مظفرالدین‌شاه قاجار

مظفرالدین‌شاه قاجار (زادهٔ ۳ فروردین ۱۲۳۲ – درگذشتهٔ ۱۲ دی ۱۲۸۵) پنجمین پادشاه ایران از دودمان قاجار بود. وی پس از کشته‌شدن پدرش ناصرالدین‌شاه به دست میرزا رضا کرمانی و پس از نزدیک به ۴۰ سال ولایت‌عهدی، شاه شد و از تبریز به تهران آمد. در جریان جنبش مشروطه، برخلاف کوشش‌های صدراعظمش عین‌الدوله، با مشروطیت موافقت کرد و فرمان مشروطیت را امضا کرد. او چهار روز پس از امضای قانون اساسی درگذشت. وی آخرین پادشاه ایران است که در ایران درگذشته‌است. مظفرالدین‌شاه در کربلا به خاک سپرده شده‌است.

مظفرالدین‌شاه قاجار
دوران	۱۲۷۵ تا ۱۲۸۵ خورشیدی
تاجگذاری	۱۲۷۵ خورشیدی، عمارت بادگیر تهران
زادروز	۳ فروردین ۱۲۳۲ برابر با ۲۳ مارس ۱۸۵۳ میلادی
زادگاه	تبریز، ایران
درگذشت	۱۲ دی ۱۲۸۵ برابر با ۳ ژانویه ۱۹۰۷ میلادی (۵۳ سال)
محل درگذشت	تهران، ایران
آرامگاه	کربلا
پیش از	محمدعلی‌شاه قاجار
پس از	ناصرالدین‌شاه
همسر	تاج‌الملوک ام‌الخاقان، اشرف ملک خانم سرورالسلطنه، معصومه خانم نزهت‌السلطنه، نورالدوله، دلپسند باجی معزالسلطنه، شرف‌الدوله، مهین‌السلطنه، مهین‌الدوله
دودمان	قاجار
پدر	ناصرالدین‌شاه
مادر	شکوه‌السلطنه
فرزندان	محمدعلی میرزا
دین	اسلام، شیعه
امضا

در سال ۱۹۰۳ مظفرالدین شاه قاجار مفتخر به دریافت نشان "لژیون دنور" از دولت فرانسه گردید او دومین پادشاه قاجار و ایران بود که این نشان را دریافت کرده قبل از او پدرش ناصرالدین شاه مفتخر به دریافت نشان فوق گردید.

زندگی

مظفرالدین‌شاه در ۳ فروردین ۱۲۳۲ در تهران زاده شد. وی پسر چهارم ناصرالدین‌شاه و فرزند شکوه‌السلطنه بود. دو برادر بزرگ ترش، یعنی معین الدین میرزا و امیرقاسم خان، در خردسالی مردند. برادر سومش، یعنی مسعود میرزا ظل السلطان، هم از طرف مادری اشراف‌زاده نبود. چهار ساله بود که به سوی رضاقلی‌خان هدایت به آذربایجان فرستاده شد و یک سال بعد به جانشینی (ولایتعهدی) رسید؛ بنابراین مظفرالدین شاه در پنج سالگی به سمت جانشینی برگزیده شد، و تا سال قتل پدرش قریب به چهل سال در ولیعهدی به سر می‌برد.

از دوران جایگیری مظفرالدین‌شاه در تبریز، که بنا بود آیین شهریاری را به ممارست بیاموزد، چیز زیادی گزارش نشده‌است؛ مگر آن‌که بنابر بیشتر تاریخ‌نویسان مشروطه، مردان ناشایست دوره‌اش کرده، سبب شدند که ساده‌دل و کم‌سواد بار آید. او شاهی مهربان و ساده‌دل بود و در دوران سلطنت او ایران با هیچ کشوری جنگ نکرد؛ اما در عین حال امتیازات فراوانی به بیگانگان داده شد. وی قریب ۴۰ سال در شهر تبریز زندگی کرد تا اینکه پس از کشته شدن پدرش در سال ۱۲۷۵ خورشیدی، در سن ۴۳ سالگی به سلطنت رسید. از زمان کشته‌شدن ناصرالدین شاه تا جلوس مظفرالدین شاه به تخت سلطنت ۴۰ روز به طول انجامید و طی این مدت علی‌اصغر امین‌السلطان (که بعدها به «اتابک» ملقب شد)، آخرین صدراعظم ناصرالدین شاه، ادارهٔ امور کشور را به دست داشت. با وجود سه سفر ناصرالدین شاه به اروپا، مظفرالدین شاه کم‌تر از آذربایجان خارج شد.

