ادبیات کردی
ادبیات کردی (به کردی: وێژەی کوردی) به نوشته‌ها، سروده‌ها و داستان‌های نوشتاری یا شفاهی گفته می‌شود که به گویش‌های زبان کردی مانند کلهری-پهلەای، سورانی، لکی، کرمانجی، زازاکی و هورامی-گورانی بیان شده‌اند.[۱][۲][۳][۴][۵][۶] ادبیات مکتوب کردی نو به گویش گورانی بیش از هزار سال و به گویش‌های کرمانجی و سورانی چندصد سال قدمت دارد[۱][۷] و قدمت برخی سروده‌ها، مانند دفاتر اولیه سرانجام، تا هزار و دویست سال هم تخمین زده شده‌است.[۳] با این وجود کُردها دارای ادبیات شفاهی وسیعی نیز هستند.[۱][۸] از بزرگان ادبیات مکتوب کلاسیک کردی می‌توان به جزیری، احمد خانی، نالی، مولوی کرد، خان منصور و شاکه، غلامرضا ارکوازی و مستوره اردلان اشاره کرد. در دوران معاصر ادبیات کُردی رشد قابل توجهی داشته و آثار متعدد و برجسته‌ای در قالب‌های مدرن همچون رمان، شعر نو، داستان کوتاه، نمایشنامه و ... به گویش‌های مختلف کُردی از قبیل سورانی، کرمانجی، هورامی، کلهری و لکی تولیده شده‌است. از میان معاصران هم می‌توان به شیرکو بیکس، بختیار علی، عبدالله پشیو، شیرزاد حسن، هژار، هیمن، محمد اوزون، شیخموس داغتکین، سعید عبادتیان و ... اشاره کرد.[۷] به‌طور کلی آثار شعر کردی در طول تاریخ بسیار زیادتر از آثار نثر کردی است.[۹]
ادبیات کلاسیک گورانی ویرایش
با وجود تفاوت‌های زبان‌شناختی زبان‌های کردی و گویش گورانی، نوشته‌های گورانی در بیشتر منابع به عنوان بخشی از ادبیات کردی یاد شده‌اند.[۱][۲][۳][۴][۵][۶][۱۰] البته باید در نظر گرفت که در تمامی فرهنگ‌ها ادبیات فصیح با زبان محاوره‌ای متفاوت بوده(برای مثال عربی فصیح و عربی محاوره‌ای)، همین مورد در رابطه با «گویشِ ادبیِ گورانی» نیز صدق میکند که در حقیقت گویشی است که صرفاً جهت سرودن شعر به کار رفته و شعرا نیز عموماً با همین نام به آن اشاره کرده‌اند. گویش‌های سورانی، لکی، کلهری و هورامی در پدید آمدن این گویش ادبی نقش داشته‌اند، که البته به لحاظ لغت بیشتر تکیه بر گویش هورامی دارد. جدا از ساختِ زبانی، باید خاطر نشان کرد که ساختارِ ادبی این گویش بر وزن نوع بلندِ «ده‌هجایی»(۵+۵) بوده و به کاری گیری این وزن مختص به فرهنگ کُردی است.[۱۱][۱۲][۱۳][۱۴] مردم بومی و شاعران کلاسیک برای نوشته‌های ادبی و منظومه‌های گورانی که به وزن هجایی سروده شده‌اند، همواره از لغت یا لسان یا لفظِ «کُردی» استفاده کرده‌اند و آن را بخشی از ادبیات کُردی دانسته‌اند.[۱۵] بخشی از قدیمی‌ترین آثار مکتوب در ادبیات گورانی سروده‌های دینی یارسان هستند که به گویش گورانی سروده شده‌اند. اشعار حماسی همچون شاهنامه کردی از آثاریست که به گورانی (یا هورامی) سروده شده‌است.[۱۰] همچنین بخش زیادی از ادبیات گورانی را منظومه‌های بلند تشکیل می‌دهند که عمدتاً مضمونی عاشقانه یا حماسی دارند و سرایندهٔ برخی از آنها، مانند برزونامه (متفاوت است با برزونامه فارسی) ناشناخته مانده‌است.[۱۶][۱۷][۱۸][۱۹][۲۰] همانطور که شاعران کُرد این منظومه‌ها اشاره کرده‌اند، آثار آنها ترجمه‌‌هایی عموماً آزاد از منظومه‌های فارسی به زبان کُردی بوده که علت آن را نیز قابل فهم کردن این متون برای مردم کُرد زبان دانسته‌اند.[۲۱][۲۲][۲۳]
