تب (fever) از علائم بیماری بوده و حالتی است که در آن دمای بدن جانوران خون‌گرم از مقدار طبیعی آن بیش‌تر شده و نقطه ثبت دمایی در مغز (set-point) جابجا می‌شود. تب نشانهٔ مبارزهٔ بدن در برابر عوامل بیماری‌زا است و گاهی نیز پاسخ دمایی دستگاه ایمنی بدن نسبت به عفونتهای داخلی تلقی می‌شود. در واقع در گرمای حاصل از تب بسیاری از میکروبها توانایی رشد ندارند.[۱] البته بحث و جدل‌های زیادی در مورد بی‌فایده بودن تب در جریان است.[۲][۳] نخستین پژوهش دربارهٔ دمای بدن در سال ۱۸۶۸ انجام گرفت و پژوهشگر آن، یک پزشک آلمانی به نام کارل وندریش بود.[۳] در انسان که میانگین دمای طبیعی بدن ‎۳۷°C است، دمای برابر یا بیش‌تر از ‎۳۸°C (در حالت استراحت) تب به‌شمار می‌آید. تب بیش از ‎۴۰°C تهدید بزرگی برای جان انسان محسوب می‌شود، چرا که عملکرد آنزیمها و سایر پروتئینهای بدن را دچار اختلال می‌کند. به تب ‎۳۷٫۵°C تا ‎۳۷٫۹°C تب خفیف گفته می‌شود.[۴] ذکر گردید که تب باعث اختلال در فعالیت آنزیمهای بدن می‌شود، آنزیمها کاتالیزور یا کاتالیزگرهایی هستند که در واکنش‌های زیستی مهم درون سلول و در بدن مؤثرند. چون این آنزیم‌ها در دمای معینی فعالیت دارند و در دمای بالا از بین می‌روند، تب بالا با از بین بردن این آنزیم‌ها، در واکنش‌های زیستی بدن اختلال ایجاد می‌کند. تشنج از نتایج تب بالاست.[۵] تب ۴۰ درجه و بیشتر، به ویژه در کودکان، نیازمند توجه و درمان سریع است. هنگامی که دمای بدن شخص به ۴۴٫۴ تا ۴۵٫۵ برسد، مرگ او حتمی است.

تب
طبقه‌بندی و منابع بیرونی
آی‌سی‌دی-۱۰R۵۰
آی‌سی‌دی-۹-سی‌ام780.6
دادگان بیماری‌ها18924
ئی‌مدیسینmed/۷۸۵
سمپD005334
دمای برابر یا بیش‌تر از ‎۳۸°C تب محسوب می‌شود.

انواع تب ویرایش

 
الگوهای روزانه اندازه‌گیری شده تب
a) تب ممتد (کانتینوس)
b) تب زمانی با افزایش و کاهش سریع
c) تب متناوب موجی (رمیتتنت)
d) تب متناوب متقاطع (اینترمیتنت)
e) تب موجی (سینوسی)
f) تب عودکننده

الگوی وضعیت لحظه‌ای تب در تشخیص پزشکی بسیار مهم است.[۶][۷][۸][۹] تب یکی از علائم شایع در بسیاری از بیماری‌ها است و می‌تواند نشان دهندهٔ وجود عفونت، التهاب، بیماری‌های ایمنی‌ای یا سایر بیماری‌های دیگر باشد. برای تشخیص درست بیماری و درمان بهتر، پزشک باید الگوی وضعیت لحظه‌ای تب بیمار را بررسی کند.

  • نمودار A: تب پشت سرهم و مداوم(Continuous fever) که بتدریج بالا رفته و مدت چند روز به حالت ثابت مانده و بیشتر از ۱ درجه تغییری ندارد و بتدریج افت می‌کند. از بیماری‌های منجر به این نوع تب می‌توان به سینه پهلو (پنومونی)، تب تیفوئید، عفونت مجاری ادرار، تیفوس و تب مالت اشاره نمود.
  • نمودار B: از نوع اول با سرعت بیشتر در رسیدن به دمای بالا یا پایین.
  • نمودار C: تب متناوب موجی (Remittent fever) که در طول بیماری دمای بدن پیوسته بالا می‌ماند اما شدت آن به صورت موجی و منظم کم و زیاد (بیشتر از ۱ درجه) می‌شود. بیماری‌های دارای این نوع تب اندوکاردیت (التهاب عفونی درون شامه) قلب
  • نمودار D: تب متناوب بهبود شونده یا متقاطع(Intermittent fever) در بیمار به‌صورت متناوب و موجی رخ داده ولی در یک دوره زمانی منظم تب قطع شده و دوباره دمای بدن بالا می‌رود. از بیماری‌های دارای این تب مالاریا، گندخونی (سپتیسمی) و تب سیاه نمونه‌های بارز هستند.
  • نمودار E: همان تب سینوسی از نوع متناوب بهبود شونده (نوع پیشین) ولی سرعت تغییرات دمایی در بیمار کندتر است.
  • نمودار F: تب عودکننده در بیماری لنفوم هوچکین دیده می‌شود و در آن در یک دوره زمانی (مثلاً دو هفته) در بیمار به‌طور متناوب تب و بهبود با سرعت زیاد در تغییر دما (به شیب منحنی توجه شود) دیده می‌شود.

