نشانه‌گذاری جبری شطرنج

روشی برای ضبط و توصیف حرکات در بازی‌های شطرنج

نشانه‌گذاری جبری شطرنج (به انگلیسی: Algebraic chess notation)، روشی برای ضبط و توصیف حرکات در بازی‌های شطرنج است و امروزه در میان بیشتر سازمان‌ها، کتاب‌ها، مجله‌ها و روزنامه‌ها به استانداردی برای نمایش بازی‌های شطرنج درآمده‌است. پیش‌تر در کشورهای انگلیسی‌زبان از روش نشانه‌گذاری توصیفی استفاده می‌شد که امروزه با نشانه‌گذاری جبری جایگزین شده‌است.

یک صفحهٔ شطرنج. چگونگی نام‌گذاری خانه‌های مختلف شطرنج از روی این تصویر مشخص است.

نشانه‌گذاری جبری، گسترش‌یافتهٔ روشی است که فیلیپ استاما در نیمهٔ آغازین سدهٔ هجدهم میلادی به کار می‌برد.

نام‌گذاری خانه‌ها و مهره‌ها

ویرایش

در این روش، نام‌گذاری خانه‌ها بر اساس یک زوج تشکیل یافته از یک حرف و یک عدد صورت می‌گیرد. ستونهای صفحهٔ شطرنج با یک حرف از a تا h و سطرهای صفحهٔ شطرنج از ۱ تا ۸ شماره‌گذاری شده‌اند و با آن‌ها می‌توان نام هر خانه را مشخص کرد.

هرکدام از مهره‌های شطرنج را نیز می‌توان با حرف بزرگ اول نامشان شناخت. به این ترتیب در زبان انگلیسی، مهره شاه را با K (حرف اول king)، وزیر را با Q (حرف اول queen)، رخ را با R (حرف اول rook)، فیل را با B (حرف اول bishop) و اسب را با N (حرف دوم knight) نشان می‌دهند ولی برای سرباز از هیچ حرفی استفاده نمی‌کنند.

حرکات

ویرایش

هر حرکت با حرف نشان‌دهندهٔ آن مهره به همراه آدرس خانه‌ای که مهره به آن رفته نشان می‌دهند. برای مثال، Be5 یعنی حرکت فیل به خانه e5 و Nf3 یعنی حرکت اسب به خانه f3. حال اگر موقعیتی وجود داشت که هر دو اسب یک بازیکن امکان رفتن به خانهٔ f3 را داشته‌باشند، برای اینکه مشخص شود منظورمان کدام اسب بوده از نام ستون پیشین یا سطر پیشین آن در ثبت حرکت استفاده می‌کنیم: Ngf3 یا N5f3.

abcdefgh
88
77
66
55
44
33
22
11
abcdefgh
موقعیت مهره‌ها پس از حرکات زیر
‎ 1.e4 e5 2.Nf3 Nc6 3.Bb5 a6

برای مشخص شدن اینکه کدام حرکت متعلق به بازیکن سیاه و کدام متعلق به سفید است از شماره‌گذاری استفاده می‌کنیم و بین حرکات دو بازیکن از فاصله استفاده می‌کنیم:

1. e4 e5 2. Nf3 Nc6 3. Bb5 a6

برای مشخص شدن اینکه مهرهٔ حریف در یک حرکت گرفته شده از علامت x استفاده می‌کنیم: Bxe5 یعنی فیل مهرهٔ خانه e5 را کشته‌است.

برای نشان دادن ارتقای یک سرباز از علامت = استفاده می‌کنیم: e8=Q یعنی سرباز ستون هشتم با رسیدن به خانهٔ آخر به یک وزیر تبدیل شده‌است.

برای نشان دادن قلعه رفتن شاه، از علامت O-O (یا 0-0) برای قلعهٔ کوچک و از O-O-O (یا 0-0-0) برای قلعهٔ بزرگ استفاده می‌شود.

از علامت + برای نشان دادن کیش و از علامت # برای نشان دادن مات استفاده می‌شود.

