رضا داوری اردکانی

رضا داوری اردکانی (زادهٔ ۱۵ خرداد ۱۳۱۲ در اردکان)، فیلسوف و متفکر ایرانی و استاد بازنشستهٔ گروه فلسفهٔ دانشگاه تهران است. داوری اردکانی از بدو تأسیس فرهنگستان علوم (۱۳۶۸) عضو پیوستهٔ فرهنگستان علوم است و از سال ۱۳۷۷، ریاست این فرهنگستان را بر عهده دارد. او از چهره‌های شاخص در حوزهٔ نظریه‌پردازی فرهنگی و اندیشهٔ فلسفی به‌شمار می‌آید.

رضا داوری اردکانی

شناسنامه
نام کامل	رضا داوری اردکانی
علایق اصلی	فلسفه سیاسی، چیستی غرب، فلسفه اسلامی، شعر و رمان
ایده‌های چشمگیر	خرد توسعه، غرب‌زدگی، آینده نگری
ملیت	ایرانی
زادروز	۱۵ خرداد ۱۳۱۲
زادگاه	اردکان، یزد، ایران
محل زندگی	تهران
فرزند(ها)	نگار داوری اردکانی (زبان‌شناس) مریم داوری اردکانی بازیگر تئاتر
مذهب	اسلام، شیعه
استادان	یحیی مهدوی،سید احمد فردید
دلیل شهرت	فیلسوف برجسته معاصر و پرداختن به اساسی‌ترین و مهمترین مسائل جامعه معاصر
متأثر از ارسطو، فارابی، مارتین هایدگر، سید احمد فردید
جوایز چهره ماندگار، تندیس ویژه فارابی، نشان درجه یک دانش کشور، نشان انجمن نویسندگان روسیه

داوری عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی است. وی همچنین عضو شورای عالی علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی است.

داوری اردکانی از اعضای هیئت مؤسس انجمن فلسفه میان‌فرهنگی ایران است و در حال حاضر یکی از اعضای هیئت مدیرهٔ این انجمن نیز می‌باشد.

داوری اردکانی یک طرف جدال معروف هایدگری-پوپری در ایران دهه ۷۰ بود گرچه او توصیف خود به «هایدگری» را قبول ندارد چون مرید و مقلد هایدگر نیست و فلسفه را حزب نمی‌داند که از فرد خاصی تبعیت کند.

محتویات

زندگی

داوری دوران متوسطه را در اردکان گذراند و در سال ۱۳۳۰ از دانشسرای مقدماتی اصفهان دیپلم گرفت و چند سالی در مدارس شهرهای اردکان، اراک، قم و تهران تدریس کرد. سپس تحصیلات خود را در دانشگاه تهران ادامه داد. او در سال ۱۳۴۶ دکتری فلسفه را به پایان رساند و از همان زمان مشغول تدریس در دانشگاه تهران به عنوان عضو هیئت علمی شد. داوری اردکانی در سال ۱۳۶۲ به درجه استادی دانشگاه تهران نائل آمد. او از سال ۱۳۶۳ عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی است و تا سال ۱۳۸۵ هم سردبیری مجله نامه فرهنگ را بر عهده داشت. دکتر داوری سه دوره و برای فرصت مطالعاتی به فرانسه، انگلیس و آمریکا رفته و در سالهای ۱۳۵۰ و ۵۱ در دانشگاه سوربن پاریس، در سالهای ۱۳۵۶ و ۵۷ در انگلستان و در سالهای ۱۳۶۹ و ۷۰ در دانشگاه جان هاپکینز آمریکا به مطالعه و پژوهش پرداخته‌است.

ریاست دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، مدیریت گروه فلسفه دانشگاه تهران، سرپرستی کمیسیون ملی یونسکو- ایران و ریاست فرهنگستان علوم ایران مسئولیت‌های علمی - اجرایی داوری اردکانی بوده‌است.

