نشانه‌گذاری جبری شطرنج

نشانه‌گذاری جبری شطرنج (به انگلیسی: Algebraic chess notation)، روشی برای ضبط و توصیف حرکات در بازی‌های شطرنج است و امروزه در میان بیشتر سازمان‌ها، کتاب‌ها، مجله‌ها و روزنامه‌ها به استانداردی برای نمایش بازی‌های شطرنج درآمده‌است. پیش‌تر در کشورهای انگلیسی‌زبان از روش نشانه‌گذاری توصیفی استفاده می‌شد که امروزه با نشانه‌گذاری جبری جایگزین شده‌است.

یک صفحهٔ شطرنج. چگونگی نام‌گذاری خانه‌های مختلف شطرنج از روی این تصویر مشخص است.

نشانه‌گذاری جبری، گسترش‌یافتهٔ روشی است که فیلیپ استاما در نیمهٔ آغازین سدهٔ هجدهم میلادی به کار می‌برد.

نام‌گذاری خانه‌ها و مهره‌ها

در این روش، نام‌گذاری خانه‌ها بر اساس یک زوج تشکیل یافته از یک حرف و یک عدد صورت می‌گیرد. ستونهای صفحهٔ شطرنج با یک حرف از a تا h و سطرهای صفحهٔ شطرنج از ۱ تا ۸ شماره‌گذاری شده‌اند و با آن‌ها می‌توان نام هر خانه را مشخص کرد.

هرکدام از مهره‌های شطرنج را نیز می‌توان با حرف بزرگ اول نامشان شناخت. به این ترتیب در زبان انگلیسی، مهره شاه را با K (حرف اول king)، وزیر را با Q (حرف اول queen)، رخ را با R (حرف اول rook)، فیل را با B (حرف اول bishop) و اسب را با N (حرف دوم knight) نشان می‌دهند ولی برای سرباز از هیچ حرفی استفاده نمی‌کنند.

حرکات

هر حرکت با حرف نشان‌دهندهٔ آن مهره به همراه آدرس خانه‌ای که مهره به آن رفته نشان می‌دهند. برای مثال، Be5 یعنی حرکت فیل به خانه e5 و Nf3 یعنی حرکت اسب به خانه f3. حال اگر موقعیتی وجود داشت که هر دو اسب یک بازیکن امکان رفتن به خانهٔ f3 را داشته‌باشند، برای اینکه مشخص شود منظورمان کدام اسب بوده از نام ستون پیشین یا سطر پیشین آن در ثبت حرکت استفاده می‌کنیم: Ngf3 یا N5f3.

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

موقعیت مهره‌ها پس از حرکات زیر
‎ 1.e4 e5 2.Nf3 Nc6 3.Bb5 a6

برای مشخص شدن اینکه کدام حرکت متعلق به بازیکن سیاه و کدام متعلق به سفید است از شماره‌گذاری استفاده می‌کنیم و بین حرکات دو بازیکن از فاصله استفاده می‌کنیم:

1. e4 e5 2. Nf3 Nc6 3. Bb5 a6

برای مشخص شدن اینکه مهرهٔ حریف در یک حرکت گرفته شده از علامت x استفاده می‌کنیم: Bxe5 یعنی فیل مهرهٔ خانه e5 را کشته‌است.

برای نشان دادن ارتقای یک سرباز از علامت = استفاده می‌کنیم: e8=Q یعنی سرباز ستون هشتم با رسیدن به خانهٔ آخر به یک وزیر تبدیل شده‌است.

برای نشان دادن قلعه رفتن شاه، از علامت O-O (یا 0-0) برای قلعهٔ کوچک و از O-O-O (یا 0-0-0) برای قلعهٔ بزرگ استفاده می‌شود.

از علامت + برای نشان دادن کیش و از علامت # برای نشان دادن مات استفاده می‌شود.

۰-۱ در انتهای بازی نشان‌دهندهٔ بُرد سیاه، ۰-۱ نشان‌دهندهٔ بُرد سفید و ½–½ نشان‌دهندهٔ مساوی است.

نشانه‌های ارزیابی

نشانه‌های رایج زیر اگرچه جزئی از نشانه‌گذاری جبری نیستند اما به‌طور گسترده‌ای برای ارزیابی حرکات بکار می‌روند:

• ! به معنای حرکت خوب
• !! به معنی حرکت خیلی خوب یا فوق العاده
• ؟ به معنای حرکت بد
• ؟؟ به معنای حرکت خیلی بد یا اشتباه فاحش
• !? به معنای حرکت مشکوک
• ?! به معنای حرکت جالب
• □ به معنای تنها حرکت قابل انجام یا حرکت اجباری

نام مهره به زبان های مختلف

جدول زیر شامل اسامی و نام‌های مهره‌های شطرنج و اصطلاحات آن به زبان‌های مختلف است.