گورانی و هورامی تا ابتدای سدهٔ نوزدهم در دربار اردلان و تا ابتدای سدهٔ بیستم در جنوب کردستان زبان رایج ادبی محسوب می‌شد. بخش اعظم ادبیات دینی یارسان به گورانی (و در کنار آن سورانی و فارسی) نگارش شده و گورانی زبان آیینی یارسان به شمار می‌آید. از بزرگان ادب هورامی می‌توان بیسارانی، صیدی و مولوی کرد را نام برد.[۲] لازم است ذکر شود کردها و گورانی‌ها مایلند زبان گورانی را گویشی از زبان‌های کردی بشمارند[۲۴][۲۵][۲۶][۲۷] و برخی زبانشناسان (مانند فردیناند هنربیخلر،[۲۸] شیهاالسلامی،[۲۹] حسن‌پور،[۳۰] ارانسکی[۳۱] و خزنه‌دار[۳]) هم این دیدگاه را تأیید می‌کنند. ولی تفاوت‌های زبان‌های زازا-گورانی و زبان‌های کردی بسیار زیاد است و برخی زبانشناسان گورانی را به عنوان گویشی کردی طبقه‌بندی نمی‌کنند.[۲۷] به ویژه مک‌کنزی از طرفداران این دیدگاه به شمار می‌رود.[۳۲] برخی هم، مانند چمن‌آرا، آن را نه زبانی برای گفتگو بلکه زبان ادبی برساخته ساکنان زاگرس می‌داند.[۳۳][۳۴]
ادبیات کرمانجی ویرایش
متون مقدس آیین یزیدی مانند مصحف رش از قدیمی‌ترین نوشته‌های کرمانجی به شمار می‌روند، که در حدود سده دوازده میلادی با رسم‌الخط مخصوص یزیدیان نوشته شده‌است[۵] . طلوع و رشد ادبیات کرمانجی را می‌توان همزمان با ملای جزیری و علی حریری دانست. غزل‌های جزیری از مشهورترین نمونه‌های غزل کرمانجی‌اند. دامنه اشعار این گویش با کارهای فقی طیران و احمد خانی گسترده شد. احمد خانی علاوه بر نگارش مم و زین غزل‌هابی هم سروده که بازیل نیکیتین آنها را هم طراز اشعار مولانا می‌داند. شاعران دیگری همچون سیاهپوش و ملای باته‌ای از مشاهیر ادب کلاسیک کرمانجی هستند. از معاصرانی که به این گویش نوشته‌اند، می‌توان جگرخون و جان دوست را نام برد. از جمله نثرنویسان کرمانجی پیش از سده بیستم می‌توان علی تره‌ماخی در سده ۱۶ (نویسنده صرف کرمانجی)،[۳۵] [۳۶] ملای ارواسی در سده ۱۸ و ۱۹ (نویسنده طب)[۳][۳۷] و ملا محمود بایزیدی (نویسنده داستان و مترجم)[۱][۳۸] و ملا موسی حکاری در سده ۱۹ (نویسنده داستان) را نام برد.
ادبیات کردی جنوبی ویرایش
تا اوایل سدهٔ هجدهم میلادی متنی به گویش کردی جنوبی در دسترس نیست و سرایندگان جنوب کردستان برای سرایش از زبان گورانی استفاده می‌کردند. در آن غلامرضا ارکوازی، الماس خان کندوله‌ای، خانا قبادی و … از شاعرانی هستند که در سده‌های هفتم تا هجدهم در منطقهٔ جنوب کردستان ظهور کرده‌اند و همگی آثار خود را به زبان گورانی نوشته‌اند. زبان گورانی تا ابتدای سدهٔ بیستم کماکان زبان ادبی رایج در جنوب کردستان باقی می‌ماند و از این تاریخ به بعد به تدریج جای خود را به کردی جنوبی و لهجه‌های گوناگون آن می‌دهد.
