ایرج جنتی عطایی

ایرج جنتی‌عطایی (زاده ۱۹ دی ۱۳۲۵ در مشهد)، شاعر، ترانه‌سرا، نمایشنامه‌نویس و کارگردان تئاتر ایرانی است.

ایرج جنتی‌عطایی
اطلاعات
نام اصلی	ایرج جنتی‌عطایی
تولد	۱۹ دی ۱۳۲۵ مشهد
ملیت	ایرانی
وبگاه	janatie-ataie.com

زندگی‌نامه و تحصیلات

ایرج جنتی‌عطایی در ۱۹ دی‌ماه ۱۳۲۵ در شهر مشهد متولد شد. پدر او اصالتی تبریزی داشت اما بزرگ‌شده مشهد بود. مادر او از اهالی عشق‌آباد بود که به دنبال حکومت استالین ناچار به مهاجرت به مشهد شد. او به علت شغل پدر در نیروی هوایی چند سالی را در مشهد و چند سالی را در دزفول گذرانده اما بخش تعیین‌کننده‌ای از دوران کودکی و جوانی‌اش در تهران گذشته است. او فارغ‌التحصیل رشته تئاتر از مدرسه هنرهای دراماتیک دانشگاه تهران و دانش‌آموخته جامعه‌شناسی هنر از کالج چلسی است.

ترانه

ترانه‌سُرایی را در نوجوانی (اوایل دهه چهل خورشیدی) آغاز کرد. برای ترانه‌های اولیه‌اش، میلاد کیایی آهنگ‌سازی می‌کرد که روزهای سه‌شنبه از یک برنامه آماتوری رادیو ایران پخش می‌شد. اولین کاری که به‌طور رسمی از او پخش شد ترانه‌ای بود به اسم شِکوِه که بر روی ملودی‌ای از سلیمان اکبری نوشته بود و روز جمعه‌ای از برنامه شما و رادیو پخش شد. بعدتر به صورت تیمی، کار با یکی از درخشان‌ترین آهنگ‌سازان موسیقی پاپ ایران، پرویز مقصدی را آغاز کرد. در این دوران ترانه‌های بسیاری را بر مبنی ملودی‌های مقصدی آفرید. ترانه گل‌سرخ که ویگن اجرایش کرد، یکی از مشهورترین ترانه‌های این دوران است.

بعدها به استودیو طنین پیوست و ترانه‌هایش در کنار ترانه‌هایی از اردلان سرفراز، شهیار قنبری، زویا زاکاریان، فرهاد شیبانی و منصور تهرانی با آهنگ‌سازی آهنگ‌سازانی هم‌چون واروژان، بابک بیات و حسن شماعی‌زاده و صداهایی چون داریوش و گوگوش و ابی موسیقی پاپ و موج نو ترانه ایران را در دهه پنجاه خورشیدی (هفتاد میلادی) به اوجی درخشان رساند. او به همراه دوست و بچه‌محل دوران نوجوانی‌اش، بابک بیات با احساسی که از رویداد سیاهکل گرفت در سال ۱۳۵۲، ترانه جنگل را با صدای داریوش اقبالی منتشر کرد. این ترانه در کنار ترانه‌های بن‌بست و خونه، ساواک را متوجه او کرد که به دستگیری او و داریوش در سال ۱۳۵۳ منتهی شد.

همچنین در سال ۱۳۵۱، به خاطر ارزش‌های هنری و اجتماعی ترانه‌هایش، برنده جایزه فروغ شد اما این جایزه را در آستانه برگزاری دیگر بار آن ـ به عنوان اعتراض به شیوه حاکم بر گزینش نامزدهای جایزه ـ پس داد.

سرانجام در آذرماه ۱۳۵۷، مجبور به ترک میهن شد و از آن پس در تبعیدی طولانی زیسته است. در تبعید هم پس از چند سالی وقفه، پیگیرانه به آفرینش ترانه پرداخته و ترانه‌های درخشان بسیاری به کارنامه هنری خود افزوده است. ترانه‌های او را (قریب به ۳۰۰ ترانه) پیش و پس از انقلاب، بهترین‌های موسیقی پاپ ایران اجرا کرده‌اند.

