موزا

(تغییرمسیر از ملکه موزا)
برای ملکه پیشین قطر، موزا بنت ناصر را ببینید.

موزا یا موسا، معروف به تئاموزا، شهبانوی شاهنشاهی اشکانی از سال ۲ پیش از میلاد تا ۴ میلادی بود. او که در اصل یک بردهٔ رومی بود، توسط آگوستوس، امپراتور روم، (حکومت از ۲۷ پیش از میلاد تا ۱۴ میلادی) به عنوان هدیه به فرهاد چهارم، پادشاه اشکانی، (حکومت از ۳۷ تا ۲ پیش از میلاد) داده شد. وی به سرعت پله‌های ترقی را پیمود و تبدیل به ملکه و همسر مورد علاقه فرهاد چهارم شد و فرهادک (فرهاد پنجم) را نیز به دنیا آورد. او سپس در سال ۲ پیش از میلاد، فرهاد چهارم را مسموم کرد و خود به همراه فرهاد پنجم، بر کشور فرمان راند. سلطنت آن دو کوتاه‌مدت بود و آن‌ها در پی برکنار شدن به دست اشراف اشکانی و جایگزینی با ارد سوم، وادار به فرار به رم شدند.

موزا
شهبانوی شهبانوان ایران
The portrait of Musa of Parthia on the reverse of a drachm, Ecbatana mint.jpg
سکهٔ منقش به چهرهٔ شهبانو موزا
شریک سلطنت در شاهنشاهی اشکانی
سلطنت۲ پیش از میلاد - ۴ میلادی
تاج‌گذاری۲ پیش از میلاد
پیشینفرهاد چهارم
جانشینارد سوم
شریک سلطنتفرهاد پنجم
ملکه اشکانی
سلطنت۱۹–۲ پیش از میلاد
تاج‌گذاری۱۷ پیش از میلاد
پیشینلائودیکه
درگذشتهسده یکم میلادی
هم‌نشینفرهاد چهارم
فرهاد پنجم
فرزند(ان)فرهاد پنجم
خانداناشکانی
دین و مذهبمزدیسنا

موزا نخستین و یکی از سه زن حاکم بر ایران در طول تاریخ است؛ دو زن دیگر دو خواهر از خاندان ساسانی در سده هفتم میلادی به نام‌های بوران‌دخت (حکومت در دو دوره در ۶۳۰ و همچنین از ۶۳۱ تا ۶۳۲ میلادی) و آزرمی‌دخت (حکومت از ۶۳۰ تا ۶۳۱ میلادی) هستند.[۱]

پیش‌زمینهویرایش

موزا یک بردهٔ رومی بود که توسط آگوستوس، امپراتور روم، (حکومت از ۲۷ پیش از میلاد تا ۱۴ میلادی) به عنوان هدیه به فرهاد چهارم، پادشاه اشکانی، (حکومت از ۳۷ تا ۲ پیش از میلاد) داده شد. فرهاد چهارم وی را تقریباً در زمان انعقاد پیمان‌نامه‌ای در سال ۲۰ پیش از میلاد دریافت کرد[۲] که به موجب آن پسر ربوده‌شدهٔ فرهاد در ازای دریافت چندین درفش لژیونری و اسیران بازمانده رومی که در سال ۵۳ پیش از میلاد در حران گرفته شده بودند، به ایران بازگردانده می‌شد.[۳] اشکانیان این امر را بهای ناچیزی برای پس گرفتن شاهزاده می‌دانستند.[۴] اما استروگنل[E ۱] اظهار داشت که ممکن است آگوستوس موزا را برای دستیابی به اطلاعات یا نفوذ بر پادشاه اشکانی به نفع رومی‌ها فرستاده باشد.[۵]

