سید جواد طباطبایی

سید جواد طباطبایی (زادهٔ ۲۳ آذر ۱۳۲۴) استاد دانشگاه و پژوهشگر ایرانی در زمینهٔ فلسفه، تاریخ و سیاست است. او عضو پیشین هیئت علمی و معاون پژوهشی دانشکدهٔ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران است. وی از سال ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۵ مشغول تدریس در مؤسسۀ مطالعات سیاسی-اقتصادی «پرسش» بوده‌است. طباطبایی مدیر گروه فلسفهٔ مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی نیز بوده است.

سید جواد طباطبایی
طباطبایی در سال ۱۳۹۵
زادروز	۲۳ آذر ۱۳۲۴
ملیت	ایرانی
تحصیلات	حقوق، فلسفهٔ سیاسی
محل تحصیل	دانشگاه تهران، دانشگاه سوربن
پیشه	نویسنده، مترجم، استاد دانشگاه
سازمان	مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
شناخته‌شده برای	نظریه‌پرداز علوم سیاسی
کارهای برجسته	تأملی درباره ایران، زوال اندیشه سیاسی در ایران
فرزندان	آرین طباطبایی
جایزه(ها)	نخل طلایی آکادمیک دولت فرانسه (۱۳۷۶) مدال نقره تحقیقات سیاسی دانشگاه کمبریج (۱۳۷۶) برگزیده جشنواره فارابی (۱۳۹۶)

پروژه اصلی و مهمترین اثر او تأملی دربارهٔ ایران است که آن‌طور که خود می‌گوید تلاشی برای فهم مشکلِ امروزِ ایران با تدوین تاریخ اندیشه در ایرانِ دوران جدید، از صفویه بدین سوی، و با در نظر گرفتن ایران نه به عنوان بحثی سیاسی و لاجرم ایدئولوژیکی، بلکه همچون موضوع تأمل فلسفی برای فهم آن به عنوان سرزمینی متشکل از اقوام مختلف، در نسبت با تاریخ و جهان است.

زندگی‌نامه

طباطبایی در سال ۱۳۲۴ در تبریز به دنیا آمد. در تبریز تحصیل کرد و برای تحصیل در رشتهٔ حقوق به دانشگاه تهران رفت. پس از اخذ لیسانس حقوق از دانشکدهٔ حقوق و علوم سیاسی از دانشگاه تهران به فرانسه رفت و در دانشگاه سوربن به ادامهٔ تحصیل پرداخت و با اخذ دیپلم مطالعات عالی D.E.S از رشتهٔ فلسفهٔ سیاسی فارغ‌التحصیل شد.

در سال ۱۳۶۳ با نوشتن رساله‌ای دربارهٔ «تکوین اندیشهٔ سیاسی هگل جوان»، با دریافت درجهٔ ممتاز دکترای دولتی در رشتهٔ فلسفهٔ سیاست به ایران بازگشت. پس از بازگشت به عضویت هیئت علمی دانشگاه تهران درآمد و معاون پژوهشی دانشکدهٔ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران شد. در همان حال، او سردبیری نشریهٔ همین دانشکده را به عهده گرفت. او به اتهام «ملی‌گرایی» از کار برکنار و از دانشگاه اخراج شد. طباطبایی به کار پژوهشی خود در مراکز دیگر ادامه داد و با امکاناتی که در مراکز پژوهشی فرانسه، آلمان، و آمریکا فراهم آمد، پژوهشی دربارهٔ تاریخ اندیشه در ایران را دنبال کرد. او در سال ۱۳۷۶ موفق شد جایزهٔ نخل آکادمیک، عالی‌ترین نشان علمی فرانسه، و مدال نقرهٔ تحقیقات در علم سیاست را از دانشگاه کمبریج کسب کند. او هم‌اکنون عضو هیئت علمی دائرةالمعارف بزرگ اسلامی است جواد طباطبایی در کنار افرادی همچون محمدعلی قره‌داغی، شیخ محمدآصف محسنی قندهاری و محمود ایوب موفق به کسب مقام برگزیده در جشنواره فارابی سال ۱۳۹۶ گشته و از سوی رئیس‌جمهور لوح تقدیر دریافت کرد.