قدیمی‌ترین متنی که تاکنون به گویش کردی جنوبی به دست آمده، نثری کوتاه در رابطه با موسیقی دینی یارسان است که به نام نویسنده‌اش نسخۀ شیخ حاتم نامگذاری شده و در سال ۱۸۱۲ نوشته شده‌است. [۳۹] در زمینۀ نظم نیز از ابتدای قرن هجدهم با ظهور خان منصور و شاکه سرایش شعر به کردی جنوبی نیز به صورت آمیخته با کردی گورانی آغاز شده‌است، هرچند در آن زمان هنوز تا تبدیل آن به یک سنت ادبی راه زیادی باقی مانده‌بود.
از دهۀ ۱۹۹۰ حرکت نوینی در حوزۀ کُردی جنوبی آغاز شده و شاعرانی همچون شامی کرمانشاهی، پرتو کرمانشاهی، محمد قبادی، ناهید محمدی، کرمرضا کرمی، سعید عبادتیان، علیرضا خانی، فریاد شیری و ولی محمد امیدی، رضا جمشيدی، علی الفتی، رضا موزونی، ئێحسان نەجەفی، جليل آهنگرنژاد، علی سهامی، بابك دولتی، بهروز ياسمی، ظاهر سارایی، نوشين حاتمی، زهرا درويشی و سميه صفری آثار قابل توجهی به کردی جنوبی خلق کرده‌اند.[۴۰]
همچنین نویسندگان و شاعران آثاری را در حوزۀ ادبیات کودک به گویش کردی جنوبی خلق کرده‌اند. رضا موزونی با ۱۰ شعر کودکانه در انتهای مجموعه شعر «یه‌ی شه‌و ئه‌گه‌ر بچیدن» در سال ۱۳۸۱ نخستین بار اشعار کودکان به کردی جنوبی را به صورت مکتوب منتشر کرد. وی سپس در اسفند ۱۳۸۳ با انتشار «میمیگه جاڕووبه‌رقی» سرودن شعر برای کودکان به این گویش را ادامه داد. در ایلام نیز مصطفی بیگی به سرودن شعر برای کودکان به کردی جنوبی دست زد. علاوه بر انتشار چند کتاب کودک به کردی جنوبی، تأسیس دبیرخانۀ دائمی یک جشنوارۀ تخصصی شعر کودک کُردی در شهرستان ایوان با عنوان جشنوارۀ «مناڵ و مه‌لۊچگ» در اوایل سال ۱۳۹۲ سبب گرایش بیشتر به ادبیات کودک در حوزۀ کردی جنوبی شد. نخستین دورۀ این جشنواره در پاییز ۱۳۹۲ و چهارمین دورۀ آن در ۱۳۹۹ برگزار شد. شاعران و نویسندگانی مانند میثم خورانی، کیومرث بلده، لیلی جعفری، جمشیر ویسی، مجتبی کار‌خواهی، زهرا مرادپور، سارو خسروی، محمد مرادی نصاری، سالار شیرزادی، احمد بسیاطی، مهناز مرادی، سمیه فلاحی، داریوش همتی و ... در زمینۀ ادبیات کودک به گویش کردی جنوبی آثاری را منتشر ساخته‌اند.[۴۱]
ادبیات سورانی ویرایش
اگرچه اشعار سورانی پیش از نالی نایاب نیستند و کسانی چون ابن حاج،[۲] احمد کور مکریانی،ایل بگی جاف یا از کردهای یارسان، مثل عابدین جاف،[۴۲] هم شعر سورانی دارند، اما طلیعه مکتب شعری سورانی را می‌توان همزمان با نشر اشعار نالی، غزلسرای نامدار کرد، در ابتدای قرن ۱۹ دانست. همزمان با او شاعرانی چون کُردی و سالم شعر سورانی می‌نوشتند. در همین دوره مولانا خالد شهرزوری و شیخ طه نهری و پس از آنها شیخ حسن قاضی نثر سورانی را گسترش داند.[۴۳][۴۴] پس از این دوره شعرایی چون حاجی قادر کویی، محوی، وفایی، ناری، حریقی و ماموستا قانع بیشتر بر دامنه ادب سورانی افزودند. حسن قزلجی و ابراهیم احمد از اولین کسانی بودند که به گویش سورانی داستان‌نویسی کردند. عبدالله گوران شعر نو کردی را پایه‌گذاری نمود. هژار شاعر، مترجم و فرهنگ نویس، هیمن شاعر، بختیار علی داستان‌نویس، شیرکو بیکس و عبدالله پشیو از دیگر شخصیت‌های مهم سده بیستم ادبیات سورانی هستند.