او همواره به ترانه‌سُرایان پیش از خود نگاهی مهربان و حرفه‌ای دارد. از ناصر رستگارنژاد، پرویز وکیلی، نوذر پرنگ، هوشنگ شهابی و به خصوص تورج نگهبان ـ که در استودیو طنین به او راه و میدان عمل داد ـ با احترام یاد می‌کند.

از او در زمینه ترانه کتاب‌های زیر منتشر شده‌است:

• زمزمه‌های یک شب ۳۰ ساله ـ گزینه ترانه، سانفرانسیسکو، انتشارات نکیسا ۱۹۹۶؛ برلین، انتشارات گردون، ۱۳۸۴
• مرا به خانه‌ام ببر ـ گفتگو و گزینه ترانه، به کوشش یغما گلروئی، تهران، انتشارات دارینوش، ۱۳۸۴
• سلام کن به عشق، به انسان ـ ترانه‌های سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۸، تورنتو، انتشارات سرای بامداد، ۲۰۱۸ (۱۳۹۷)

او همچنین گزیده‌ای از ترانه‌هایش را بر روی موسیقی (تنظیم) آندرانیک دکلمه کرده که توسط کمپانی کلتکس در سال ۲۰۰۱ به صورت لوح فشرده منتشر شده‌است.

شعر

او به دنبال چاپ اشعارش در مجله خوشه و سایر مجلات ادبی دهه چهل، به دعوت احمد شاملو در پنجمین شب (۲۸ شهریور ۱۳۴۷) از شب‌های شعر خوشه به شعرخوانی پرداخت. از او یک مجموعه شعر پیش از انقلاب و یک مجموعه در تبعید منتشر شده‌ است.

• و آنگاه آه ای فرشته ـ تهران، انتشارات بامداد، ۱۳۵۰
• آواز در زنجیر ـ لندن، انتشارات شما، ۱۹۸۵

نمایشنامه

• گربه، مرداب، انتظار (چاپ نشده)
• سوگنامه برای تو ـ تهران، انتشارات چاووش، ۱۳۵۷
• شکستن و رَستن ـ تهران، انتشارات چاووش، ۱۳۵۸
• زخم‌های ما (انگلیسی) ـ لندن، انتشارات همبستگی‌های بین‌المللی، ۱۹۸۳
• فاخته دهان‌دوخته ـ لندن، انتشارات شما، ۱۹۸۶
• پرومته در اوین ـ لندن، انتشارات مزدک ۱۹۸۷؛ استکهلم، انتشارات باران، ۱۹۸۷؛ کلن، کانون کردستان، ۱۹۸۸؛ بازنوشته نمایشنامه، استکهلم، انتشارات باران، ۱۹۹۸
• رستمی دیگر اسفندیاری دیگر ـ پاریس، انتشارات اتوال، ۱۹۹۲
• پروانه‌ای در مشت ـ لس‌آنجلس، انتشارات نشر کتاب، ۱۹۹۵؛ استکهلم، انتشارات باران، ۱۹۹۶
• رفت و برگشت ـ هامبورگ، انتشارات سنبله، ۲۰۰۰
• یک رؤیای خصوصی، (چاپ نشده) ۱۳۹۲
• خورشید شب (انگلیسی) ـ گزیده آثار، لندن، انتشارات متوئن، ۱۹۸۹
• گزینه نمایشنامه‌ها (سه جلد): هامبورگ، انتشارات سنبله، ۲۰۰۰

کارگردانی تئاتر

بیشترین نمایشنامه‌های ایرج جنتی‌عطایی به کارگردانی خود او در تبعید در تورهای مختلف اروپا و آمریکا و استرالیا و نیوزیلند به روی صحنه رفته است. پیشتر اما در اواخر دهه چهل شمسی، نمایشنامه گربه، مرداب، انتظار به کارگردانی فرهاد مجدآبادی و بازیگری صدرالدین زاهد و رضا رویگری در تهران اجرا شده‌است.

او همچنین از بنیان‌گذاران گروه تئاتری مزدک است.