استاد ممتاز دانشگاه تهران، استاد نمونه کشور، چهره ماندگار کشور، دریافت نشان درجه یک دانش کشور از رئیس جمهوری (سیدمحمد خاتمی)، کسب عنوان فارابی‌شناس برجسته ایران و دریافت تندیس ویژه فارابی در نخستین جشنواره بین‌المللی فارابی، کسب عنوان پژوهشگر برجسته پیشکسوت دانشگاه تهران، دریافت نشان انجمن نویسندگان روسیه، عضویت پیوسته در آکادمی علوم تاجیکستان از سال ۲۰۱۱ (به انتخاب اعضای مجمع عمومی آن آکادمی)، دریافت جایزه ملی علامه طباطبایی در اولین همایش بنیاد ملی نخبگان، برگزیده دومین همایش ملی سرآمدان آموزش کشور، برگزیده ششمین دوره جایزه اخلاق و نیایش به پاس یک عمر پژوهش و تحقیق، دریافت نشان زرین در ششمین جشنواره تجلیل از تلاشگران برتر کیفیت کشور، تجلیل در بیست و پنجمین جشنواره کتاب سال دانشجویی به عنوان استاد خادم کتاب و ... از جمله افتخارات رضا داوری اردکانی است. وی همچنین در سال 1396 به عنوان عضو افتخاری مؤسسه فرهنگی ایکوموس ایران معرفی شد.

او علی‌رغم بحث از اندیشه سیاسی به شدت از سیاست عملی و دادن پند و اندرز سیاسی گریزان است و برای همین یک شخصیت سیاسی تأثیرگذار نیست. علت بدبینی او به سیاست روحیه استیلا طلبی است که از نظر او در سیاست مدرن وجود دارد و با آن هیچ حقیقتی محقق نمی‌شود.

اندیشه

فلسفه

داوری متخلق به فلسفه و آداب آن و مدافع جدی فلسفه است و از هیاهو گریزان است. آثار او پرسش محور است. او در استفاده از عنوان فیلسوف برای دیگران بسیار سخت‌گیر است و بین فاضل، عالم، شارح، محقق و فیلسوف که مرحله آخر است تمایز قائل است؛ لذا از نظر او فیلسوفان حقیقی اندک شمارند. از نظر او فلسفه پرسش از چیستی اشیاء است و این پرسش در فرهنگ‌ها و دوران مختلف صورت‌های مختلف می‌یابد. البته او معتقد است در دنیای مدرن فلسفه از شور سقراطی افتاده و دیگر مایه تذکار نیست بلکه تبدیل به تتبع و روش شده‌است. از نگاه داوری اردکانی مهم‌ترین درماندگی بشر نبود تفکر است و دغدغه او ردیابی همین درماندگی در فلسفه و فرهنگ است. او معقتد است «فلسفه به‌صورتی که در یونان به وجود آمد و دو هزار و پانصد سال سیر کرد و به منزل تجدد رسید، آینده ندارد… و مشکلات کنونی عالم با آن حل نمی‌شود.»

جدال هایدگری-پوپری

رضا داوری اردکانی، یک طرف جدال معروف هایدگری-پوپری در ایران دهه ۷۰ بود. او به مارتین هایدگر فیلسوف آلمانی دلبستگی دارد و نقدهای هایدگر به عقلانیت ابزاری، علم جدید، تکنولوژی در آثار او انعکاس دارد. هایدگر در نظر داوری متفکر بزرگی است و هر که اهل فلسفه باشد به اندیشه او توجه می‌کند اما او تقلید از هایدگر یا هر فیلسوف دیگری را درست نمی‌داند. «من اگر به هایدگر اهمیت می‌دهم، از آن جهت است که او ما را با عالمی که در آن به سر می‌بریم و به تحولی که در وجود آدمی در دوران جدید پدید آمده، کم و بیش آگاه کرده‌است اما وقتی آثار او را می‌خوانیم، نمی‌توانیم و نباید از او بپرسیم که راه آینده ما چیست.»

