دستگاه گوارش انسان

از دستگاه‌های فعال در بدن انسان
(تغییرمسیر از سیستم گوارش)

دستگاه گُوارش، سامانه گوارش (به انگلیسی: Digestive system) یکی از دستگاه‌های فعال در بدن انسان و بعضی از جانداران است. این دستگاه در انسان و مهره‌داران به صورت لولهٔ گوارشی، و در جانوران کمتر تکامل‌یافته مانند کیسه‌تنان از جمله هیدر، شقایق دریایی و عروس دریایی به صورت کیسهٔ گوارشی به نام حفرهٔ گوارشی وجود دارد. باید توجه داشت که دستگاه گوارش در جانوران بر اساس نوع غذایی که می‌خورند به شکل‌های مختلفی وجود دارد. اما به‌طور کلی مراحل گوارش آن‌ها از چهار مرحلهٔ کلی بلع، گوارش مکانیکی و شیمیایی، جذب و دفع تشکیل شده‌است. بعضی از جانوران که به صورت انگل زندگی می‌کنند مانند کرم کدو اصلاً دستگاه گوارش ندارند و به‌طور مستقیم و با عمل واپخش (انتشار) مواد غذایی تجزیه شده را از طریق پوست وارد بدن خود کرده و مورد استفادهٔ یاخته‌های خود قرار می‌دهند.[۱]

دستگاه گوارش انسان
دستگاه گوارش انسان
شناسه‌ها
MeSHD004064
TA98A05.0.00.000
TA22773
THH3.04
FMA7152

دستگاه گوارش انسان که از دهان تا مقعد امتداد دارد، از لولهٔ گوارشی و غده‌های گوارشی تشکیل شده‌است و حدود هفت متر طول دارد. غدد گوارشی شامل غده‌های بزاقی، غده‌های دیوارهٔ معده و روده، لوزالمعده و کبد است. لولهٔ گوارشی نیز شامل دهان، حلق، مری، معده، رودهٔ کوچک، رودهٔ بزرگ و راست‌روده می‌شود.

هر چیزی که وارد معده می‌شود با آنزیم‌های درون معده مخلوط می‌گردد تا به اجزاء ساده‌تری تجزیه شود. سپس این مخلوط که کیموس نامیده می‌شود، از معده خارج شده و به روده‌ها می‌رود تا از آنجا، مواد غذایی تجزیه‌شده جذب جریان خون شوند. مواد غذایی تجزیه‌شده از طریق جریان خون در سیاهرگ باب کبدی ابتدا به کبد جریان یافته تا در آنجا برخی مواد در کبد ذخیره شوند و سپس برای مصرف در اختیار یاخته‌های بدن قرار می‌گیرند. اجزای غذایی که جذب نمی‌شوند از طریق مدفوع از بدن دفع می‌گردند.

بخشی از بافت زبان. بزرگنمایی: 4x
 
دهان یک مرد

از هنگام شروع به جویدن غذا، گوارش غذا نیز شروع می‌گردد. دهان در اثر جویدن و آنزیم‌های موجود در بزاق باعث گوارش مکانیکی (توسط [دندان]ها و ماهیچه‌های فک پایین) و شیمیایی می‌شود. بزاق مخلوطی از ترشحات سه جفت غدهٔ زیرزبانی، زیرآرواره‌ای و بناگوشی است. مادهٔ دیگری نیز در آن وجود دارد که موسین نام دارد و به هنگام مخلوط شدن با آب به مادهٔ چسبناک و قلیایی به نام مخاط تبدیل می‌شود و باعث چسبیده شدن ذرات جویده‌شده به هم و تسهیل در بلع می‌شود. غده‌های ترشح‌کنندهٔ موسین در سراسر لولهٔ گوارشی وجود دارند. در بزاق آنزیمی به نام پتیالین وجود دارد که یک آمیلاز ضعیف است و از غدد بناگوشی ترشح می‌شود. این آنزیم کربوهیدرات‌ها از جمله نشاسته را به مالتوز تبدیل می‌کند. آنزیم دیگر موجود در بزاق لیزوزیم است که باعث ضدعفونی شدن دهان و از بین رفتن باکتری‌ها می‌شود و همچنین ضدعفونی کردن حفرهٔ دهان را به عهده می‌گیرد؛ بنابراین بزاق باعث گوارش، ضدعفونی حفرهٔ دهان، کمک به حس چشایی، مرطوب نگاه داشتن دهان و تسهیل سخن گفتن می‌شود. پس از جویده شدن، غذا در اثر عمل بلع به مری و از طریق آن به معده راه می‌یابد.