پنجمین جشنواره مستقل تئاتر فارسی لندن در بهار سال ۱۳۹۷، با بزرگداشت ایرج جنتی‌عطایی به کار خود پایان داد.

سایر نمایشنامه‌هایی که او کارگردانی کرده:

• سوگنامه برای تو (بازیگران: خسرو شکیبایی، اسماعیل بختیاری، مهدی محمدی‌پور، حسین عابد، جلال اسماعیل‌زاده) اجرا به مدت چند ماه در سالن تئاتر دانشکده هنرهای زیبا و بعد به دعوت علی نصیریان (رئیس اداره تئاتر)، ۸ شب اجرا از تاریخ ۱۵ دیماه ۱۳۵۶ در خانه نمایش، گروه تئاتر مزدک، تهران
• زخم‌های ما
• فاخته دهان‌دوخته، اجرا در رویال کورت سال ۱۹۸۴
• پروانه‌ای در مشت
• رستمی دیگر اسفندیاری دیگر، سال ۱۹۹۱
• پرومته در اوین، اجراشده به زبان‌های فارسی، انگلیسی، آلمانی، هلندی و ضبط رادیویی در BBC4
• رفت و برگشت (بازیگران: سوسن و سودابه فرخ‌نیا، محمد مطیع، علی کامرانی)
• یک رویای خصوصی، تور آمریکا و کانادا، ۱۳۹۲ (بازیگران: بهروز وثوقی، سوسن فرخ‌نیا، گلشیفته فراهانی)

سینما

او به سفارش بی.بی.سی (BBC)، انستیتو فیلم بریتانیا (BFI) و شرکت فیلمسازی (One Eyed Dog) فیلمنامه‌های زیر را نوشته است:

• ترانه ممنوع (Forbidden Song)
• در قفس کردن باد (Caging the Wind)
• دژخیم (The Executioner)
• پناه دادن به دشمن (Sheltering the Enemy)
• اجازه اقامت (Leave to Remain)

در ایران پیش از انقلاب، فیلم فدایی (۱۳۵۲) بر اساس فیلمنامه‌ای از او به کارگردانی رضا علامه‌زاده ساخته شده‌است.

ترانه‌شناسی

نوشتار اصلی: ترانه‌شناسی ایرج جنتی‌عطایی

شعر فیلم «فریاد زیر آب»

این ترانه سرودهٔ ایرج جنتی‌عطایی است که در فیلم «فریاد زیر آب» با صدای داریوش اقبالی اجرا شده‌است.

ضیافتهای عاشق را، خوشا بخشش، خوشا ایثار		خوشا پیدا شدن در عشق، برای گم شدن در یار
چه دریایی میان ماست، خوشا دیدار ما در خواب		چه امیدی به این ساحل، خوشا فریاد زیر آب
خوشا عشق و خوشا خون جگر خوردن		خوشا مردن، خوشا از عاشقی مردن
اگر خوابم اگر بیدار، اگر مستم اگر هشیار		مرا یارای بودن نیست، تو یاری کن مرا ای یار
تو ای خاتون خواب من، من تن خسته را دریاب		مرا هم‌خانه کن تا صبح، نوازش کن مرا تا خواب
همیشه خواب تو دیدن، دلیل بودن من بود		چراغ راه بیداری، اگر بود از تو روشن بود
نه از دور و نه از نزدیک، تو از خواب آمدی ای عشق		خوشا خودسوزی عاشق، مرا آتش زدی ای عشق

جستارهای وابسته

• ابوالقاسم جنتی عطایی

منابع

• آرشیو حمید دلواره‌ها

منابع برای مطالعه بیشتر

• کتاب مرا به خانه‌ام ببر، ایرج جنتی‌عطائی، گفتگو/ گزینهٔ ترانه‌ها / نقد و نظر، به کوشش یغما گلرویی، انتشارات دارینوش، تهران، چاپ دوم، سال ۱۳۸۴

پیوند به بیرون

• وب‌گاه رسمی ایرج جنتی عطایی
• صفحه رسمی ایرج جنتی عطایی در فیس‌بوک