پانویس ویرایش
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ "Encyclopedia Iranica: KURDISH WRITTEN LITERATURE".
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ده‌قه‌کانی ئه‌دبی کوردی عه‌لائه‌دین سه‌ججادی، چاپخانهٔ کۆڕی زانیاریی کورد، به‌غدا، 1978
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ ۳٫۴ خزانه دار، معروف (2002). تاریخ ادبیات کرد، جلد دوم، اربیل: نشر آراس،
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ سجادی، علاءالدین، "تاریخ ادبیات کردی،" چاپخانه معارف، بغداد، (چاپ اول)1951.
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ Espeja R. G. (2009) "Kurdish Literature and its Contribution as a way for Universal Understanding of Humankind," Rojin publication
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ احمدی، ج. "تاریخ ادبیات کردی از آغاز تا جنگ جهانی" انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، 1395.
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ «بلو، جویس؛ ضیامجیدی (مترجم)، لیلا (بهار ۱۳۸۶). «کلیات: زبان و ادبیات کردی». فصل‌نامهٔ تخصصی گوهران (۱۶): ص۱۴. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۵». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ سپتامبر ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۳۱ مارس ۲۰۲۰.
- ↑ Kreyenbroek, P. G. , Rashow, K. J. , & Jindī, K. (2005). God and Sheikh Adi are perfect: sacred poems and religious narratives from the Yezidi tradition (Vol. 9). Otto Harrassowitz Verlag.
- ↑ خزانه دار، معروف (2002). تاریخ ادبیات کرد، جلد اول، اربیل: نشر آراس،.
- ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ Chaman Ara, Behrooz. The Kurdish Shahnama and its Literary and Religious Implications. CreateSpace Independent Publishing Platform; Auflage. ۲۰۱۵. صص. ۱۵–۲۱. شابک ۱۵۱۱۵۲۳۴۹۲.
- ↑ عبدی، شاهو (زمستان ۱۳۹۸). «مفهوم قطار در حوزه ی موسیقی کردی / با نگاهی به گونه های مختلف شعری - موسیقایی در مناطق کردنشین». فصلنامه موسیقی ماهور (۸۶): ۵۹-۹۴. دریافت‌شده در تابستان ۱۴۰۲. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - ↑ پرنیان، موسی؛ سید آرمان، حسینی آبباریکی (بهار و تابستان ۱۳۹۳). «پژوهشی در وزن و قافیه‌ی سروده‌های کُردی حوزه‌ی جنوبی(کرمانشاه)». نشریه پیام بهارستان. دوم (۲۳): ۱۱۲-۱۳۰.
- ↑ در رابطه با فرهنگ کُردهای ساکن لرستان: سیف زاده، سید محمد (۱۳۷۷). پیشینه تاریخی موسیقی لُرستان. خرم آباد: انتشارات افلاک. صص. ۲۶۸-۲۶۹. شابک ۹۶۴-۶۴۳۱-۱۸-۶.
- ↑ مکری، محمد (۱۳۲۹). گورانی یا ترانه های کُردی. کتابخانه دانش. صص. ۱۲ و ۱۵ و ۱۶.
- ↑ همزه‌ای، ۱۳۹۳، ص ۷۵.