زبان	شاه	وزیر	رخ	فیل	اسب	پیاده	شطرنج	کیش	کیش‌مات/مات
نماد	♔ ♚	♕ ♛	♖ ♜	♗ ♝	♘ ♞	♙ ♟	n/a	+ or †	# or ++ or ‡
آفریکانس	K Koning king	D Dame lady	T Toring tower	L Loper runner	R Ruiter rider	(P) Pion	Skaak	Skaak	Skaakmat
آلبانیایی	M Mbreti king	D Dama / Mbretëresha lady / queen	T Torra tower	F Fili / Oficeri elephant / officer	K Kali horse	(U) Ushtari soldier	Shahu	Shah	Shah mat
عربی	م مَلِك (malik) king	و وزير (wazïr) vizier	ر رخ / طابية (rukhkh / ṭābiya) fortress / castle	ف فيل (fīl) elephant	ح حصان (ħiṣān) horse	ب بيدق / عسكري (baidaq / `askarī) pawn / soldier	شطرنج (shaṭranj)	كِش مَلِك (kish malik)	كِش مات (kish māt)
آذربایجانی	Ş Şah شاه	V Vəzir vizier	T Top cannon	F Fil elephant	A At horse	P Piyada foot soldier	Şahmat	şah shah	mat mat
ارمنی	Ա Արքա (Ark῾a) king	Թ Թագուհի (T῾agowhi) queen	Ն Նավակ (Navak) ship	Փ Փիղ (P῾ił) elephant	Ձ Ձի (Dzi) horse	Զ Զինվոր (Zinvor) soldier	Շախմատ (Šaxmat) Ճատրակ (Čatrak)	Շախ (Šax)	Մատ (Mat)
باسکی	E Erregea king	D Dama lady	G Gaztelua castle	A Alfila	Z Zalduna knight	(P) Peoia pawn	Xake	Xake	Xake mate
بلاروسی (تاراشکیه‌ویتسا)	К кароль king	Вз візыр vizier	Лд ладзьдзя boat	А афіцэр officer	В вершнік rider	(Л) латнік pawn	Шахматы	Шах	Мат
بنگالی	R রাজা (rājā) King	M মন্ত্রী (montri) Minister	N নৌকা (noukā) Boat	H গজ / হাতি (gôj / hāti) Elephant	G ঘোড়া (ghoṛā) Horse	B বোড়ে / সৈন্য (boṛe / śoinno) Walker/Troop	দাবা (dābā)	কিস্তি (kisti) Check	কিস্তিমাত (kistimāt) Checkmate
بلغاری	Ц цар emperor	Д дама lady	Т топ cannon	О офицер officer	К кон horse	(П) пешка foot soldier	Шахмат / Шах	Шах	(Шах и) мат
کاتالان	R rei	D dama / reina lady / queen	T torre tower	A alfil	C cavall horse	(P) peó	Escacs	Escac / Xec	Escac i mat
چینی	K 王 (wáng) king	Q 后 (hòu) queen	R 車 (jū) گردونه	B 象 (xiàng) elephant	N 馬 (mǎ) horse	(P) 兵 (bīng) soldier	國際象棋 (guójì xiàngqí) international chess	將軍 (jiāngjūn)	將死 (jiāng sǐ)
چکی	K král king	D dáma lady	V věž tower	S střelec shooter	J jezdec rider	(P) pěšec foot soldier	Šachy	Šach	Mat
دانمارکی	K konge king	D dronning queen	T tårn tower	L løber runner	S springer jumper	(B) bonde peasant	Skak	Skak	Skakmat
هلندی	K koning king	D dame / koningin lady / queen	T toren / kasteel tower / castle	L loper / raadsheer runner / counsellor	P paard horse	(pi) pion	Schaken	Schaak	Mat / Schaakmat
انگلیسی	K king	Q queen	R rook, castle	B bishop	N knight	(P) pawn	Chess	Check	Checkmate / Mate
اسپرانتو	R reĝo king	D damo lady	T turo tower	K kuriero courier	Ĉ ĉevalo horse	(P) peono	Ŝako	Ŝak	Ŝakmato
استونیایی	K kuningas king	L lipp flag	V vanker chariot / carriage	O oda spear	R ratsu riding horse	(E) ettur forwarder	Male after malev	Tuli / Šahh fire	Matt
فنلاندی	K kuningas king	D daami / kuningatar lady / queen	T torni tower	L lähetti messenger	R ratsu ride	(S) sotilas soldier	Shakki	Shakki	Matti / Shakkimatti
فرانسوی	R roi king	D dame lady	T tour tower	F fou jester	C cavalier rider	(P) pion	Échecs	Échec	Échec et mat