در مجادله هایدگری-پوپری او نقدهای جدی به کارل پوپر وارد می‌کرد. در طرف مقابل طرفداران پوپر در ایران مخالفت او با پوپر را مخالف با آزادی تلقی می‌کردند. او اما توضیح داده‌است که مخالفت او با پوپر در ایران به خاطر این بود که او را فیلسوف بزرگی نمی‌دانسته‌است و این که آراء هیچ فیلسوفی از جمله پوپر نباید مطلق تلقی شود و راهنمای فکر و عمل قرار گیرد. او معتقد است پوپر رویکرد جدلی، سیاسی و ژورنالیستی به فلسفه و فیلسوفان داشته و در قضاوت دربارهٔ فیلسوفان بزرگ تاریخ، مبادی فکری آن‌ها را در نظر نمی‌گرفته و مقاصد آن‌ها را تحریف کرده‌است. او پوپر را به خاطر ناسزاگویی و حمله به شخصیت فیلسوفان بزرگ در حالی که خودش می‌گفته در بررسی آراء فلاسفه می‌شود شخصیت آن‌ها را نادیده گرفت سرزنش می‌کند. او افسوس می‌خورد که کارل پوپر که فیلسوف بزرگی نبود و میانه‌ای با دین نداشت و به اذعان خودش با هر انقلابی مخالف بود سرلوحه بعضی جوانان مستعد مذهبی و انقلابی در دهه ۷۰ قرار گرفت.

پوپر با شعار دفاع از آزادی به ایران آمد، اما در حقیقت در صدد یافتن مخالفان وهمی و حقیقی آزادی و معارضه با آنان بود و کمتر کاری به اصل آزادی داشت. من نمی‌گفتم آزادی بد است (و چگونه چنین سخنی می‌توانستم و می‌توانم گفت) بلکه می‌گفتم چرا کسانی که این همه دم از آزادی می‌زنند، باید مدام در کار نفی و رد باشند و به مخالف خود مجال سخن گفتن ندهند.

سیاست

او علی‌رغم بحث از اندیشه سیاسی به شدت از سیاست عملی و دادن پند و اندرز سیاسی گریزان است و برای همین یک شخصیت سیاسی تأثیرگذار نیست. علت بدبینی او به سیاست روحیه استیلا طلبی است که از نظر او در سیاست مدرن وجود دارد و با آن هیچ حقیقتی محقق نمی‌شود؛ لذا به اعتقاد او کسی نباید از دورن آراء فارابی که مورد توجه او است به دنبال برنامه سیاسی باشد.

غرب

داوری در حوزه اندیشه سیاسی تحت تأثیر فلاسفه اسلامی به خصوص فارابی و طرح مدینه فاضله او است که بر اساس آن فیلسوف بر مدینه حکومت می‌کند که در حقیقت نبی است. منبع دیگر تأثیرگذار بر اندیشه سیاسی او نقادی فلسفه غرب است. تلاش اصلی او در نقادی فلسفه غرب نشان دادن پیوند آن با سیاست مدرن است. از نظر او فلسفه باطن غرب است و لذا تا فلسفه غرب را نشناسیم شناخت ظواهر آن نیز غیرممکن است. نظم غربی ابتدا در صورت سیاسی و اقتصادی ظاهر نشد بلکه ابتدا در فلسفه و هنر بنیاد گذاشته شد. او معتقد است زوال تمدن غرب مشروط به زوال بنیان‌های فلسفی آن است که این امر چندی است آغاز شده‌است.

او معتقد است با ظهور سقراط و فلسفه در یونان، بشر جدیدی متولد شد و شعار سقراط که «خودت را بشناس» بود در سیر تاریخ، تبدیل به مذهب اصالت بشر در رنسانس اروپا شد و اساس امپریالیسم غرب گردید. از نظر او عقل خودبنیاد و اوتوپی اساس فلسفه سیاسی و تمدن غرب است. غرب در اوتوپی به دنبال جهانی است که در آن با تکیه بر عقل خودبنیاد و علم—که تصور می‌کند همیشه در حال پیشرفت است—بر همه موانع و مشکلات فائق آمده و بهشتی زمینی را تحقق بخشد. از این نقطه است که تئوری متولد می‌شود که به معنی نظر کردن بی‌طرفانه به حقیقت نیست بلکه در خود قصد تصرف را نهفته دارد. نظم، استیلا، قدرت و تناسب از اجزاء ذاتی اوتوپی است و شناخت آن‌ها از لوازم شناخت تمدن و سیاست مدرن است. این روحیه تصرف و استیلا، در سیاست جدید در پدیده دولت مدرن و استعمار خود را نشان می‌دهد و در علم جدید نیز با تغییر کارکرد افلاطونی ریاضی و تبدیل آن به وسیلهٔ تصرف اشیاء و طبیعت. او نظریه برخورد تمدن‌های ساموئل هانتینگتون را تقابلی از شرق و غرب می‌داند که معلول همین روح سلطه‌گر غربی است.