۰-۱ در انتهای بازی نشان‌دهندهٔ بُرد سیاه، ۰-۱ نشان‌دهندهٔ بُرد سفید و ½–½ نشان‌دهندهٔ مساوی است.

نشانه‌های ارزیابی

ویرایش

نشانه‌های رایج زیر اگرچه جزئی از نشانه‌گذاری جبری نیستند اما به‌طور گسترده‌ای برای ارزیابی حرکات بکار می‌روند[۱]:

  • ! به معنای حرکت خوب
  • !! به معنی حرکت خیلی خوب یا فوق العاده
  • ؟ به معنای حرکت بد
  • ؟؟ به معنای حرکت خیلی بد یا اشتباه فاحش
  • !? به معنای حرکت مشکوک
  • ?! به معنای حرکت جالب
  • به معنای تنها حرکت قابل انجام یا حرکت اجباری

نام مهره به زبان های مختلف

ویرایش

جدول زیر شامل اسامی و نام‌های مهره‌های شطرنج و اصطلاحات آن به زبان‌های مختلف است.


زبان شاه وزیر رخ فیل اسب پیاده شطرنج کیش کیش‌مات/مات
نماد ♔ ♚ ♕ ♛ ♖ ♜ ♗ ♝ ♘ ♞ ♙ ♟ n/a + or # or ++ or
آفریکانس K Koning
king
D Dame
lady
T Toring
tower
L Loper
runner
R Ruiter
rider
(P) Pion
Skaak Skaak Skaakmat
آلبانیایی M Mbreti
king
D Dama / Mbretëresha
lady / queen
T Torra
tower
F Fili / Oficeri
elephant / officer
K Kali
horse
(U) Ushtari
soldier
Shahu Shah Shah mat
عربی م مَلِك (malik)
king
و وزير (wazïr)
vizier
ر رخ / طابية (rukhkh / ṭābiya)
fortress / castle
ف فيل (fīl)
elephant
ح حصان (ħiṣān)
horse
ب بيدق / عسكري (baidaq / `askarī)
pawn / soldier
شطرنج (shaṭranj) كِش مَلِك (kish malik) كِش مات (kish māt)
آذربایجانی Ş Şah
شاه
V Vəzir
vizier
T Top
cannon
F Fil
elephant
A At
horse
P Piyada
foot soldier
Şahmat şah
shah
mat
mat
ارمنی Ա Արքա (Ark῾a)
king
Թ Թագուհի (T῾agowhi)
queen
Ն Նավակ (Navak)
ship
Փ Փիղ (P῾ił)
elephant
Ձ Ձի (Dzi)
horse
Զ Զինվոր (Zinvor)
soldier
Շախմատ (Šaxmat)
Ճատրակ (Čatrak)
Շախ (Šax) Մատ (Mat)
باسکی E Erregea
king
D Dama
lady
G Gaztelua
castle
A Alfila
Z Zalduna
knight
(P) Peoia
pawn
Xake Xake Xake mate
بلاروسی (تاراشکیه‌ویتسا) К кароль
king
Вз візыр
vizier
Лд ладзьдзя
boat
А афіцэр
officer
В вершнік
rider
(Л) латнік
pawn
Шахматы Шах Мат
بنگالی R রাজা (rājā)
King
M মন্ত্রী (montri)
Minister
N নৌকা (noukā)
Boat
H গজ / হাতি (gôj / hāti)
Elephant
G ঘোড়া (ghoṛā)
Horse
B বোড়ে / সৈন্য (boṛe / śoinno)
Walker/Troop
দাবা (dābā) কিস্তি (kisti)
Check
কিস্তিমাত (kistimāt)
Checkmate
بلغاری Ц цар
emperor
Д дама
lady
Т топ
cannon
О офицер
officer
К кон
horse
(П) пешка
foot soldier
Шахмат / Шах Шах (Шах и) мат
کاتالان R rei
D dama / reina
lady / queen
T torre
tower
A alfil
C cavall
horse
(P) peó
Escacs Escac / Xec Escac i mat
چینی K (wáng)
king
Q (hòu)
queen
R (jū)
گردونه
B (xiàng)
elephant
N (mǎ)
horse
(P) (bīng)
soldier
國際象棋 (guójì xiàngqí)
international chess
將軍 (jiāngjūn)
將死 (jiāng sǐ)
چکی K král
king
D dáma
lady
V věž