اندازه‌گیری دمای بدن ویرایش

دمای بدن با دماسنج طبی اندازه‌گیری می‌شود. دمای بدن می‌تواند از راه دهان (زیر زبانمقعد (دقیق‌ترین شیوه؛ که برای نوزادان و کودکان خردسال استفاده می‌شود)، زیر بغل یا پردهٔ گوش (از طریق اندازه‌گیری اشعه‌های فروسرخ) انجام گیرد.

دمای به دست آمده از طریق دهان و زیر بغل نسبت به دمای به دست آمده از طریق مقعد پایین‌تر هستند (تفاوتی برابر ‎۰٫۴°C برای اندازه‌گیری از طریق دهان؛ ‎۰٫۸°C از طریق زیر بغل)؛ بنابراین این تفاوت باید به هنگام اندازه‌گیری میزان تب مورد توجه قرار گیرد.[۴]

دمای طبیعی بدن انسان که از راه دهان و در حالت استراحت اندازه‌گیری شود برابر است با ۰٫۴±۳۶٫۸ درجهٔ سلسیوس. به این ترتیب هر دمایی که از طریق دهان اندازه‌گیری شود و بین ۳۶٫۴ و ۳۷٫۲ باشد طبیعی است.

 
دماسنج طبی نشانگر تب ‎۳۸٫۵°C

با این وجود، موارد بسیاری هستند که در تغییر دمای بدن نقش دارند؛ و باید هنگام اندازه‌گیری مورد توجه قرار گیرند. سن، لباس‌های فرد، دمای اتاق و ساعات مختلف در طول روز در دمای بدن تغییر می‌گذارند. دمای بدن در طول شبانه‌روز به‌طور طبیعی تغییر می‌کند. کمترین دمای بدن در حدود ساعت ۴ صبح، و بیش‌ترین دما حدود ساعت ۱۸ می‌باشد (البته به شرط این که عادت فرد این باشد که در روز بیدار باشد و در شب بخوابد). به این ترتیب، دمای ۳۷٫۵ درجهٔ سلسیوس که از طریق دهان و به هنگام عصر گرفته شده باشد، الزاماً تب نیست؛ در حالی که همین دما صبحگاه تب محسوب می‌شود.

به هنگام اندازه‌گیری دمای بدن از طریق دهان باید در نظر داشت که خوردن، نوشیدن و سیگار کشیدن حداقل ۲۰ دقیقه قبل از اندازه‌گیری موجب تغییر دمای دهان می‌شود. دمای بدن پس از صرف غذا افزایش می‌یابد.

نکتهٔ دیگر این است دمای طبیعی افراد نسبت به یک‌دیگر، و حتی نسبت به روزهای مختلف متغیر است. در زن‌ها دمای بدن با توجه به چرخهٔ ماهیانه نیز تغییر می‌کند (به‌طور متوسط، دمای بدن زنان به مدت ۱۴ روز پس از تخمک‌گذاری ‎۱°C افزایش می‌یابد).

به‌علاوه، عوامل روان‌شناختی نیز موجب تغییر دمای بدن می‌شوند.[۱۰]

علت تب و مکانیسم پاسخ التهابی ویرایش

دمای بدن توسط هیپوتالاموس تنظیم می‌شود. عوامل تب‌زا (پیروژن‌ها) موجب پاسخ و عملکرد هیپوتالاموس می‌شوند. عوامل تب‌زا می‌تونند خارجی (همچون مواد سمی چون لیپوپلی‌ساکارید موجود در غشای سلولی باکتریها) یا داخلی (چون سیتوکینهای ترشح‌شده توسط فاگوسیتها) باشند.[۱۰]

ماکروفاژها با بیگانه‌خواری و هضم باکتریهای مولد عفونت، سم باکتری، موسوم به درون‌زهرابه (آندوتوکسین) را آزاد می‌کنند. این مواد موجب ترشح موادی به نام اینترلوکین-1(1 IL-) توسط ماکروفاژ می‌گردند. این ماده باعث می‌شود هیپوتالاموس، پروستاگلاندین بیشتری تولید کند. این ماده علت اصلی بروز تب است.[۳]