- ↑ http://andaryari.blogspot.co.uk/2014/01/blog-post.html
- ↑ Muhammad Bahadin Sahib, Elder Shalyar the Zoroastrian, Zhian Publications Sulaimaniyah, 2013
- ↑ «Hurmizgan Explained». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ مه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۴ دسامبر ۲۰۱۸.
- ↑ «Binüçyüz Yıl Evvel Yazılmış Kürçe Helbest». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ آوریل ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۴ دسامبر ۲۰۱۸.
- ↑ J. N. Postgate, Languages of Iraq, ancient and modern, British School of Archaeology in Iraq, [Iraq]: British School of Archaeology in Iraq, 2007, p. 138.
- ↑ «فێقهی شافێعیم که‌رد به گۆرانی/تا زاناش زومره‌و کوردی زوانی»حسینی، سید سعید (۲۰ دی ۱۳۹۹). «واژه‌های گوران و هورامان در اثری از سید عبدالله بلبری». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ سپتامبر ۲۰۲۳.
- ↑ فقیه قادر همه‌وند در ابتدای کتاب «پندالحکما» خود میگوید: 《چونکه فارسی بێ پەند حەکیمان/بە له‌فظی کوردی، کەردم تەرجومان》و در «معراجنامه» خود میگوید: 《جاهێڵان کورد، بێ حەد و حیساب/نمەکەن تەفهیم، بە فارسی کیتاب کێشانم تەسدیع پەری هامدەمان/کەردم تەرجۆمە بە لەفزی گۆران》منبع: هه‌مه‌وند، فه‌قی قادری (۱۹۸۰). کومه‌لی شیعری فه‌قی قادری هه‌مه‌وند (به کُردی). ج. ۱. بغداد. صص. ۳۱ تا ۳۳.
- ↑ علی اکبر خان قمشه‌ای در منظومه خود میگوید: علمای قدیم وه فارسی واتن/اکثر کُردان ژ معانش ماتن/من مبو وه نظم وه لفظ الاکراد/یک یک شهیدان باورم وه یاد/وه قول حدیث راوی اخبار/یک شرح کُردی بکردم تکرار
- ↑ Kehl-Bodrogi, Krisztina. "Syncretistic religious communities in the Near East: Collected Papers of the International Symposium, Alevism in Turkey and Comparable Syncretistic Religious Communities in the Near East in the Past and Present”, Berlin, 14–17 April 1995
- ↑ Ozoglu, Hakan. "Kurdish notables and the Ottoman state." Albany: State University of New York Press, 2004
- ↑ Romano, David. "The Kurdish nationalist movement: opportunity, mobilization, and identity." Cambridge. Cambridge University Press, 2006.
- ↑ ۲۷٫۰ ۲۷٫۱ Izady, Mehrdad R. (1992). The Kurds: A concise Handbook. London: Taylor and Francis. p. 170.
- ↑ Hennerbichler, Ferdinand (2012-05-30). "The Origin of Kurds". Advances in Anthropology (به انگلیسی). 2 (2): 64–79. doi:10.4236/aa.2012.22008.
- ↑ Sheyholislami, Jaffer (2011). "Kurdish Identity, Discourse, and New Media" (به انگلیسی). doi:10.1057/9780230119307.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(help) - ↑ Hassanpour, Amir; Sheyholislami, Jaffer; Skutnabb-Kangas, Tove (2012-01-13). "Introduction. Kurdish: Linguicide, resistance and hope". International Journal of the Sociology of Language. 2012 (217): 1–18. doi:10.1515/ijsl-2012-0047. ISSN 1613-3668.
- ↑ ارانسکی. ای ام، مقدمه فقه اللغة ایرانی، ترجمه کریم کشاورز، انتشارات پیام، ١٣٥٨، ص ٣٣١.
- ↑ MacKenzie, D. N. (1966). The dialect of Awroman (Hawrāmān-ī Luhōn): Grammatical sketch, texts, and vocabulary. E. Munksgaard.
- ↑ چمن آرا، بهروز (١٣٩٥). شانامهٔ کوردی: ڕووسه‌م و زووراو. مانگ. صص. ۲۱-۲۲. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۷۷۴۸-۶۹-۵.