tower
S střelec
shooter
J jezdec
rider
(P) pěšec
foot soldier
Šachy Šach Mat
دانمارکی K konge
king
D dronning
queen
T tårn
tower
L løber
runner
S springer
jumper
(B) bonde
peasant
Skak Skak Skakmat
هلندی K koning
king
D dame / koningin
lady / queen
T toren / kasteel
tower / castle
L loper / raadsheer
runner / counsellor
P paard
horse
(pi) pion
Schaken Schaak Mat / Schaakmat
انگلیسی K king
Q queen
R rook, castle
B bishop
N knight
(P) pawn
Chess Check Checkmate / Mate
اسپرانتو R reĝo
king
D damo
lady
T turo
tower
K kuriero
courier
Ĉ ĉevalo
horse
(P) peono
Ŝako Ŝak Ŝakmato
استونیایی[۲] K kuningas
king
L lipp
flag
V vanker
chariot / carriage
O oda
spear
R ratsu
riding horse
(E) ettur
forwarder
Male
after malev
Tuli / Šahh
fire
Matt
فنلاندی K kuningas
king
D daami / kuningatar
lady / queen
T torni
tower
L lähetti
messenger
R ratsu
ride
(S) sotilas
soldier
Shakki Shakki Matti / Shakkimatti
فرانسوی R roi
king
D dame
lady
T tour
tower
F fou
jester
C cavalier
rider
(P) pion
Échecs Échec Échec et mat
گالیسی R rei
king
D dama / raíña
lady / queen
T torre
tower
B bispo
bishop
C cabalo
horse
(P) peón
foot soldier
Xadrez Xaque Xaque mate
گرجی მფ მეფე (mep'e)
king
ლაზიერი (lazieri)
queen
ეტლი (etli)
chariot
კუ (ku)
tortoise
მხედარი (mkhedari)
rider
პაიკი (paiki)
pawn
ჭადრაკი (Čadraki) ქიში (K'ishi) შამათი (Shamat'i)
آلمانی[۳] K König
king
D Dame
lady / queen
T Turm
tower
L Läufer
runner
S Springer
jumper
(B) Bauer
peasant
Schach Schach Matt / Schachmatt
یونانی Ρ βασιλιάς (vasiliás)
king
Β βασίλισσα (vasílissa)
queen
Π πύργος (pýrgos)
tower
Α αξιωματικός (axiomatikós)
officer
Ι ίππος (íppos)
horse
(Σ) πιόνι (pióni)
pawn
Σκάκι (Skáki) Σαχ (Sach) Mατ (Mat)
هندی R राजा (rājā)
king
V वज़ीर / रानी (vazīr / rānī)
vizier / queen
H हाथी (hāthī)
elephant
O ऊँट (ūṁṭ)
camel
G घोड़ा (ghoṛā)
horse
(P) प्यादा (pyādā)
infantryman
शतरंज (śatrañj) शह (Shah) शहमात (Shahmāt)
عبری מ מלך (Melech)
king
מה מלכה (Malka)
queen
צ צריח (Tzariach)
tower
ר רץ (Ratz)
runner
פ פרש (Parash)
horseman
רגלי (Regli)
foot soldier
שחמט (Shakhmat) שח (Shakh) מט (Mat)
هوسه S sarki
king
Q sarauniya
queen
R sansanin
fortress
G giwa
elephant
J jarumi
mounted warrior
(P) soja
soldier
ces ceki ceki mat
مجاری K király
king
V vezér / királynő
vizier / queen
B bástya
bastion
F futó
runner
H huszár / ló
hussar / horse
(Gy) gyalog / paraszt
footman / peasant
Sakk Sakk Matt
ایسلندی K kóngur
king
D drottning
queen
H hrókur
rook
B biskup
bishop
R riddari
knight
(P) peð
pawn
Skák Skák Skák og mát