توسعه‌نیافتگی

داوری پرسش از شرط امکان انواع نظام‌های سیاسی را از مهم‌ترین مسائل می‌داند و معتقد است در کشورهای توسعه‌نیافته، چنین پرسشی نادیده گرفته می‌شود و این کشورها اساساً اسیر ایدئولوژی هستند: «این گرفتاری جهان توسعه‌نیافته‌است که حقیقت را با عمل و علم و هنر را با سیاست در هم می‌آمیزد و اشتباه می‌کند. وقتی عمل و سیاست به صفت درست و حقیقی متصف شود به نتایج و آثارش توجه نمی‌شود و آن را تغییر هم نمی‌توان داد… ایدئولوژی مجال و میدان خلط حقیقت با عمل سیاست و مصلحت زندگی است… یکی از اوصاف جهان توسعه‌نیافته تسلیم بی‌مضایقهٔ آن به ایدئولوژی‌هاست. در این جهان وقتی از صاحبان سیاست مقصدشان را بپرسند معمولاً به جای اینکه بگویند به کجا می‌خواهند بروند، از آرای جزمی خود و کاری که می‌کنند می‌گویند. گویی همین گفتار و رفتار و عملشان غایت است و مردمان باید به همین اکتفا کنند و خرسند و راضی باشند که بدانند و اعلام کنند که با چه کسانی دشمنند و چه کسان و حرف‌ها و چیزها را می‌پسندند و دوست می‌دارند.»

او در گفتگو با ماهنامه مدیریت ارتباطات می‌گوید: «در باب سیاست جز این نمی‌دانم که حکومت، دو نوع است؛ حکومتی که مسائل و مشکلات را می‌یابد و کم و بیش آن‌ها را حل و رفع می‌کند و حکومتی که صرفاً برای حفظ خویش می‌کوشد و البته این حکومت موفق نمی‌شود.»

وضع ایران

در ۲۴ فروردین ۱۳۹۸ در مقاله‌ای در روزنامه سازندگی نوشت که ایران در حوزه‌های مختلف اعم از اداری، اقتصادی و اجتماعی پر از مشکل است اما چون به عمق و ریشه آن‌ها پی نبرده‌ایم فکر می‌کنیم حل مشکلات آسان است و علت عدم حل آن‌ها صرف وجود دولت‌های نالایق است بدون توجه به این که با وجود مدیران لایق نیز پیچیدگی امور اصلاحات را دشوار می‌کند. آن‌ها هم که از مشکلات می‌گویند صرفا برای مخالفت سیاسی است. در گفتارهای سیاسی فقط از ایده‌آل‌ها و ایدئولوژی و مردم سخن گفته می‌شود اما جایی برای تبیین این که کشور کجا است و با چه راهی به کجا باید برود وجود ندارد. او نوشت در اقبال به تجدد در ایران به جایگاه و نظم عناصر مختلف تجدد و ارتباط آن با فرهنگ بومی توجه نشده است. او هم در مورد ایده تمدن نوین اسلامی نیز گفت:

برای ساختن این تمدن قاعدتاً باید دین و مدرنیته را با هم جمع کرد و با اندیشیدن به طرح آینده لااقل به یاد تجدد آورد که دارد با افق‌های باز خداحافظی می‌کند ولی توجه داشته باشیم که بنای نظام الهی و قدسی جز با رسوخ در توحید و آزادی از تعلقات دنیای جدید و کسب ملکات فاضله و مکارم اخلاق، در عین آشنایی نزدیک با جهان جدید و آزادی از آن (که نمی‌دانیم چگونه ممکن است) متصوّر نمی‌شود. زندگی کردن میان دو جهان مشکل بزرگ ما و معمای تاریخ معاصر است ولی متأسفانه ما هم کمتر صبر داریم و نمی‌دانیم و نمی‌خواهیم بدانیم که راه تاریخ را باید با درد تفکر و جسارت در عمل گشود و پیمود.