- ↑ Chaman Ara، Behrooz (۲۰۱۵). The Kurdish Shahnama and its Literary and Religious Implications. CreateSpace Independent Publishing Platform; Auflage. شابک ۱۵۱۱۵۲۳۴۹۲.
- ↑ Leezenberg, Michiel (2014-09-03). "Elî Teremaxî and the Vernacularization of Medrese Learning in Kurdistan". Iranian Studies. 47 (5): 713–733. doi:10.1080/00210862.2014.934150. ISSN 0021-0862.
- ↑ «Nebez, J. (2000), The Kurdish Language from Oral Tradition to Written Language, Kurdish Academy, Berlin». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ سپتامبر ۲۰۰۶. دریافت‌شده در ۳۱ مارس ۲۰۲۰. کاراکتر line feed character در
|عنوان=در موقعیت 39 (کمک) - ↑ «Şopger: Di derbarê pirtuka Melayê Erwasî agahiyên nû». بایگانی‌شده از اصلی در ۳ فوریه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۳۱ مارس ۲۰۲۰.
- ↑ «J. S. Musaelyan. Mela Mahmud Bayazidi and His First Translation of Sharaf-name by Sharaf-khan Bidlisi into the Kurdish Language, International Journal for Oriental Manuscript Research» (PDF).
- ↑ Dehqan, M., An Ahl-i Haqq Kurdish Folio on the Music, Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, Vol. 101 (2011), pp. 69-74, Department of Oriental Studies, University of Vienna, Austria.
- ↑ «ولی محمد امیدی کارزانی - Asset Publisher». ilam.irib.ir (به انگلیسی). بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ اكتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در 2018-10-29. تاریخ وارد شده در
|archive-date=را بررسی کنید (کمک) - ↑ خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): گذری بر ادبیات کُردی کودک در استان‌های ایلام و کرمانشاه، نوشته‌شده در ۲۰ ارديبهشت ۱۴۰۰؛[پیوند مرده] بازدید در ۱۷ شهریور ۱۴۰۰.
- ↑ ای‍ل‌ب‍ی‍گ‍ی‌ج‍اف، پێشبینیه‌کانی عێلبه‌گی جاف (پیشبینی‌های ایل بگی جاف)، گردآوری و شرح از ص‍دی‍ق ص‍ف‍ی‌زاده (ب‍وره ک‍ه‌ئ‍ی)، ناشر مؤلف، چاپ یکم ۱۳۶۰.
- ↑ سجادی، ع، ده‌قه‌کانی ئه‌ده‌بی کوردی، انتشارات کردستان، سنندج ١٣٩٤، شابک: 4 -183-980-964-978، (چاپ اول بغداد ١٩٨٤).
- ↑ قه‌ره‌داغی، م.ع. (٢٠٠٨)، ده‌قنامه: به‌یت و هۆنراوه کوردییه‌کان، ده‌زگای ئاراس، هه‌ولێر.
منابع ویرایش
- بلو، جویس؛ ضیامجیدی (مترجم)، لیلا (بهار ۱۳۸۶). «کلیات: زبان و ادبیات کردی». فصل‌نامهٔ تخصصی گوهران (۱۶): ص۱۴. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در تیرماه ۱۳۸۶. تاریخ وارد شده در
|تاریخ دسترسی=را بررسی کنید (کمک) - سجادی، علاءالدین، تاریخ ادبیات کردی، چاپخانهٔ معارف، بغداد، چاپ اول، ۱۹۵۱.
- مقدمهٔ دیوان نالی، خدر نالی، گردآوری و تصحیح عبدالکریم مدرس و فاتح عبدالکریم، انتشارات کردستان، سنندج، ۱۳۸۰.
- همزه‌ای، فریبرز. ۱۳۹۳. رزم‌نامه: اسطوره‌های کهن زاگرس، بخش نخست: خاستگاه فرهنگی، زبانی رزم‌نامه، کرمانشاه: انتشارات دانشگاه رازی، چاپ اول.