ایدو R rejo
king
D damo
lady
T turmo
tower
E episkopo
bishop
K kavalo
horse
(P) piono
Shakoludo Shako Shakmato
اندونزیایی R raja
king
M menteri
minister / vizier
B benteng
castle / fortress
G gajah
elephant
K kuda
horse
(P) pion
Catur Sekak / Ster Sekakmat
میان‌اسلاوی K kralj
king
C carica / dama
empress / lady
Z zamok / věža
castle / tower
L lovec
hunter
J jezdec / konj
rider / horse
(P) pěšak
infantryman
Šahy Šah Mat
ایرلندی R
king
B banríon
queen
C caiseal
bulwark
E easpag
bishop
D ridire
knight
(F) fichillín / ceithearnach
little chess piece / kern
Ficheall Sáinn Marbhsháinn
ایتالیایی R re
king
D donna / regina
lady / queen
T torre
tower
A alfiere
standard-bearer
C cavallo
horse
(P) pedone
foot soldier
Scacchi Scacco Scacco matto
ژاپنی K キング (kingu)
Q クイーン (kuīn)
R ルーク (rūku)
B ビショップ (bishoppu)
N ナイト (naito)
(P) ポーン (pōn)
チェス (chesu) 王手 (ōte) /
チェック (chekku)
詰み (tsumi) /
チェックメイト (chekkumeito)
جاوه‌ای R raja
king
Q ratu / perdhana mentri
queen / prime minister
B bèntèng
fortress
M mentri
minister
K jaran
horse
(P) pion
sekak
کنادا ರಾ ರಾಜ (raaja)
king
ಮಂತ್ರಿ (mantri)
minister
ಆನೆ (aane)
elephant
ರಥ (ratha)
chariot
ಕು ಕುದುರೆ (kudure)
horse
ಪಾ ಪಾದಾತಿ (paadaati)
foot sodier
قزاقی Кр патша (patsha)
king
У уәзір (wazir)
vizier
Т тура (tura)
tower
П піл (pil)
elephant
А ат (at)
horse
(П) пешка (peshka) / (С) сарбаз (sarbaz)
foot soldier / warrior
шахмат (shakhmat) шах (shakh) мат (mat)
کره‌ای K 킹 (king)
Q 퀸 (kwin)
R 룩 (rug)
B 비숍 (bi syob)
N 나이트 (na i teu)
(P) 폰 (pon)
체스 (che seu) 체크 (che keu) 체크메이트 (che keu me i teu)
لاتین R rex
king
M regina
queen
T turris / elephas
tower / elephant[۴]
A signifer / cursor / stultus / alphinus
standard-bearer / messenger / fool[۴]
E eques
knight
(P) pedes / pedo
foot soldier
Scacci Scaccus Mattus
لتونیایی K karalis
king
D dāma
lady
T tornis
tower
L laidnis
Z zirgs
horse
(B) bandinieks
peasant
Šahs Šahs Šahs un mats
لیتوانیایی K karalius
king
V valdovė
queen
B bokštas
tower
R rikis
Lithuanian military commander
Ž žirgas
horse
(P) pėstininkas
pawn
Šachmatai Šach Matas
لژبان Na noltrunau
king
Ni noltruni'u
queen
S slanydi'u
castle
X xanto
elephant
Xi xirma
horse
(S) sonci
soldier
caxmati gunta
attack
lo nolraitru cu morsi
the king is dead
لوکزامبورگی K Kinnek
king
D Damm
lady
T Tuerm
tower
L Leefer
runner
P Päerd
horse
(B) Bauer
farmer
Schach Schach Schachmatt
مقدونی K крал
king
D кралица / дама
queen / lady
T топ
cannon
L ловец
hunter
S коњ / скокач
horse / jumper
P пешак / пион
