. April 13, 2003. Retrieved October 9, 2006
  86. ↑ Don Juan of Persia: A Shi'ah Catholic 1560–1604 (book review). Books.google.com. Retrieved March 22, 2013.
  87. ↑ Hussein Fardust, The Rise and Fall of the Pahlavi Dynasty:, Motilal Banarsidass, 1999, ISBN 81-208-1642-0, Google Print, pp. 122–123.
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=اسلام_در_ایران&oldid=35347821»