 

عوامل ایجادکنندهٔ تب ویرایش

تب نتیجهٔ پاسخ دمایی در برابر عفونت‌ها و برخی از بیماری‌هاست:

فواید تب ویرایش

این که تب برای بدن مفید است یا مضر سؤالی است که به دیدگاه پزشکان و کارشناسان بستگی دارد. در هر حال، از لحاظ علمی، تب پاسخ ایمنی است که به بدن کمک می‌کند تا دربرابر عوامل بیماری‌زا مقابله کند، و از این نظر مفید است. تب مانع از رشد و حتی موجب مرگ برخی از عوامل بیماری‌زا می‌شود. به علاوه، بالا رفتن دمای بدن موجب تکثیر گلبول‌های سفید و افزایش بازده آن‌ها در مقابل میکروبها می‌شود.

تحقیقات نشان می‌دهند که تب آثار مؤثری بر بهبودی دارد:

پیش از آن که آنتی‌بیوتیکها ابداع شده و به بازار بیایند، برای درمان سیفیلیس عصبی، به‌طور عمدی و مصنوعی، در بیمار تب ایجاد می‌کردند که این عمل نتیجه‌بخش هم بود.[۳]

درمان ویرایش

هر تبی لزوماً مورد درمان مستقیم قرار نمی‌گیرد. تب نشانهٔ مبارزهٔ بدن در مقابل عوامل بیماری‌زا است، و در صورتی که مقدار آن خیلی زیاد نباشد، اغلب داروهایی برای درمان بیماری، و نه درمان مستقیم تب مصرف می‌گردند. با این وجود، برای جلوگیری از افزایش تب و ایجاد نقص در بدن، تب باید دائماً کنترل شود.

توصیه می‌شود در زمان تب و لرز استحمام نکنید. استحمام باعث لرز می‌شود و لرز باعث بالارفتن دوباره دمای بدن می‌گردد.

برای تب کمتر از ۴۰ درجه به تنهایی نیازی به درمان نیست، مگر آن که پزشک ملاحظات دیگری دربارهٔ بیمار داشته باشد. به بیمارانی که تب دارند توصیه می‌شود به مقدار کافی مایعات بنوشند، چرا که تب موجب تبخیر آب بدن می‌شود. از آنجا که مصرف آب بیش از حد موجب هیپوناترمی (کاهش نمک‌های محلول در پلاسمای خون، به خصوص سدیم) می‌شود، مصرف سایر نوشیدنی‌ها نیز توصیه می‌شود.

بسیاری از بیماران به علت علایم تب از دارو استفاده می‌کنند. تب موجب افزایش تپش قلب می‌شود؛ و ممکن است به افراد مسن یا افرادی که دچار بیماری‌های قلبی و عروقی هستند فشار وارد کند.

برای پایین آوردن تب یا قطع آن از تب‌بُرهایی چون پاراستامول، ایبوپروفن و گاه آسپیرین استفاده می‌شود. ناپروکسن هم با تب مرتبط است. مکانیسم اثر داروهای ضد تب، جلوگیری یا مختل کردن تولید یا فعالیت آنزیم‌های مربوط به سنتز (تولید) پروستاگلاندین است.[۳] علاوه بر مصرف دارو، استفاده از لباس یا حولهٔ مرطوب و خنک، پاشویه و حمام با آب ولرم موجب کاهش دمای بدن می‌شود. این روش برای نوزادان از اهمیت بالایی برخوردار است؛ چرا که بهتر است از مصرف دارو جلوگیری شود.

همچنین دمای بدن می‌تواند از طریق تبخیر (عرق کردن) یا جریان همرفتی کاهش یابد.[۱۰]

تب در نوزادان ویرایش

تب در نوزادان می‌تواند موجب تشنج شود. خردسالانی که کم‌تر از ۵ سال سن دارند، به‌ویژه نوزادان و کودکان ۶ ماهه تا ۳ ساله آمادگی ابتلا به تشنج در کنار تب را دارند. برای جلوگیری از این حالت، باید دمای بدن نوزاد به آرامی پایین بیاید. در گذشته، برای کاهش تب نوزادان حمام با آبی که ‎۲°C از دمای بدن نوزاد خنک‌تر است و مصرف با هم پاراستامول و آسپیرین، به منظور جلوگیری از تشنج و تبخیر آب بدن و نیز افزایش آرامش کودک، توصیه می‌شد. با این وجود، هیچ‌یک از تحقیقات جدید تأثیر تب‌بُرها را در جلوگیری از تشنج ثابت نکرده‌است. به‌علاوه، تعداد کمی از نوزادان (۲ تا ۵٪) دچار تشنج می‌شوند؛ بنابراین، از آن‌جا که هدف از تب مبارزه با عفونت است، استفاده از تب‌بُر برای نوزادانی که ریسک تشنج ندارند ضروری نیست. درصورتی که دمای بدن نوزاد به ‎۳۸٫۵°C برسد، مصرف تنهای پاراستامول توصیه می‌شود.