بر پایهٔ گفتهٔ بنچاق اورامان، فرهاد چهارم در آن زمان دست کم چهار همسر دیگر به نام‌های اولنایر، کلئوپاترا، باسیرتا و بیستیباناپس نیز داشت.[۶] موزا به سرعت پله‌های ترقی را پیمود و تبدیل به ملکه و همسر مورد علاقه فرهاد چهارم شد و در حدود سال ۱۹ پیش از میلاد فرهادک (فرهاد پنجم) را به دنیا آورد.[۷] وی که به دنبال تأمین تاج‌وتخت پسرش بود، فرهاد چهارم را در سال ۱۰ یا ۹ پیش از میلاد متقاعد کرد تا چهار پسر بزرگ‌تر خود را به رم بفرستد تا از درگیری بر سر جانشینی پسرش جلوگیری کند.[۸]

فرمانرواییویرایش

 
سکهٔ فرهاد پنجم، که تصویر مادرش، موزا، در پشت آن قرار دارد. ضرب‌شده در سلوکیه

موزا در سال ۲ پیش از میلاد، فرهاد چهارم را زهر داد و خود را به همراه فرهاد پنجم به عنوان حاکمان مشترک شاهنشاهی اشکانی تبدیل کرد.[۹] در پشت سکه‌های پسین فرهاد پنجم به وضوح تصویری از مادرش، موزا، با یک نوشته دایره‌ای شکل با عنوان «بهشتی» وجود دارد. این بر خلاف نوشته‌های مربعی‌شکلی است که در سکه‌های اشکانی معمول بود و نشان می‌دهد که آن دو حداقل حاکم مشترک بودند.[۱۰][۱۱] افزون بر این فرهاد پنجم به او عنوان باسیلیسا («شهبانو») داده بود که نه تنها توسط همسر پادشاه در دوران هلنیستی، بلکه توسط سایر زنان سلطنتی نیز استفاده می‌شد.[۱۲]

یوسف فلاوی، مورخ رومی سده اول، به ادعاهایی مبنی بر ازدواج موزا با پسرش اشاره می‌کند.[۱۳] با این حال، هیچ مدرک دیگری وجود ندارد که ادعای یوسف را تأیید یا رد کند. شواهد موثقی مبنی بر ازدواج میان والدین و فرزندان چه در زمان اشکانیان، و چه در زمان نیاکان ایرانی آن‌ها -هخامنشیان- وجود ندارد.[۱۴] تاریخ‌نگار امروزی خوآن ام. بیگوود[E ۲] گزارش یوسف را «جداً گمراه‌کننده» می‌خواند و با اشاره به شباهت‌های بسیار زیاد آن با داستان شهبانوی آشوری سمیرامیس، نتیجه می‌گیرد که روایت وی از موزا به احتمال زیاد از یک داستان عامیانه گرفته شده‌است.[۱۵] لئوناردو گرگوراتی[E ۳] نیز به همین ترتیب، تاریخی بودن گزارش یوسف را زیر سؤال می‌برد و آن را «شبه‌تاریخی» می‌خواند.[۱۶] وی استدلال می‌کند که یوسف «برای اثبات ضعف نهادی اشکانیان، نقشی تخیلی برای زنان اشکانی» ایجاد کرده‌است.[۱۷]

پایان کارویرایش

اشراف اشکانی که از انفعال فرهاد پنجم در برابر مزاحمت‌های رومیان در ارمنستان و تبار رومی مادرش برآشفته بودند، هر دو را پس از یک حکومت کوتاه، از تخت سلطنت بر کنار کرده و ارد سوم را به عنوان پادشاه گماشتند.[۱۸] فرهاد پنجم و موزا به رم گریختند و آگوستوس از آن‌ها استقبال کرد.[۱۹] موزا و فرهادک در مجموع شش سال از سال ۲ پیش از میلاد تا ۴ میلادی بر ایران حکومت کردند و عیسی مسیح در زمان آن‌ها زاده شد. تاریخ‌نگاران رومی دربارهٔ سرنوشت موزا و فرزندش سکوت اسرارآمیزی داشته‌اند و مشخص نیست پس از فرار آن‌ها به رم، چه اتفاقی برایشان افتاده‌است.[۲۰]