وی در عمارت بادگیر تاج‌گذاری نمود و دو ماه پس از جلوس وی میرزا رضای کرمانی، قاتل ناصرالدین شاه، در میدان مشق به دار آویخته شد. از رویدادهای مهم در دوران او، پیدایش نخستین «سینماتوگراف» است. صدای مظفرالدین‌شاه، که قدیمی‌ترین سند صوتی ایران به‌شمار می‌رود، هنوز هم موجود است.

حکومت

سوار بر اسب

سکهٔ طلای مظفرالدین‌شاه، ضرب سال ۱۲۷۵ خورشیدی

یادبود بازدید مظفرالدین شاه از ضرابخانه بروکسل؛ ۱۲۷۹ خورشیدی، طراحی «آلفونس میچاکس»

نشان طلای مظفرالدین شاه ضرب فرانسه؛ ۱۲۷۹خورشیدی، طراحی «پاته»

در مجله فرانسوی پتیت، ۱۹ اوت ۱۹۰۰

همراه ملازمان

تابلوی مظفرالدین شاه اثر کمال‌الملک

مظفرالدین شاه در سال اول سلطنت خود امین‌السلطان را از مقام صدارت عزل کرد و برای مدتی کوتاه کابینه‌ای بدون صدراعظم تشکیل داد که در آن علیقلی مخبرالدوله وزیر داخله، عبدالحسین میرزا فرمانفرما وزیر جنگ و محسن مشیرالدوله وزیر امور خارجه بود. پس از چهار ماه مخبرالدوله به دلیل دخالت‌های فرمانفرما در حوزهٔ اختیاراتش استعفا داد. مظفرالدین شاه نیز علی امین‌الدوله را از آذربایجان به تهران فراخواند و نخست او را رئیس‌الوزرا (رئیس مجلس وزرا) و پس از چند ماه وزیر اعظم و سرانجام صدراعظم نمود، ولی امین‌الدوله که افکار تجددخواهی و غرب‌گرایی داشت از ابتدای زمامداری خود با مخالفت علما مواجه شد و بعد از شش ماه از صدارت کناره‌گیری کرد. مظفرالدین شاه پس از امین‌الدوله، محسن خان مشیرالدوله را به ریاست وزرا (ریاست مجلس شورای دولتی) انتخاب کرد، ولی منصب او هم بیش از سه ماه به طول نینجامید و مظفرالدین شاه مجدداً امین‌السلطان را به صدارت برگزید.

سفر به اروپا

مظفرالدین شاه مانند پدرش مشتاق سفر به اروپا بود و در روز ۲۳ فروردین ۱۲۷۹ (۱۲ ذیحجهٔ ۱۳۱۷ ه‍.ق) اولین سفر خود را به کشورهای اروپایی آغاز کرد. امین‌السلطان، که در ۲۰ مرداد ۱۲۷۷ ه‍.خ (پنجشنبه ۲۲ ربیع‌الاول ۱۳۱۶ ه‍. ق) برای دومین بار با وعدهٔ تأمین مخارج سفر شاه، به مقام صدارت منصوب شده بود، قراردادی برای دریافت ۲۳ میلیون و پانصد هزار روبل قرضه از روسیه امضا کرد و در ازاء آن عایدات گمرکات ایران را، که ممر اصلی درآمد خزانه بود، به وثیقه گذاشت. با دریافت این قرضه، مقدمات سفر مظفرالدین شاه به فرانسه فراهم شد.

اولین سفر مظفرالدین شاه به اروپا هفت ماه به طول انجامید و در این مدت پنجمین پادشاه قاجار از کشورهای روسیه، اتریش، سوئیس، آلمان، بلژیک، فرانسه و در راه بازگشت از ترکیه (عثمانی) دیدن کرد. از وقایع مهم این سفر سوءقصد به جان مظفرالدین شاه در پاریس بود، که ضارب در کار خود توفیق نیافت و آسیبی به مظفرالدین شاه نرسید.

مظفرالدین شاه در این دور از سفر به اروپا و در سال ۱۲۷۹ خورشیدی از ضرابخانه بروکسل بازدید نمود و سفارش ساخت قالب برای ضرب سکه با تصویر خود را به این ضرابخانه داد. طراحی و ساخت مدال یادبود موسوم به «بازدید مظفرالدین شاه از دارالضرب بروکسل» توسط مسئول طراحی وقت، آلفونس میچاکس، به افتخار این بازدید صورت گرفته‌است. نام این طراح بر روی این مدال یادبود دیده می‌شود. در همین سال و در هنگام بازدید از فرانسه نشان یادبودی توسط رئیس ضرابخانه پاریس، آگوست پاته، به افتخار او طراحی و ضرب شد.