دهان اولین عضو دستگاه گوارش بدن است که غذا و آب برای گوارش اول وارد این عضو می‌شوند. دهان شامل حفرهٔ دهان، دندان‌ها، زبان، بزاق، لثه و سقف دهان است فک بالا ثابت است و حرکت نمی‌کند؛ ولی فک پایین حرکت دارد و عمل باز و بسته شدن دهان را انجام می‌دهد. در درون استخوان هر فک حفره‌هایی وجود دارد که ریشهٔ دندان‌ها در آن قرار می‌گیرد. در این حفرات دندان‌ها به وسیلهٔ الیاف دور دندان به استخوان فک متصل می‌شوند. روی آرواره‌ها و دور دندان را لثه می‌پوشاند. به آرواره، لثه و الیاف نگهدارندهٔ دور دندان، بافت نگهدارندهٔ دندان گفته می‌شود. دهان انسان در اعمال زیادی نظیر حرف زدن، خندیدن، چشیدن، گاز گرفتن، جویدن و بلعیدن غذا شرکت دارد. اولین قدم در راه گوارش غذا، خرد کردن و جویدن مواد غذایی است که توسط دندان‌ها صورت می‌گیرد. هرکدام از دندان‌ها با شکل خاص خود به عمل جویدن کمک می‌کنند. دندان‌های پیشین برای بریدن، دندان‌های نیش برای پاره کردن و دندان‌های آسیا برای خرد کردن لقمه شکل گرفته‌اند.

معده و مری

ویرایش
 
بخشی از بافت معده. بزرگنمایی: 4x
 
بخشی از بافت معده. بزرگنمایی: 40x

پس از جویده شدن غذا، زبان بالا می‌رود و به کام می‌چسبد. پس از آن‌که گیرنده‌های مکانیکی گلو تحریک شدند زبان کوچک نیز بالا می‌رود و راه بینی را می‌بندد. اپی‌گلوت (بَرچاکنای) نیز راه نای را بسته و به این ترتیب غذا وارد مری (سُرخ‌نای) می‌شود و توسط حرکات کرم‌وار ماهیچه‌های حلقوی مری به دهانهٔ معده می‌رسد. دهانهٔ معده در حالت عادی منقبض بوده و مانع بازگشت غذا از درون معده به مری می‌شود. وقتی موج‌های کرم‌وار به دهانهٔ معده می‌رسند باعث بازشدن آن و ورود غذا به درون معده می‌شوند. آن‌گاه معده توسط آنزیم‌ها و حرکات خود غذا را به ماده‌ای خمیری به نام کیموس تبدیل می‌کنند.

مواد ترشح‌شده به درون معده عبارت‌اند از موسین (که با تشکیل لایه‌ای قلیایی از مخاط از دیوارهٔ معده در برابر شیرهٔ اسیدی معده محافظت می‌کند)، کلریدریک اسید، فاکتور داخلی معده (که باعث جذب ویتامین ب۱۲ می‌شود)، چند پروتئاز که به‌طور کلی پپسینوژن خوانده می‌شوند و باعث تجزیهٔ پروتئین‌ها به اسیدآمینه می‌شوند و گاسترین (محرک ترشح اسید کلریدریک) و (پپسینوژن).

 
بخشی از بافت پوششی در رودهٔ باریک. بزرگنمایی: 10x
 
بخشی از بافت ماهیچه‌ای رودهٔ باریک. بزرگنمایی: 4x
 
بخشی از بافت ماهیچه‌ای رودهٔ باریک. بزرگنمایی: 10x
 
بخشی از بافت ماهیچه‌ای رودهٔ باریک. بزرگنمایی: 40x

رودهٔ کوچک

ویرایش

رودهٔ کوچک دارای سه بخش است. اولین قسمت که درست پس از معده قرار دارد را دوازدهه (اثنی‌عشر) می‌نامند، که کوتاه‌ترین قسمت رودهٔ کوچک است. دو بخش دیگر رودهٔ کوچک که پس از دوازدهه قرار دارند به ترتیب عبارت‌اند از تهی‌روده و درازروده[۲] که به رودهٔ بزرگ متصل می‌گردد.