حضور همزمان در حلقهٔ لوئی آلتوسر و کشیش‌های یسوعی

او در سال‌های حضور در فرانسه و هم در حلقهٔ لوئی آلتوسر، فیلسوف مارکسیست، بود و هم به حوزهٔ گروهی از کشیش‌های یسوعی‌ای که در مسائل فلسفی در سطح بالایی بودند رفت‌وآمد داشت و با یکی از مفسران مطرح هگل در ارتباط بود. در همین حلقه بود که یادداشت‌ها و حاشیه‌هایی که لنین بر کتاب‌های هگل نوشته بود را ترجمه و با عنوان یادداشت‌هایی دربارهٔ دیالکتیک منتشر کرد. همچنین مجموعه مقاله‌هایی از آلتوسر را با عنوان لنین و فلسفه و چند مقالهٔ دیگر ترجمه و منتشر کرد.

دیدگاه‌ها

طباطبایی در مصاحبه با مجلهٔ فرانسوی لیبراسیون، نظر به حوادث ۱۱ سپتامبر بیان کرده‌است که قرائت ایدئولوژیک و سیاسی از اسلام، قرائتی مرده و فاقد معنا است، زیرا از آنجایی که آنها نتوانستند خودشان را از لحاظ نظری با رویداد های اجتماعی سیاسی دنیای حاضر که در آن زندگی می‌کنند به‌روز کنند، در عمل نیز برنامه‌ای اجتماعی و سیاسی برای پاسخ به سوالات مربوط به این دنیای جدید ندارند و تنها راه حل این اسلامگرایان در مواجهه با دنیای غرب، ایدئولوژیک کردن اسلام و مبارزه با غرب است که خود را میتواند در عملیات های تروریستی نشان دهد. طباطبائی در این گفتگو وضعیت مردم ایران را متفاوت میداند و میگوید جامعه ایران توانسته خودش به روز کند و بزرگترین دشمنان بن لادن مردم ایران هستند. همچنین طباطبایی در مقاله تحت عنوان «بهار عربی و خطر اسلامگرایی» در مورد انقلاب اسلامی ایران اظهار کرده‌است که با حصول انقلاب، اسلام‌گرایان و چپ‌گرایان در نوع دوگانه اسلامی و مارکسیستی، پرچم کودتا را برای غلبه بر آزادی که خودشان از اشاعه‌دهندگان آن در جنبش مشروطه بوده‌اند، برافراشتند.

طباطبایی از مدرسان آثار هگل است، او کتاب پدیدارشناسی روح را مشکل ترین کتاب تاریخ فلسفه جدید می‌داند.

او از شارحان نظریه ایرانشهری است که در آن کل نظام سیاسی ایران را در گذر تاریخ متأثر از فرهنگ ایران می‌داند. فرهنگی که نه متعلق به یک قوم خاص، بلکه ترکیبی از اقوام مختلف در مرزهای فرهنگی به نام ایران بوده‌است.

او طی گفتگویی که با مهرنامه در تابستان سال ۱۳۹۲ داشت، «مبنای اندیشهٔ پان‌ترکیسم را درآمیختگی نوعی فراموشی تاریخی با افسانه‌بافی‌های به ظاهر تاریخی می‌داند که بدل به ملغمه‌ای از بیسوادی و بی‌شعوری شده‌است».

طباطبایی در جستاری تحت عنوان «زبان ملّی و برنامه آموزش زبان‌های محلی» از کوششهایی در راستای تغییر هویت آذربایجانیان پرده برداشته و گفته‌است: «دولت تدبیر و امید با چه رویی می‌خواهد به مردم آذربایجان، که سده‌ها در قهوه‌خانه‌های شهرهای خود گوش به نقالی داستان‌های شاهنامه سپرده‌اند، اعلام کند که از این پس افسانه‌های «دده قورقود» جای داستان‌های رستم و سهراب را گرفته‌است. اگر چنین تدبیرها در راستای «بازگشت به خویشتن» ها و «آنچه خود داشت» هاست، متولیان باید بدانند که این اجبار به تغییر هویت مردم آذربایجان عین از خود بیگانه ساختن آنان است، زیرا مردمی که هزار سال شاهنامه، دیوان حافظ و گلستان سعدی خوانده‌اند به آسانی به این جعل هویت برای خود تن در نخواهند داد و از این «تدبیرِ» داهیانهٔ دولت جز «ناامیدی» از تدبیرهای او حاصل نخواهد شد!»