در صورت تب نوزاد، هرچند خفیف، باید به پزشک مراجعه شود (مراجعه به اورژانس به‌هنگام تب شدید ضرورت دارد). در این فاصله، پایین آوردن تب نوزاد با استفاده از لباس‌های نازک، مصرف نوشیدنی‌های خنک و کاهش دمای اتاق نیاز است.

در موارد زیر باید سریعاً به یک پزشک مراجعه کرد:

  • نوزاد کوچک‌تر از ۳ ماه
  • دمای بیش از ‎۴۰°C
  • کاهش وزن
  • تشنج مکرر یا طولانی با وجود تلاش برای کاهش دما
  • لکه‌هایی بر روی پوست
  • بی‌هوش شدن
  • گریهٔ دائم
  • سایر موارد خطرناک[۴]

لرز ویرایش

بروز تب در بسیاری از اوقات با وجود لرز در بیمار همراه است. لرز، احساس سرما همراه با حس ناگهانی و مرتب بازگشت‌کنندهٔ جریان‌های شدیدتر سرما (نسبت به حس ممتد و اولیهٔ سرما) و لرزیدن بدن است.[۱۱] پس از آن که نقطهٔ تنظیم دمای بدن در تأثیر پروستاگلاندین بالا رفت، یک رشته پاسخ‌های فیزیولوژیک از جمله انقباض رگ‌های پوست (برای جلوگیری از هدررفت گرما) و انقباض لرزشی در ماهیچه‌ها رخ می‌دهد و متابولیزم یا سوخت و ساز نیز به جهت تولید حرارات و افزایش دمای بدن (درجه حرارت مرکزی) بیشتر می‌شود. علت اصلی پیدایش لرز، همین مسئله است.[۳] انقباض عروق پوستی که حامل حرارت هستند و در نتیجه عبور کمتر خون با سرعت و شدت کمتر از آن‌ها و افزایش ناگهانی سوخت و ساز که بیشتر در کبد ایجاد می‌شود و کم‌نصیب ماندن بخش‌های دیگر بدن از گرمایش برای مدتی، به عنوان سبب‌های اصلی لرز شناخته می‌شوند. ضمن اینکه لرزش بدن نشان از سوزاندن گلیکوژن در ماهیچه‌ها برای تولید انرژی و حصول گرما دارد.

جستارهای وابسته ویرایش

  • تب زرد
  • توماس سوثوود اسمیت (پزشک)

    پانویس ویرایش

    1. زیست‌شناسی ۲ و آزمایشگاه، نظری (رشته علوم تجربی)، چاپ هفتم ۱۳۸۶، ص۸
    2. Schaffner A (2006). "Fever--useful or noxious symptom that should be treated?". Therapeutische Umschau. Revue
    3. ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ ۳٫۴ ۳٫۵ ۳٫۶ تأثیر تب و مکانیسم اثر داروهای تب بر، گروه زیست‌شناسی دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی. یوند پایدار دائمی (نسخه موجود)
    4. ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ «ویکی‌پدیای فرانسوی» (به فرانسه). دریافت‌شده در ۲۲ مارس ۲۰۰۹.
    5. علوم زیستی و بهداشت، کلیه رشته‌ها (پایه اول متوسطه، عمومی)، چاپ دوازدهم ۱۳۸۹، ص۲۴، شکل ۵–۳
    6. Muhammad, Inayatullah (2009). Bedside Techniques: Methods of clinical examination. Saira Publishers and Salamat Iqbal Press, Multan. {{cite book}}: Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (help); Unknown parameter |month= ignored (help)
    7. Hilson AJ (1995). "Pel-Ebstein fever". N. Engl. J. Med. ۳۳۳ (۱): ۶۶–۷. doi:10.1056/NEJM199507063330118. PMID ۷۷۷۷۰۰۶. {{cite journal}}: Check |pmid= value (help); Unknown parameter |month= ignored (help). They cite Richard Asher's lecture Making Sense (Lancet, 1959, 2, 359)
    8. Rolla L. Thomas (1906) [۱۹۰۶]. The eclectic practice of medicine. The Scudder Brothers Company. p. ۲۶۱.
    9. پاتولوژی پایه. ابوالعباس: تهران ۲۰۰۹
    10. ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ ۱۰٫۲ ۱۰٫۳ "ویکی‌پدیای انگلیسی" (به انگلیسی). Retrieved 22 March 2009.
    11. Chills: MedlinePlus