وقتی غذا از معده وارد دوازدهه می‌شود، به علت مخلوط بودن با اسید معده، هنوز اسیدی است. در محل دوازدهه، یک شیرهٔ گوارشی قلیایی به این غذا اضافه می‌گردد تا حالت اسیدی آن را خنثی کند. این شیرهٔ گوارشی از عضوی که در قسمت زیر معده قرار دارد و به آن لوزالمعده گفته می‌شود ترشح می‌گردد، که حاوی آنزیم‌هایی است که باعث ادامهٔ گوارش غذا می‌شود، همچنین سکرتین، هورمونی است که از سلول‌های بخش‌هایی از دوازدهه به خون ترشح و باعث افزایش ترشح بی‌کربنات (HCO3 یک بار منفی) از لوزالمعده می‌شود. صفرا نیز در همین محل به غذا اضافه می‌گردد. صفرا مایعی سبز رنگ است که در کبد ساخته می‌شود و سپس از کبد به کیسهٔ صفرا وارد می‌گردد تا در آنجا ذخیره شود. صفرا به حل شدن مواد غذایی چرب کمک می‌کند. علاوه بر این‌ها صفرا وظیفهٔ خارج کردن کلسترول اضافی بدن و بیلی‌روبین‌ها را دارد و سپس وقتی که شیرهٔ گوارشی وظیفه خود را انجام داد، مواد غذایی اصلی به اجزای ساده‌تر خود تجزیه می‌شوند که عبارت‌اند از:

در بخش‌های پایین‌تر رودهٔ کوچک (یعنی در تهی‌روده و درازروده)، فراوردهٔ نهایی غذای گوارده از طریق دیوارهٔ رودهٔ کوچک به جریان خون جذب می‌گردد. بر اثر انقباضات موجی‌شکل ماهیچه‌های دیوارهٔ روده‌ها، غذا در طول روده حرکت کرده و به جلو می‌رود. این حرکت را پریستالسیس می‌نامند. دیوارهٔ روده‌ها صاف نیست بلکه دارای میلیون‌ها برجستگی انگشت‌مانند به نام پُرز است. این پرزها باعث می‌شوند که سطح تماس وسیعی در روده‌ها ایجاد شود تا جذب غذاها بهتر صورت گیرد. ویتامین‌های محلول در آب با انتشار و انتقال فعال و ویتامین‌های محلول در چربی (کی، ئی، آ، دی) به همراه چربی‌ها جذب جریان خون می‌شوند. مواد معدنی نیز در این مرحله، جذب جریان خون می‌شوند.

وقتی که مواد غذایی جذب جریان خون شدند، باقی‌ماندهٔ غذایی که گوارده نشده‌است وارد رودهٔ بزرگ می‌گردد. بدن هنوز می‌تواند بعضی از مواد غذایی، مثل آن‌هایی که ایجاد انرژی می‌کنند و بعضی از ویتامین‌ها و مواد معدنی را ذخیره و جذب کند. اضافی مواد غذایی که بدن نمی‌تواند آن‌ها را ذخیره نماید از طریق مدفوع از بدن خارج می‌گردد.

سلول‌های دیوارهٔ پُرزها برجستگی‌های کوچک‌تری یه نام ریزپُرز دارند.

رودهٔ بزرگ

ویرایش
 
بخشی از بافت کولون. بزرگنمایی: 4x
 
بخشی از بافت کولون. بزرگنمایی: 10x
 
بخشی از بافت کولون. بزرگنمایی: 40x

رودهٔ بزرگ شامل پس‌روده (کولون)، راست‌روده و مقعد است. طول رودهٔ بزرگ حدود یک متر است. آبی که برای گوارش به‌کار رفته بود در رودهٔ بزرگ بازجذب می‌شود و باعث ایجاد مدفوع خشک و جامد می‌گردد.

هنگامی که مدفوع به راست‌روده می‌رسد، بر اثر انقباضات واکنشی که در راست‌روده ایجاد می‌شود و ماهیچه‌های دریچه یا بَنداره (اسفنکتر) مقعد را شل می‌نماید، احساس دفع مدفوع به شخص دست می‌دهد. بنداره‌های مقعد، ماهیچه‌های حلقوی شکلی هستند که کنترل باز و بسته شدن مقعد را در اختیار دارند.

معمولاً حدود یک تا سه روز طول می‌کشد که غذا از دهان تا مقعد برسد. بعضی از افراد روزی دو یا سه بار مدفوع می‌کنند، درحالی‌که برخی دیگر روزی یک بار و بعضی‌ها نیز هر دو یا سه روز یک بار مدفوع می‌کنند که همهٔ این موارد طبیعی هستند.

جستارهای وابسته

ویرایش

منابع

ویرایش
  1. آناتومی موضعی و کاربردی سر و گردن. (جهاد دانشگاهی مشهد)
  2. «Untitled Document». web.archive.org. ۲۰۰۷-۰۷-۰۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ ژوئیه ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۱۰-۱۸.
  • پایگاه الکترونیکی خدمات پزشکی ایران (برداشت آزاد با ذکر منبع)
  • زیست‌شناسی و آزمایشگاه ۱، پایهٔ دوم دبیرستان، وزارت آموزش و پرورش
  • آناتومی موضعی و کاربردی سر و گردن. (جهاد دانشگاهی مشهد)