در مورد وضعیت فعلی ایران نوشت:

شاید کشور ما هرگز و در هیچ زمانی تا این اندازه از بیرون تحت فشار و از درون دچار تفرقه و اختلاف‌های مخرب و بنیان سوز و غفلت از آنچه روی داده است و روی می‌دهد و پریشانی و دوری مردمان از یکدیگر و سرگرمی به اوهام و حرف‌های بیهوده و غالباً دور از فهم و خرد و سرگردانی در کارها و راه‌ها نبوده است. اختلاف‌های موجود حتی اگر به فرض قریب به محال به غلبه یک گروه بینجامد، سودی برای غالب ندارد اما به ایران زیان و آسیب می‌رساند. ایران در شرایط کنونی به ترمیم و التیام زخم جدایی‌ها و گسست‌های روحی و تاریخی و اخلاقی و به وحدت و همبستگی و اعتماد و امید نیاز دارد و حصول اینها به تدبیرها و تصمیم‌هایی بسته است که دانایان و صاحبان خرد و تدبیر و سیاست و بزرگان قوم باید اتخاذ کنند. پیداست که پیش از آن باید بتوان شرایط جهان و کشور را با فهم و خرد سیاسی دریافت و در کار و بار و کارنامه خود به دیده انصاف نگریست تا اندکی در درد ایران تنها و دردکشیده و دردمند و نگران آینده‌اش شریک شد. آیا راه دیگری مانده است و کار دیگری می‌توان کرد؟

نظرات دربارهٔ او

داوری به خصوص در سال‌های پس از انقلاب ۱۳۵۷، مورد انتقاد برخی از افراد قرار گرفته‌است.عبدالکریم سروش در ۲۳ آذر ۱۳۹۱ نوشته‌ای را تحت عنوان «بیا کاین داوری‌ها را به نزد داور اندازیم» منتشر کرد و در آن به مذمت داوری پرداخت. چند روز بعد، بیژن عبدالکریمی مقاله‌ای تحت عنوان «رهبری تمدنی و نه رهبری سیاسی» در پاسخ به این نوشته منتشر کرد. خسرو ناقد در مصاحبه‌ای با مهرنامه، نظرات داوری دربارهٔ کارل پوپر را مورد انتقاد قرار داد.

بیژن عبدالکریمی در مراسم پاسداشت مقام علمی داوری اردکانی گفت «کینه و بی‌مهری همگان و فهم متعارف با هر گونه تفکری که آن‌ها را به پرسش و مهمیز نقد گیرد، از شاخصه‌های تفکیک‌ناپذیر تاریخ انسان و تاریخ فلسفه و تفکر است. بخش قابل ملاحظه‌ای از بی اعتنایی بل بی‌مهری و حتی کینه‌توزی نسبت به داوری حاصل تقابل تفکر با فهم متعارف است.» او همچنین گفت «تلقی من این است که ما مسئله نداریم بلکه بحران داریم و کمتر کسی این موضوع را جدی گرفته‌است. این درحالیست که ما برای فهم جهان احتیاج به مسئله داریم. از میان متفکران معاصر تنها کسی که به این موضوع توجه دارد که فهم جهان یک امر دم دستی نیست و احتیاج به تفکر دارد، دکتر داوری و آثار ایشان است.»