infantryman / pawn
шах шах мат
مالایالم K രാജാവ് (raajavu)
king
Q മന്ത്രി (manthri)
minister
R തേര് (therú)
chariot
B ആന (aana)
elephant
N/Kt കുതിര (kuthira)
horse
(P) കാലാള്‍ / പടയാളി
(kaalal / padayaali)
foot soldier
ചതുരംഗം (chathurangam) ചെക്ക്
ചെക്ക് മേറ്റ്
مراتی R राजा (rājā)
king
V वजीर (vajīr)
vizier
H हत्ती (hātti)
elephant
O उंट (Unṭ)
camel
G घोडा (ghoḍā)
horse
(P) प्यादे (pyāde)
foot soldier
बुद्धिबळ (buddhibal) शह (shah) शहमात (shahmāt)
مغولی Н ноён
نویان
Б бэрс (fers)
vizier
т тэрэг (tereg)
chariot
Т тэмээ (temee)
camel
М морь (mor)
horse
(Х) хүү (hüü)
boy
Шатар шаг / дуг / цод мад
بوکمل K konge
king
D dronning
queen
T tårn
tower
L løper
runner
S springer
jumper
(B) bonde
peasant
Sjakk Sjakk Sjakkmatt
نروژی نو K konge
king
D dronning
queen
T tårn
tower
L løpar
runner
S springar
jumper
(B) bonde
peasant
Sjakk Sjakk Sjakkmatt
اوریه K ରଜା (rôja)
king
Q ରାଣୀ (raṇi)
queen
R ଡଙ୍ଗା (ḍôṅga)
boat
B ହାତୀ (hati)
elephant
N ଘୋଡ଼ା (ghoṛa)
horse
P ସୈନିକ (sôinikô)
soldier
ଚେସ୍/ଶତରଞ୍ଜ (chess/śôtôrôñjô) ଚେକ୍ (check) ଚେକମେଟ୍ (checkmate)
اورومو M Mootii
Mt Mootittii
G Gidaara, masaraa
A abuunii
N namkabajaa
Cheezii Mirkaneeffannaa Waayila / Mate
فارسی ش شاه
king
و وزیر
vizier / minister
ق/ر قلعه/رخ
castle
ف فیل
elephant
ا اسب
horse
س/پ سرباز/پیاده
soldier
شطرنج (shatranj) کیش (kish) مات (mat)
لهستانی K król
king
H هتمان
W wieża
tower
G goniec
courier
S skoczek
jumper
(P) pion
pawn
Szachy szach mat / szach-mat
پرتغالی R rei
king
D dama / rainha
lady / queen
T torre
tower
B bispo
bishop
C cavalo
horse
(P) peão
foot soldier
Xadrez Xeque Xeque-mate
رومانیایی R rege
king
D damă / regină
lady / queen
T turn / tură
tower
N nebun
fool
C cal
horse
(P) pion
Șah Șah Mat / Șah mat
روسی Кр король (korol')
king
Ф ферзь / королева (ferz' / koroleva)
vizier / queen
Л ладья (ladya)
boat
С слон (slon)
elephant
К конь (kon')
horse
(П) пешка (peshka)
шахматы (shakhmaty) шах (shakh) мат (mat)
گیلیک اسکاتلندی R righ
king
B bànrigh
queen
T tùr
tower
E easbaig
bishop
D ridir
knight
(P) pàn
pawn
feòirne casg tul-chasg
صربی‌کرواتی К краљ (kralj)
king
Д краљицa / дама (kraljica / dama)
queen / lady
Т топ (top)
cannon
Л ловац (lovac)
hunter
С скaкaч / коњ (skakač / konj)
jumper / horse
(П) пешак / пион (pešak / pion)
pedestrian / pawn
Шах (Šah) Шах (Šah) Мат (Mat)
سوتوی شمالی К Kgoši
Kg Kgošigadi
N Ntlosebô / Moshate
Mp Mopišopo
M Mogale
S Seitšhireletšo
Tšhêšê Check Checkmate
سیسیلی R re
king
D riggina
queen
T turru
tower
A alferu
S scecc[h]u
donkey
(P) pidinu