نگاره‌های ادعاییویرایش

 
سردیس منتسب به موزا - اواخر سده نخست پیش از میلاد، موزه ایران باستان

تاکنون چندین نگاره، از جمله یک انگشتر طلا و نگین، به موزا نسبت داده شده، هرچند متعاقباً این پیوندها با موزا زیر سؤال رفته‌است.[۲۱] فرانس کومون، باستان‌شناس بلژیکی، برای نخستین بار یک سردیس زن را که توسط هنرمندی یونانی به نام آنتیوخوس ساخته و در سال ۱۹۳۹ توسط رولان دو مکنم، باستان‌شناس فرانسوی، در شوش یافت‌شده، به موزا نسبت داده‌است.[۲۲] این انتساب مورد موافقت چندین پژوهشگر دیگر قرار گرفته‌است.[۲۱] اما ویژگی‌های صورت سردیس با سکه‌های موزا شباهت چندانی ندارد. این سردیس دارای یک تاج کنگره‌دار شبیه به تاج‌های دوره هخامنشی است، در حالی که موزا در سکه‌هایی که او را به تصویر می‌کشند یک دیهیم را همراه با تاجی با سه لایه نگین بر سر دارد.[۲۱] تاج دارای کنگره، گرچه بیشتر توسط اعضای خانواده سلطنتی استفاده می‌شد، اما در مواردی توسط خدایان نیز استفاده شده‌است.[۲۱] توخه، الهه یونانی، گاهی با تاجی مشابه با تاج روی سکه‌های اشکانی به تصویر کشیده می‌شود.[۲۱] در نتیجه، برخی از پژوهشگران باور دارند که آن سردیس تصویری از توخه است.[۲۱]

واژه‌نامهویرایش

  1. ↑ Emma Strugnell
  2. ↑ Joan M. Bigwood
  3. ↑ Leonardo Gregoratti

پانویسویرایش

  1. ↑ «سلسله‌های حکومتی ایران». دانشنامهٔ آزاد گردشگری و ایران‌شناسی. دریافت‌شده در ۱۸ فروردین ۱۴۰۰.
  2. ↑ Schlude 2020, chapter 5.
  3. ↑ Garthwaite 2005, p. 80; see also Strugnell 2006, pp. 251–252
  4. ↑ Bivar 1983, pp. ۶۶–۶۷.
  5. ↑ Strugnell 2008, p. ۲۸۳.
  6. ↑ Strugnell 2008, p. 283 (see also note 36); Bigwood 2008, pp. 244–245
  7. ↑ Kia 2016, p. 198; Schippmann 1986, pp. 525–536; Bigwood 2004, pp. 39–40; Strugnell 2008, p. 289 (see also note 53)
  8. ↑ Kia 2016, p. 198; Strugnell 2008, pp. 284–285; Dąbrowa 2012, p. 173; Schippmann 1986, pp. 525–536
  9. ↑ Kia 2016, p. 199; Richardson 2012, p. 161
  10. ↑ Rezakhani 2013, p. 771.
  11. ↑ Bigwood 2004, p. ۵۷.
  12. ↑ Bigwood 2004, pp. ۴۰, ۴۴, ۴۸, ۶۱.
  13. ↑ Bigwood 2004, pp. ۴۳–۴۴.
  14. ↑ Bigwood 2004, pp. ۴۴–۴۵.
  15. ↑ Bigwood 2004, pp. ۴۶–۴۷.
  16. ↑ Gregoratti 2012, p. ۱۸۶.
  17. ↑ Gregoratti 2012, pp. ۱۸۶, ۱۹۰.
  18. ↑ Kia 2016, p. 199; Dąbrowa 2012, p. 174
  19. ↑ Strugnell 2008, pp. 292, 294–295; Marciak 2017, p. 378
  20. ↑ «آیا خبیث‌ترین زن ایران باستان با پسر خودش ازدواج کرد؟». عصر اسلام. ۲۸ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱۶ فروردین ۱۴۰۰.
  21. ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ ۲۱٫۲ ۲۱٫۳ ۲۱٫۴ ۲۱٫۵ Bigwood 2004, p. ۶۳.
  22. ↑ Cumont 1939, p. ۳۳۹.