دو سال بعد، وی پس از دریافت وام جدیدی به مبلغ ده میلیون روبل از روسیه و اعطای امتیازات تازه‌ای در شمال ایران به روس‌ها، عازم اروپا شد. دومین سفر مظفرالدین شاه به اروپا که در ۱۷ فروردین ۱۲۸۱ (۲۷ ذیحجهٔ ۱۳۱۹ ه‍.ق) آغاز شد شش ماه به طول انجامید و در این مدت مظفرالدین شاه از اتریش، آلمان، بلژیک، فرانسه، انگلستان و ایتالیا بازدید کرد. مقصد نهایی مظفرالدین شاه در این سفر انگلستان بود.

مسافرت سوم شاه به اروپا روز ۱۶ خرداد ۱۲۸۴ (۱ ربیع‌الثانی ۱۳۲۳ ه‍.ق) آغاز شد و ۴ ماه (تا ۱۴ رجب ۱۳۲۳ ه‍.ق) به طول انجامید. این سفر نیز متعاقب دریافت یک وام ۲۹۰ هزار لیره‌ای از بانک شاهنشاهی ایران عملی شد.

مشروطیت

نوشتار اصلی: جنبش مشروطه ایران

مظفرالدین شاه پس از بازگشت از سفر دوم خود، امین‌السلطان را برکنار کرد و پس از یک سال، که هیئتی ۵ نفره مدیریت امور کشور را در دست داشت، دامادش عین‌الدوله را. به عنوان صدراعظم منصوب کرد. عین‌الدوله برای تأمین هزینهٔ سفر سوم شاه، مسیو نوز بلژیکی، مدیر امور گمرکات ایران را مأمور افزایش درآمد گمرک کرد. افزایش تعرفهٔ گمرکی به تحصن تجار تهران در حرم عبدالعظیم انجامید. پس از بازگشت شاه، حوادث دیگری چون به چوب بستن تجار قند توسط احمد خان علاءالدوله (حاکم وقت تهران)، به تحصن بزرگ‌تری در حرم عبدالعظیم در ۲۳ آذر ۱۲۸۴ با درخواست تأسیس عدالتخانه منجر شد. با قول شاه تحصن پایان یافت اما تعلل در برپایی عدالتخانه موجب تحصن علمای تهران در قم و افزایش خواسته‌ها به عزل عین‌الدوله و برپایی دارالشورا شد. شاه نهایتاً عین‌الدوله را عزل و نصرالله مشیرالدوله را صدراعظم کرد. او یک سال پس از پایان سفر سوم خود، در روز ۱۳ مرداد ۱۲۸۵ در بستر بیماری فرمان مشروطیت را که متضمن ترتیبات تشکیل مجلس بود امضا کرد و روز ۱۴ مهر ماه همین سال اولین دورهٔ مجلس شورای ملی در حضور شاه افتتاح شد. مظفرالدین شاه نخستین قانون اساسی ایران را که در دورهٔ اول مجلس تنظیم شده بود، روز ۸ دی ۱۲۸۵ امضا کرد و ۴ روز بعد در ۱۲ دی ۱۲۸۵ درگذشت.

عدل مظفر

با امضای فرمان مشروطیت که در تاریخ ۱۲۸۵ هجری خورشیدی، ماده‌تاریخ عدل مظفر که حروف ابجد آن برابر می‌شود با ۱۳۲۴ و در معنای عدالت مظفرالدین شاه است بر روی لوحه‌ای نوشته شد و پس از برپایی مجلس شورای ملی بر سر آن جای گرفت. بدینسان نشانگر مشروطیت و یادآور نام پادشاه امضاکننده و نخستین پادشاه اجراکننده آن بود.

قدیمی‌ترین فیلم و صدای ایران

متن سخنان مظفرالدین شاه خطاب به علی‌اصغر اتابک صدراعظم و وزرا به شرح زیر است:

«جناب اشرف اتابک اعظم از خدمات سابق و لاحق شما، که تا به حال چهل سال است خدمت می‌کنید، از همۀ خدمات شما راضی هستیم. به خصوص از خدمات این سه چهار ساله‌ای که در صدارت خود حساب می‌کنیم و ان‌شاءالله از عوض اینها را همه را به شما مرحمت خواهیم فرمود و شما هم ابداً ذره‌ای در خدمات خودتان، ان‌شاءالله، قصور نخواهید کرد و مرحمت ما را به اعلا درجه نسبت به خودتان بدانید.