گالیسی	R rei king	D dama / raíña lady / queen	T torre tower	B bispo bishop	C cabalo horse	(P) peón foot soldier	Xadrez	Xaque	Xaque mate
گرجی	მფ მეფე (mep'e) king	ლ ლაზიერი (lazieri) queen	ე ეტლი (etli) chariot	კ კუ (ku) tortoise	მ მხედარი (mkhedari) rider	პ პაიკი (paiki) pawn	ჭადრაკი (Čadraki)	ქიში (K'ishi)	შამათი (Shamat'i)
آلمانی	K König king	D Dame lady / queen	T Turm tower	L Läufer runner	S Springer jumper	(B) Bauer peasant	Schach	Schach	Matt / Schachmatt
یونانی	Ρ βασιλιάς (vasiliás) king	Β βασίλισσα (vasílissa) queen	Π πύργος (pýrgos) tower	Α αξιωματικός (axiomatikós) officer	Ι ίππος (íppos) horse	(Σ) πιόνι (pióni) pawn	Σκάκι (Skáki)	Σαχ (Sach)	Mατ (Mat)
هندی	R राजा (rājā) king	V वज़ीर / रानी (vazīr / rānī) vizier / queen	H हाथी (hāthī) elephant	O ऊँट (ūṁṭ) camel	G घोड़ा (ghoṛā) horse	(P) प्यादा (pyādā) infantryman	शतरंज (śatrañj)	शह (Shah)	शहमात (Shahmāt)
عبری	מ מלך (Melech) king	מה מלכה (Malka) queen	צ צריח (Tzariach) tower	ר רץ (Ratz) runner	פ פרש (Parash) horseman	רגלי (Regli) foot soldier	שחמט (Shakhmat)	שח (Shakh)	מט (Mat)
هوسه	S sarki king	Q sarauniya queen	R sansanin fortress	G giwa elephant	J jarumi mounted warrior	(P) soja soldier	ces	ceki	ceki mat
مجاری	K király king	V vezér / királynő vizier / queen	B bástya bastion	F futó runner	H huszár / ló hussar / horse	(Gy) gyalog / paraszt footman / peasant	Sakk	Sakk	Matt
ایسلندی	K kóngur king	D drottning queen	H hrókur rook	B biskup bishop	R riddari knight	(P) peð pawn	Skák	Skák	Skák og mát
ایدو	R rejo king	D damo lady	T turmo tower	E episkopo bishop	K kavalo horse	(P) piono	Shakoludo	Shako	Shakmato
اندونزیایی	R raja king	M menteri minister / vizier	B benteng castle / fortress	G gajah elephant	K kuda horse	(P) pion	Catur	Sekak / Ster	Sekakmat
میان‌اسلاوی	K kralj king	C carica / dama empress / lady	Z zamok / věža castle / tower	L lovec hunter	J jezdec / konj rider / horse	(P) pěšak infantryman	Šahy	Šah	Mat
ایرلندی	R rí king	B banríon queen	C caiseal bulwark	E easpag bishop	D ridire knight	(F) fichillín / ceithearnach little chess piece / kern	Ficheall	Sáinn	Marbhsháinn
ایتالیایی	R re king	D donna / regina lady / queen	T torre tower	A alfiere standard-bearer	C cavallo horse	(P) pedone foot soldier	Scacchi	Scacco	Scacco matto
ژاپنی	K キング (kingu)	Q クイーン (kuīn)	R ルーク (rūku)	B ビショップ (bishoppu)	N ナイト (naito)	(P) ポーン (pōn)	チェス (chesu)	王手 (ōte) / チェック (chekku)	詰み (tsumi) / チェックメイト (chekkumeito)
جاوه‌ای	R raja king	Q ratu / perdhana mentri queen / prime minister	B bèntèng fortress	M mentri minister	K jaran horse	(P) pion	sekak
کنادا	ರಾ ರಾಜ (raaja) king	ಮ ಮಂತ್ರಿ (mantri) minister	ಆ ಆನೆ (aane) elephant	ರ ರಥ (ratha) chariot	ಕು ಕುದುರೆ (kudure) horse	ಪಾ ಪಾದಾತಿ (paadaati) foot sodier
قزاقی	Кр патша (patsha) king	У уәзір (wazir) vizier	Т тура (tura) tower	П піл (pil) elephant	А ат (at) horse	(П) пешка (peshka) / (С) сарбаз (sarbaz) foot soldier / warrior	шахмат (shakhmat)	шах (shakh)	мат (mat)