foot soldier
Scacchi
اسلواکی K kráľ
king
D dáma
lady
V veža
tower
S strelec
shooter
J jazdec
rider
(P) pešiak
infantryman / pawn
Šach Šach Mat / Šachmat
اسلوونیایی K kralj
king
D dama
lady
T trdnjava
castle
L lovec
hunter
S skakač
jumper
(P) kmet
farmer
Šah Šah Mat / Šahmat
اسپانیایی R rey
king
D dama / reina
lady / queen
T torre
tower
A alfil
C caballo
horse
(P) peón
foot soldier
Ajedrez Jaque Jaque mate
سوئدی K kung
king
D dam / drottning
lady / queen
T torn
tower
L löpare
runner
H springare / riddare
horse/knight
(B) bonde
peasant
Schack Schack Schack matt
تامیلی K அரசன் (arasaṉ)
king
Q அரசி (araci)
queen
R கோட்டை (kōṭṭai)
castle
B அமைச்சர் / மந்திரி (amaicchar / manthiri)
minister
N/Kt குதிரை (kutirai)
horse
(P) காலாள் / சிப்பாய் (kālāḷ / cippāy)
foot soldier / سیپوی
சதுரங்கம் (sathurankam) முற்றுகை (muṟṟukai) இறுதி முற்றுகை (iṟuti muṟṟukai)
تلوگو రాజు (rāju)
king
మంత్రి (maṃtri)
minister
ఏనుగు (ēnugu)
elephant
శకటు (śakaţu)
గుర్రం (gurraṃ)
horse
బంటు (baṃţu)
soldier
చదరంగం (cadaraṃgaṃ) దాడి (dāḍi) కట్టు (kaţţu)
تای ขุน (khun)
king
เม็ด / ตรี / มนตรี (met / trī / montrī)
counselor
เรือ (reūa)
ship
โคน (khōn)
ม้า (mā)
horse
(บ) เบี้ย (bīa)
menial
หมากรุก (mākruk) รุก (ruk) จน (jon)
ترکی Ş/K şah / kral
shah / king
V vezir
vizier
K kale
castle
F fil
elephant
A at
horse
(P) er / piyon
soldier / pawn
Satranç Şah Mat
اوکراینی король (korol)
king
Ф ферзь (ferz)
vizier
T тура (tura)
tower
C слон (slon)
elephant
K кінь (kin)
horse
(П) пішак / пішка (pishak / pishka)
foot soldier
Шахи (shakhi) Шах (shakh) Мат (mat)
اردو بادشاہ‎ (bādshāh)
وزیر‎ (vazīr)
رخ‎ (rukh)
فيلہ‎ (fiyalah)
گھوڑا‎ (ghōṛā)
پیادہ‎ (pyādah)
شطرنج‎ (šaṭranj) شہ‎ (sheh) شہمات‎ (shehmāt)
ویتنامی V vua
king
H hậu
queen
X xe
chariot
T tượng
elephant
M
horse
tốt
soldier
Cờ vua Chiếu Chiếu bí / Chiếu hết
ولزی T teyrn / brenin
lord / king
B brenhines
queen
C castell
castle
E esgob
bishop
M marchog
rider
(G) gwerinwr
peasant
Gwyddbwyll Siach Siachmat

جستارهای وابسته

ویرایش
  • پی‌جی‌ان - یک فرمت رایانه‌ای محبوب برای ذخیرهٔ بازی‌های شطرنج در برنامه‌های رایانه‌ای که از نشانه‌گذاری جبری برای ثبت حرکات استفاده می‌کند.

منابع

ویرایش
  1. «آموزش علائم اختصاری شطرنج». chesstrainer. ۲۴ شهریور ۱۳۹۶. دریافت‌شده در ۵ شهریور ۱۳۹۹.
  2. The Estonian chess terms were coined by Ado Grenzstein.
  3. "Handbook". www.fide.com. Retrieved 22 March 2019. The pieces bear the names: Koenig, Dame, Turm, Laeufer, Springer, Bauer
  4. ۴٫۰ ۴٫۱ H. J. R. Murray, A History of Chess, ch. 11