منابعویرایش

  • Bigwood, Joan M. (2004). "Queen Mousa, Mother and Wife(?) of King Phraatakes of Parthia: A Re-evaluation of the Evidence". Journal of the Classical Association of Canada. Project Muse. 4 (1): 35–70. doi:10.1353/mou.2004.0027. S2CID 164436127.
  • Bivar, A.D.H. (1983). "The Political History of Iran Under the Arsacids". In Yarshater, Ehsan. [[[:الگو:Google Books]] The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods] Check |url= value (help). Cambridge: Cambridge University Press. pp. 21–99. ISBN 0-521-20092-X.
  • Cumont, Franz (1939). "Portrait d'une reine trouvé à Suse". Comptes Rendus des Séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres. 83 (3): 330–341. OCLC 1014584127.
  • Dąbrowa, Edward (2012). "The Arsacid Empire". In Daryaee, Touraj. The Oxford Handbook of Iranian History. Oxford University Press. pp. 1–432. ISBN 978-0-19-987575-7. Archived from the original on 2019-01-01. Retrieved 2019-12-08.
  • Garthwaite, Gene Ralph (2005), The Persians, Oxford & Carlton: Blackwell Publishing, Ltd., ISBN 978-1-55786-860-2
  • Gregoratti, Leonardo (2012). Hirschberger, Martina, ed. "Parthian Women in Flavius Josephus". Jüdisch-hellenistische Literatur in Ihrem Interkulturellen Kontext: 183–192.
  • Kia, Mehrdad (2016). The Persian Empire: A Historical Encyclopedia [2 volumes]. Santa Barbara: ABC-CLIO. ISBN 978-1-61069-391-2.
  • Marciak, Michał (2017). Sophene, Gordyene, and Adiabene: Three Regna Minora of Northern Mesopotamia Between East and West. BRILL. ISBN 9789004350724.
  • Rezakhani, Khodadad (2013). "Arsacid, Elymaean, and Persid Coinage". In Potts, Daniel T. The Oxford Handbook of Ancient Iran. Oxford University Press. pp. 766–777. ISBN 978-0-19-973330-9.
  • Richardson, J.S. (2012). Augustan Rome 44 BC to AD 14: The Restoration of the Republic and the Establishment of the Empire. Edinburgh University Press. ISBN 978-0-7486-1954-2.
  • Schippmann, K. (1986). "Arsacids ii. The Arsacid dynasty". Encyclopaedia Iranica, Vol. II, Fasc. 5. pp. 525–536.
  • Schlude, Jason M. (2020). Search Results Web results Rome, Parthia, and the Politics of Peace. New York: Routledge. ISBN 978-1-351-13569-6.
  • Strugnell, Emma (2006), "Ventidius' Parthian War: Rome's Forgotten Eastern Triumph", Acta Antiqua, 46 (3): 239–252, doi:10.1556/AAnt.46.2006.3.3
  • Strugnell, Emma (2008). "Thea Musa, Roman Queen of Parthia". Iranica Antiqua. 43: 275–298. doi:10.2143/IA.43.0.2024051.

برای مطالعهٔ بیشترویرایش

  • Bigwood, Joan M. (2008). "Some Parthian Queens in Greek and Babylonian Documents". Iranica Antiqua. 43: 235–274. doi:10.2143/IA.43.0.2024050.
تئاموزا
درگذشتهٔ: ۴ میلادی
عنوان سلطنتی
پیشین:
فرهاد چهارم 		شاهنشاه ایران
۲ پ.م. – ۴ م
متصدی همزمان: فرهاد پنجم 		پسین:
ارد سوم
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=موزا&oldid=31926140»