ان‌شاءالله رحمان بعد از چهار صد سال که خدمت بکنید امیدوار هستیم که همیشه خوب باشد و این خدماتی که به من می‌کنید و به مملکت ایران می‌کنید البته خداوند او را بی [مکث] بی عوض نخواهد گذاشت، ان‌شاءالله عوض او را هم خدا و هم سایهٔ خدا که خودمان باشیم به شما خواهم داد و از خدمات همه وزرا هم راضی هستیم و شما هم خدمات همه را حقیقتاً خوب عرض می‌کنید و همه را به موقع عرض [می‌کنید].»

زمان حکومت در مقایسه با دیگر شاهان قاجار

اعداد سال خورشیدی را نشان می‌دهند:

  (۱) آقامحمدخان: ۱۱۶۱ تا ۱۱۷۶ (۱۵ سال)

  (۲) فتحعلی‌شاه: ۱۱۷۶ تا ۱۲۱۳ (۳۷ سال)

  (۳) محمدشاه: ۱۲۱۳ تا ۱۲۲۷ (۱۴ سال)

  (۴) ناصرالدین‌شاه: ۱۲۲۷ تا ۱۲۷۵ (۴۸ سال)

  (۵) مظفرالدین‌شاه: ۱۲۷۵ تا ۱۲۸۵ (۱۰ سال)

  (۶) محمدعلی‌شاه: ۱۲۸۵ تا ۱۲۸۸ (۳ سال)

  (۷) احمدشاه: ۱۲۸۸ تا ۱۳۰۴ (۱۶ سال)

فرزندان

اولین همسر او تاج‌الملوک، معروف به ام‌الخاقان، دختر میرزا تقی‌خان امیرکبیر، بود که محمدعلی شاه قاجار حاصل این ازدواج بود.

به هنگام فوت، از مظفرالدین شاه ۱۸ دختر و ۶ پسر به نام‌های محمدعلی میرزا، ملک منصور میرزا شعاع‌السلطنه، ابوالفتح میرزا سالارالدوله، ابوالفضل میرزا عضدالسلطان، حسن علی میرزا نصرت‌السلطنه و ناصرالدین میرزا ناصری باقی ماندند.

مرگ

وی سرانجام در روز ۱۲ دی ۱۲۸۵ در سن ۵۳ سالگی درگذشت و در کربلا به خاک سپرده شد.

دودمان

پادشاه پیشین: ناصرالدین شاه قاجار

مظفرالدین‌شاه قاجار شاهنشاه ایران ۱۸۹۶ – ۱۹۰۷

جانشین: محمدعلی شاه قاجار

جستارهای وابسته

• سفرنامه دوم مظفرالدین شاه به فرنگ.

منابع

• «مظفرالدین شاه». وبگاه مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی. دریافت‌شده در ۱۴ دسامبر ۲۰۱۱.
• «مظفر الدین شاه». وبگاه دانشنامه رشد. دریافت‌شده در ۱۴ دسامبر ۲۰۱۱.
• «کارنامه مظفرالدین شاه از سلطنت تا مرگ». وبگاه تاریخ ایران. دریافت‌شده در ۱۴ دسامبر ۲۰۱۱.
• تاریخ ده‌هزار سالهٔ ایران، جلد چهارم، عبدالعظیم رضایی، انتشارات اقبال، چاپ چهارم، ۱۳۷۲ خورشیدی.
• ایران در دورهٔ سلطنت قاجار، علی‌اصغر شمیم، انتشارات ابن‌سینا، چاپ اول، ۱۳۴۲ خورشیدی.
• تاریخ تحولات اجتماعی ایران، جان فوران، ترجمهٔ احمد تدین، مؤسسهٔ خدمات فرهنگی رسا، ۱۳۷۷ خورشیدی.
• خلاصهٔ تاریخ ایران، محسن مهدوی، لندن.
• افشار، ایرج (۱۳۶۳). چهل سال تاریخ ایران در دورهٔ پادشاهی ناصرالدین شاه. اساطیر. شابک ۹۶۴-۳۳۱-۰۱۸-۳.
• سپهر، عبدالحسین (۱۳۸۵). عبدالحسین، نوایی، ویراستار. مرآت الوقایع مظفری. ۱ و ۲. مرکز پژوهشی میراث مکتوب. دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۱۲-۱۲.
• افضل‌الملک، غلامحسین؛ سعدوندیان، سیروس؛ اتحادیه، منصوره (۱۳۶۱). افضل التواریخ. افضل التواریخ. ۱. نشر تاریخ ایران. دریافت‌شده در ۲۰۱۳-۱۲-۰۳.

پیوند به بیرون

• سلسلهٔ قاجار از آغاز تا پایان
• تاج‌گذاری محمدعلی‌شاه
• خاطرات ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه از سفر به لهستان