کره‌ای	K 킹 (king)	Q 퀸 (kwin)	R 룩 (rug)	B 비숍 (bi syob)	N 나이트 (na i teu)	(P) 폰 (pon)	체스 (che seu)	체크 (che keu)	체크메이트 (che keu me i teu)
لاتین	R rex king	M regina queen	T turris / elephas tower / elephant	A signifer / cursor / stultus / alphinus standard-bearer / messenger / fool	E eques knight	(P) pedes / pedo foot soldier	Scacci	Scaccus	Mattus
لتونیایی	K karalis king	D dāma lady	T tornis tower	L laidnis	Z zirgs horse	(B) bandinieks peasant	Šahs	Šahs	Šahs un mats
لیتوانیایی	K karalius king	V valdovė queen	B bokštas tower	R rikis Lithuanian military commander	Ž žirgas horse	(P) pėstininkas pawn	Šachmatai	Šach	Matas
لژبان	Na noltrunau king	Ni noltruni'u queen	S slanydi'u castle	X xanto elephant	Xi xirma horse	(S) sonci soldier	caxmati	gunta attack	lo nolraitru cu morsi the king is dead
لوکزامبورگی	K Kinnek king	D Damm lady	T Tuerm tower	L Leefer runner	P Päerd horse	(B) Bauer farmer	Schach	Schach	Schachmatt
مقدونی	K крал king	D кралица / дама queen / lady	T топ cannon	L ловец hunter	S коњ / скокач horse / jumper	P пешак / пион infantryman / pawn	шах	шах	мат
مالایالم	K രാജാവ് (raajavu) king	Q മന്ത്രി (manthri) minister	R തേര് (therú) chariot	B ആന (aana) elephant	N/Kt കുതിര (kuthira) horse	(P) കാലാള്‍ / പടയാളി (kaalal / padayaali) foot soldier	ചതുരംഗം (chathurangam)	ചെക്ക്	ചെക്ക് മേറ്റ്
مراتی	R राजा (rājā) king	V वजीर (vajīr) vizier	H हत्ती (hātti) elephant	O उंट (Unṭ) camel	G घोडा (ghoḍā) horse	(P) प्यादे (pyāde) foot soldier	बुद्धिबळ (buddhibal)	शह (shah)	शहमात (shahmāt)
مغولی	Н ноён نویان	Б бэрс (fers) vizier	т тэрэг (tereg) chariot	Т тэмээ (temee) camel	М морь (mor) horse	(Х) хүү (hüü) boy	Шатар	шаг / дуг / цод	мад
بوکمل	K konge king	D dronning queen	T tårn tower	L løper runner	S springer jumper	(B) bonde peasant	Sjakk	Sjakk	Sjakkmatt
نروژی نو	K konge king	D dronning queen	T tårn tower	L løpar runner	S springar jumper	(B) bonde peasant	Sjakk	Sjakk	Sjakkmatt
اوریه	K ରଜା (rôja) king	Q ରାଣୀ (raṇi) queen	R ଡଙ୍ଗା (ḍôṅga) boat	B ହାତୀ (hati) elephant	N ଘୋଡ଼ା (ghoṛa) horse	P ସୈନିକ (sôinikô) soldier	ଚେସ୍/ଶତରଞ୍ଜ (chess/śôtôrôñjô)	ଚେକ୍ (check)	ଚେକମେଟ୍ (checkmate)
اورومو	M Mootii	Mt Mootittii	G Gidaara, masaraa	A abuunii	N namkabajaa	Cheezii	Mirkaneeffannaa	Waayila / Mate
فارسی	ش شاه king	و وزیر vizier / minister	ق/ر قلعه/رخ castle	ف فیل elephant	ا اسب horse	س/پ سرباز/پیاده soldier	شطرنج (shatranj)	کیش (kish)	مات (mat)
لهستانی	K król king	H هتمان	W wieża tower	G goniec courier	S skoczek jumper	(P) pion pawn	Szachy	szach	mat / szach-mat
پرتغالی	R rei king	D dama / rainha lady / queen	T torre tower	B bispo bishop	C cavalo horse	(P) peão foot soldier	Xadrez	Xeque	Xeque-mate
رومانیایی	R rege king	D damă / regină lady / queen	T turn / tură tower	N nebun fool	C cal horse	(P) pion	Șah	Șah	Mat / Șah mat
روسی	Кр король (korol') king	Ф ферзь / королева (ferz' / koroleva) vizier / queen	Л ладья (ladya) boat	С слон (slon) elephant	К конь (kon') horse	(П) пешка (peshka)	шахматы (shakhmaty)	шах (shakh)	мат (mat)