جواد طباطبایی زبان پارسی را یکی از قدیمی‌ترین و استوارترین زبان‌هایی می‌داند که تبدیل به زبان فرهنگی همهٔ ایرانیان شده‌است. وی همچنین کوشش‌های ترک‌سازانه را که از سوی ترکیه و پان‌ترکیست‌ها دنبال می‌شود خطری بزرگ برای ایران می‌داند.

طباطبایی دربارهٔ زبان پارسی می‌گوید: «فارسی، در هر سه مرحلهٔ دگرگونی تاریخی آن، زبان «ملّی» ایرانیان بوه است، اما این زبان هرگز به زیان زبان‌های محلی دیگر به زبان ملّی تبدیل نشده‌است، چنان‌که به عنوان مثال هم شاهنامهٔ کردی داریم و هم حیدربابایه سلام شهریار. در ایران، در همهٔ ادوار تاریخی آن، تنها یک زبان توانسته‌است به زبان علمی و فرهنگی معیار تبدیل شود، اما همهٔ زبان‌های دیگر با توجه به توانایی‌هایی که داشته‌اند نوعی از ادب ویژهٔ خود را پدیدآورده‌اند. همهٔ این زبان‌ها و ادب آن‌ها صورت‌هایی از زبان‌ها و فرهنگ ایران بزرگ هستند و بدیهی است که باید در حفظ آن‌ها کوشید، اما نباید دربارهٔ آنها افسانه بافت و خیال‌پردازی کرد.

فارسی جدید، زبانی که از چهارده سده پیش تنها زبان ملّی کشور بوده‌است –– مانند فارسی میانه و نیز دیگر زبان‌های باستانی ایران –– از آغاز دورهٔ اسلامی، تنها زبان علمی و معیار ایران بزرگ بوده‌است و تا اطلاع ثانوی همچنان هست. این زبان شالودهٔ ملّیت و تشخص همهٔ ایرانیان نیز هست، یعنی اگر زبان فارسی نمی‌بود، ایران، مانند کشورهایی مانند هندوستان، پاکستان کنونی، آفریقا و … که زبان‌های عامهٔ مردم آن‌ها نتوانسته‌اند یک زبان معیار ملّی ایجاد کنند، ناچار می‌بایست به یکی از زبان‌های معیار دیگر –– که در دورهٔ اسلامی عربی در صدر آن‌ها قرار داشت –– سخن می‌گفت.

از دیدگاه تاریخ زبان، ایران، به خلاف بسیاری از دیگر کشورها، تاریخ متمایزی دارد. زبان فارسی، به عنوان زبان «ملّی» همهٔ مردم ایران بزرگ، سابقه‌ای طولانی دارد. این زبان مهم‌ترین سند تداوم تاریخ و تاریخ فرهنگ ایران است. ایران تنها کشور مهمی است که مردم آن با حفظ زبان فارسی، به خلاف دیگر کشورهای بسیار دیگری که عرب شدند، ایرانی ماندند.»

بازتاب در دیگر کشورها

سخنرانی جواد طباطبایی در همایش مناسبات قفقاز و ایران در کشور جمهوری آذربایجان بازتاب بسیاری داشت و یکی از سایت‌های خبری-تحلیلی به زبان ترکی آذربایجانی (سایت خبری-تحلیلی بادکوبه) متن کامل سخنرانی طباطبایی را ترجمه و منتشر کرد.

جوایز و افتخارات

مراسم تقدیر از برگزیدگان جشنواره بین‌المللی فارابی. اهدای نشان برگزیده به دکتر طباطبایی توسط رئیس‌جمهور وقت، دکتر حسن روحانی.

• دریافت جایزه نخل طلایی از دولت فرانسه
• مدال نقرهٔ تحقیقات در علم سیاست از دانشگاه کمبریج
• برگزیدهٔ جشنواره بین‌المللی فارابی

کتاب‌شناسی

کتابهای تالیفی طباطبایی را می توان در دو دسته عمده طبقه بندی نمود: تاملی درباره ایران و تاریخ اندیشه سیاسی جدید در اروپا. او بسیاری از این کتب را مورد بازبینی قرار داده است و ویراست های دوم و سوم آن را منتشر ساخته است.