از چپ: عبدالحسین نیک‌گهر، رضا داوری اردکانی و سیروس سهامی، آرامگاه صادق هدایت، ۲۱ فروردین ۱۳۵۳

آثار

* خرد و توسعه، انتشارات سخن، 1397

• نگاهی فلسفی به مسائل کنونی ایران، انتشارات سخن، ۱۳۹۶
• اکنون و آینده ما، انتشارات نقد فرهنگ، ۱۳۹۶
• گاه خرد، گفتگوی حسین کلباسی اشتری با رضا داوری اردکانی، انتشارات نقد فرهنگ، ۱۳۹۵
• آفاق فلسفه در سپهر فرهنگ، گفتگوی حامد زارع با رضا داوری اردکانی، انتشارات ققنوس، ۱۳۹۴
• خرد سیاسی در زمان توسعه‌نیافتگی، انتشارات سخن، ۱۳۹۴
• مسائل تاریخی و قدرت سیاست، ۱۳۹۴
• علم، اخلاق و سیاست، انتشارات سخن، ۱۳۹۴
• فرهنگ، فلسفه و علوم انسانی، انتشارات سخن، ۱۳۹۳
• سیاست و فرهنگ، زیر نظر دکتر رضا داوری اردکانی، انتشارات سخن، ۱۳۹۳
• هیدگر و گشایش راه تفکر آینده، انتشارات نقش جهان، ۱۳۹۳
• فلسفه و آینده نگری، انتشارات سخن، ۱۳۹۲
• سیری در تاریخ روشنفکری در ایران و جهان، انتشارات سخن، ۱۳۹۲
• فلسفه، ایدئولوژی و دروغ، انتشارات سخن، ۱۳۹۲
• فلسفه و کارآمدی، انتشارات سخن، ۱۳۹۲
• شعر و همزبانی، نشر رستا،
• اخلاق در عصر مدرن، ناشر: سخن، ۱۳۹۲
• نگاهی دیگر به فلسفه اسلامی
• گفتگوها (عقل و زمانه)
• ما و تاریخ فلسفه اسلامی
• هنر و حقیقت
• فلسفه در دام ایدئولوژی
• فلسفه در روزگار فروبستگی
• سیاست، تاریخ، تفکر
• علم و سیاست‌های آموزشی - پژوهشی
• دربارهٔ علم، ناشر: هرمس
• دربارۀ غرب، ناشر: هرمس
• فلسفه در دام ایدئولوژی، ناشر: سخن
• فلسفه، سیاست و خشونت، ناشر: هرمس
• ما و راه دشوار تجدد
• سنت و تجدد
• فلسفه کارل پوپر
• سیری انتقادی در فلسفه کارل پوپر
• فلسفه معاصر ایران
• فلسفه و انسان معاصر
• فلسفه تطبیقی
• فارابی، فیلسوف فرهنگ
• فارابی، مؤسس فلسفه اسلامی
• فلسفه مدنی فارابی
• مقام فلسفه در تاریخ دوره اسلامی
• اندیشه و تمدن غربی
• تفکر پست مدرن
• فرهنگ، خرد و آزادی
• فلسفه در قرن بیستم، ژان لاکوست (ترجمه)
• دفاع از فلسفه
• ناسیونالیسم و انقلاب
• ناسیونالیسم و حاکمیت ملی
• فلسفه چیست؟
• وضع کنونی تفکر در ایران
• اوتوپی و عصر تجدد
• مبانی نظری تمدن غربی
• شاعران در زمانه عسرت
• چند نامه به دوست آلمانی، آلبرکامو (ترجمه)

}}

بازنشر آثار

آثار فلسفی رضا داوری اردکانی را این سازمان‌ها در ایران بازنشر کرده‌اند:

• بازنشر اثر رضا داوری اردکانی در سایت کنسرسیوم محتوای ملی
• بازنشر اثر رضا داوری اردکانی در سایت مؤسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان
• بازنشر اثر رضا داوری اردکانی در سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی

جستارهای وابسته

• فارابی
• سید احمد فردید
• مارتین هایدگر
• کارل پوپر
• اندیشه غرب‌زدگی
• فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران

پیوند به بیرون

• وب‌گاه رسمی
• مقالات رضا داوری (دانلود)
• مقالات رضا داوری (دانلود)
• مراسم بزرگداشت رضا داوری اردکانی
• بررسی وضعیت علم در کشور برای جهت‌گیری آینده
• تکنیک و علوم انسانی؛گزارشی از آراء داوری اردکانی درباره وضعیت علوم انسانی در ایران