گیلیک اسکاتلندی	R righ king	B bànrigh queen	T tùr tower	E easbaig bishop	D ridir knight	(P) pàn pawn	feòirne	casg	tul-chasg
صربی‌کرواتی	К краљ (kralj) king	Д краљицa / дама (kraljica / dama) queen / lady	Т топ (top) cannon	Л ловац (lovac) hunter	С скaкaч / коњ (skakač / konj) jumper / horse	(П) пешак / пион (pešak / pion) pedestrian / pawn	Шах (Šah)	Шах (Šah)	Мат (Mat)
سوتوی شمالی	К Kgoši	Kg Kgošigadi	N Ntlosebô / Moshate	Mp Mopišopo	M Mogale	S Seitšhireletšo	Tšhêšê	Check	Checkmate
سیسیلی	R re king	D riggina queen	T turru tower	A alferu	S scecc[h]u donkey	(P) pidinu foot soldier	Scacchi
اسلواکی	K kráľ king	D dáma lady	V veža tower	S strelec shooter	J jazdec rider	(P) pešiak infantryman / pawn	Šach	Šach	Mat / Šachmat
اسلوونیایی	K kralj king	D dama lady	T trdnjava castle	L lovec hunter	S skakač jumper	(P) kmet farmer	Šah	Šah	Mat / Šahmat
اسپانیایی	R rey king	D dama / reina lady / queen	T torre tower	A alfil	C caballo horse	(P) peón foot soldier	Ajedrez	Jaque	Jaque mate
سوئدی	K kung king	D dam / drottning lady / queen	T torn tower	L löpare runner	H springare / riddare horse/knight	(B) bonde peasant	Schack	Schack	Schack matt
تامیلی	K அரசன் (arasaṉ) king	Q அரசி (araci) queen	R கோட்டை (kōṭṭai) castle	B அமைச்சர் / மந்திரி (amaicchar / manthiri) minister	N/Kt குதிரை (kutirai) horse	(P) காலாள் / சிப்பாய் (kālāḷ / cippāy) foot soldier / سیپوی	சதுரங்கம் (sathurankam)	முற்றுகை (muṟṟukai)	இறுதி முற்றுகை (iṟuti muṟṟukai)
تلوگو	రాజు (rāju) king	మంత్రి (maṃtri) minister	ఏనుగు (ēnugu) elephant	శకటు (śakaţu)	గుర్రం (gurraṃ) horse	బంటు (baṃţu) soldier	చదరంగం (cadaraṃgaṃ)	దాడి (dāḍi)	కట్టు (kaţţu)
تای	ข ขุน (khun) king	ต เม็ด / ตรี / มนตรี (met / trī / montrī) counselor	ร เรือ (reūa) ship	ค โคน (khōn)	ม ม้า (mā) horse	(บ) เบี้ย (bīa) menial	หมากรุก (mākruk)	รุก (ruk)	จน (jon)
ترکی	Ş/K şah / kral shah / king	V vezir vizier	K kale castle	F fil elephant	A at horse	(P) er / piyon soldier / pawn	Satranç	Şah	Mat
اوکراینی	Kр король (korol) king	Ф ферзь (ferz) vizier	T тура (tura) tower	C слон (slon) elephant	K кінь (kin) horse	(П) пішак / пішка (pishak / pishka) foot soldier	Шахи (shakhi)	Шах (shakh)	Мат (mat)
اردو	بادشاہ‎ (bādshāh)	وزیر‎ (vazīr)	رخ‎ (rukh)	فيلہ‎ (fiyalah)	گھوڑا‎ (ghōṛā)	پیادہ‎ (pyādah)	شطرنج‎ (šaṭranj)	شہ‎ (sheh)	شہمات‎ (shehmāt)
ویتنامی	V vua king	H hậu queen	X xe chariot	T tượng elephant	M mã horse	tốt soldier	Cờ vua	Chiếu	Chiếu bí / Chiếu hết
ولزی	T teyrn / brenin lord / king	B brenhines queen	C castell castle	E esgob bishop	M marchog rider	(G) gwerinwr peasant	Gwyddbwyll	Siach	Siachmat

جستارهای وابسته

• پی‌جی‌ان - یک فرمت رایانه‌ای محبوب برای ذخیرهٔ بازی‌های شطرنج در برنامه‌های رایانه‌ای که از نشانه‌گذاری جبری برای ثبت حرکات استفاده می‌کند.

منابع

• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Algebraic notation (chess)». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۳۰ شهریور ۱۳۹۳.