ترجمه

• لنین و فلسفه و سه مقالهٔ دیگر، لوئی آلتوسر
• یادداشت‌هایی دربارهٔ دیالکتیک، ولادیمیر لنین
• فلسفهٔ ایرانی و فلسفهٔ تطبیقی، هانری کوربن، تهران، انتشارات طوس، چاپ نخست ۱۳۶۵.
• تاریخ فلسفهٔ اسلامی، جلد دوم، هانری کوربن، تهران، انتشارات کویر، چاپ نخست ۱۳۶۶.
• تاریخ فلسفهٔ اسلامی، متن کامل، هانری کوربن، تهران، انتشارات کویر و انجمن ایران‌شناسی فرانسه، چاپ نخست ۱۳۷۳، چاپ ششم ۱۳۸۷.

تألیف

• درآمدی بر تاریخ اندیشهٔ سیاسی در ایران، تهران، انتشارات کویر، چاپ نخست ۱۳۶۷، چاپ دهم ۱۳۸۸.
• زوال اندیشهٔ سیاسی در ایران، ویراست دوم، تهران، انتشارات کویر، چاپ نخست ۱۳۸۳، چاپ سوم ۱۳۸۵.
• ابن‌خلدون و علوم اجتماعی، تهران، انتشارات طرح نو، چاپ نخست ۱۳۷۴، چاپ سوم ۱۳۸۶.
• خواجه نظام‌الملک، تهران، انتشارات طرح نو، چاپ نخست ۱۳۷۵، انتشارات ستوده، تبریز، چاپ دوم ۱۳۸۵.
• مفهوم ولایت مطلقه در اندیشهٔ سیاسی سده‌های میانه، تهران، مؤسسهٔ نگاه معاصر، چاپ نخست ۱۳۸۰، چاپ دوم ۱۳۸۱.
• تأملی دربارهٔ ایران، جلد نخست، دیباچه‌ای بر نظریهٔ انحطاط ایران، تهران، مؤسسهٔ نگاه معاصر، چاپ نخست ۱۳۸۰، چاپ دوم ۱۳۸۱، چاپ سوم ۱۳۸۲، چاپ هفتم ۱۳۸۶. ویراست دوم : انتشارات مینوی خرد
• تاریخ اندیشهٔ سیاسی جدید در اروپا، بخش نخست از جلد نخست، جدال قدیم و جدید: از نوزایش (۱۵۰۰) تا انقلاب فرانسه (۱۷۸۹)، تهران، نشر ثالث، چاپ نخست ۱۳۸۲، چاپ دوم ۱۳۸۵.
• سقوط اصفهان به گزارش کروسینسکی، تهران، مؤسسهٔ نگاه معاصر، چاپ نخست ۱۳۸۲، چاپ سوم ۱۳۸۶.
• تأملی دربارهٔ ایران، بخش نخست از جلد دوم، مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی، تبریز، انتشارات ستوده، چاپ نخست ۱۳۸۴، چاپ دوم ۱۳۸۶. ویراست دوم : انتشارات مینوی خرد
• تأملی دربارهٔ ایران، بخش دوم از جلد دوم، مبانی نظریهٔ مشروطه‌خواهی، تبریز، انتشارات ستوده، چاپ نخست ۱۳۸۶. ویراست دوم : انتشارات مینوی خرد
• تاریخ اندیشهٔ سیاسی جدید در اروپا، بخش سوم از جلد نخست: نظام‌های نوآئین در اندیشه سیاسی، انتشارات مینوی خرد، چاپ نخست ۱۳۹۳
• تاملی در ترجمه متن‌های اندیشه سیاسی جدید: مورد شهریار ماکیاوللی، انتشارات مینوی خرد، ۱۳۹۵
• فلسفه و سیاست، مجموعه مقالات سید جواد طباطبایی، نشر فلات، ۱۳۹۵؛ این کتاب به همراه کتاب فیلسوف سیاست که مقالاتی در بزرگداشت مقام علمی طباطبایی است، در سال ۹۵ منتشر شد.
• ملاحظات درباره دانشگاه، انتشارات مینوی خرد، چاپ نخست ۱۳۹۸
• ملت، دولت و حکومت قانون؛ جستار در بیان نصّ و سنت، انتشارات مینوی خرد، چاپ نخست ۱۳۹۸؛ این کتاب در امتداد تاملی درباره ایران تعریف می شود و به نوعی سومین و آخرین بخش آن است.

پیوند به بیرون

• پروفایل جواد طباطبایی در وب سایت دائرةالمعارف بزرگ اسلامی