بهرام یکم

بهرام یکم یا بهرام اورمزد (پارسی میانه: 𐭥𐭫𐭧𐭫𐭠𐭭) چهارمین شاهنشاه ایران و انیران از دودمان ساسانی بود که به‌مدت سه سال، از ۲۷۱ تا ۲۷۴ میلادی فرمانروایی کرد.

بهرام یکم 𐭥𐭫𐭧𐭫𐭠𐭭
شاهنشاه ایران و انیران
سکه‌ای منقش به چهره بهرام یکم
چهارمین شاهنشاه ساسانی
سلطنت	ژوئن ۲۷۱ – سپتامبر ۲۷۴
پیشین	هرمز یکم
جانشین	بهرام دوم
درگذشته	سپتامبر ۲۷۴
فرزند(ان)	بهرام دوم هرمز یکم کوشانشاه
خاندان	خاندان ساسان
پدر	شاپور یکم
دین و مذهب	مزدیسنا

او بزرگترین پسر شاپور یکم (ح. ۲۴۰–۲۷۰) بود و جانشین برادرش هرمز یکم (ح. ۲۷۰–۲۷۱) شد که یک سال سلطنت کرده بود. دوران سه ساله حکومت بهرام آغاز قدرت گرفتن آتشکده و کرتیر بود و منجر به کاهش آزادی مذهبی — برای مدتی — در شاهنشاهی ساسانی شد. در همین دوران بود که مانی، پیامبر آیین مانوی زندانی شد و درگذشت. سلطنت بهرام یکم تا حد زیادی بدون حادثه سپری شد و پس از درگذشت بهرام، پسرش به نام بهرام دوم جانشین او شد.

نام

نام بهرام در زبان فارسی نوین شکل تغییر یافته از واژه پارسی میانه وهرام یا وهران است. بهرام، ایزد پیروزی ایرانی است که نامش از ایرانی باستان Vṛθragna گرفته شده‌است که در اوستایی به شکل ورثرغنه (Verethragna) ضبط شده‌است. این نام در ارمنی به صورت واهاگن و ورام (Vrām/Vahagn), در گرجی به عنوان Baram, در سغدی وشن، در پارتی وریهرام (Warθagn) و بلخی اُرلاگنو ضبط شده‌است. منابع یونانی نام این شاهنشاه را Baranes نوشته‌اند و در لاتین به عنوان Vararanes ضبط شده‌است.

اوایل زندگی

سکه طلای شاپور یکم

بهرام یکم بزرگ‌ترین پسر شاپور یکم، دومین شاهنشاه امپراتوری ساسانی (ح. ۲۴۰–۲۷۰) بود. بهرام سه برادر کوچکتر به نام‌های هرمز، نرسه و شاپور داشت. گرچه بهرام بزرگترین پسر شاپور بود اما به عنوان شاهنشاه بعدی انتخاب نشد و هرمز از او پیشی گرفت؛ دلیل این مسئله احتمالاً تبار سطح پایین مادر بهرام بوده‌است. در دوران سلطنت شاپور، بهرام به عنوان فرماندار منطقه تازه فتح شده گیلان، واقع در کرانه جنوب غربی دریای خزر خدمت می‌کرد و لقب «گیلانشاه» (شاه گیلان) را داشت. نام او در سنگ‌نبشته شاپور یکم بر کعبه زرتشت نیز ذکر شده‌است.

شاپور یکم در سال ۲۷۰ میلادی درگذشت و هرمز یکم جانشین او شد. هرمز یکم از مه ۲۷۰ تا زمان مرگش در ژوئن ۲۷۱ سلطنت کرد. بهرام که در دوران پدرش هرگز یک گزینه جدی برای نشستن بر تخت به حساب نمی‌آمد، پس از مرگ برادرش — احتمالاً با حمایت‌های کرتیر — شاهنشاه ایران شد. بهرام با نرسه به توافق رسید تا او عنوان «بزرگ ارمنشاه» (شاه بزرگ ارمنستان) را نگه داشته و در عوض از ادعایش مبنی بر تاج و تخت ایران چشم پوشی کند. گرچه نرسه اقدامی علیه بهرام نکرد و به ارمنستان بازگشت اما هرگز بهرام را یک شاهنشاه قانونی نمی‌دید و به او به چشم یک غاصب نگاه می‌کرد.

سلطنت و سیاست‌های مذهبی

شاهنشاهان ساسانی پیش از بهرام، سیاست نرمی را در قبال اقلیت‌های دینی شاهنشاهی خود در پیش گرفتند. شاپور یکم با اینکه به مزداپرستی علاقه زیادی نشان می‌داد، اجازه داد تا مسیحیان، یهودیان و بوداییان در شاهنشاهی‌اش زندگی کنند. او حتی نسبت به مانی نیز بسیار دوستانه رفتار کرد و به وی این اجازه را داد که در ایرانشهر برای دین خود تبلیغ کند. اما با به قدرت رسیدن بهرام یکم، این مسئله تغییر کرد. قدرت آتشکده فزونی پیدا کرد و موبدان موبد معروف کرتیر به قدرتمندترین شخص دربار تبدیل شد.

در همین راستا، با پیشنهاد کرتیر، بهرام، مانی را به گندی‌شاپور دعوت کرده و به محض ورود او، دستور داد تا زندانی‌اش کنند و مدتی بعد نیز او را در سال ۲۷۴ کشت. پس از مرگ مانی، آزار و اذیت علیه پیروان او نیز توسط موبدان زرتشتی آغاز گردید. با همه این‌ها، کرتیر در میان موبدان زرتشتی آنچنان شخصیت محبوبی نبود و آنان وی را به چشم کسی می‌دیدند که با ایده‌هایش که تحت تأثیر ادیان دیگر قرار داشتند، دین مزدایی را به انحراف می‌کشاند.

با کمک بهرام، کرتیر یک آتشکده رسمی ایجاد کرد که مانند کلیسای کاتولیک رم بود. تاریخ‌نگاران امروزی معتقدند که دلیل اینکه بهرام در منابع تاریخی ایرانی به شکل یک شاهنشاه لایق و نیک‌اندیش بازتاب یافته‌است، همین تلاش‌هایش برای ایجاد یک آتشکده رسمی برای دین زرتشت بوده‌است.

درگذشت

بهرام یکم در سپتامبر ۲۷۴ درگذشت و پسرش بهرام دوم به جای او برتخت نشست. یکی دیگر از فرزندان بهرام، هرمز یکم کوشانشاه بود که به عنوان فرمانروای دولت ساسانیان هند در قسمت شرقی شاهنشاهی ساسانی برگزیده شده بود، اما پس از به قدرت رسیدن برادرش، بر او شورید و خودش را در بلخ شاهنشاه اعلام کرد؛ با این حال بهرام دوم با موفقیت این شورش را سرکوب کرد. بهرام سوم نوه بهرام یکم آخرین شاه از خانواده وی بود که بر ایران حکومت کرد. در سال ۲۹۳ نرسه به سمت تیسفون به راه افتاد و با برکناری نوه بهرام یکم، یعنی بهرام سوم، خودش را شاهنشاه اعلام کرد و تمامی شاهنشاهان ساسانی پس از او، از نسل نرسه هستند، نه بهرام یکم.

روابط خارجی

در دوران او زنوبیا، شاه‌بانوی پالمیرا، برای فرار از فشار روم از ایران یاری خواست. بهرام درخواست او را اجابت کرد اما تنها سپاه کوچکی به یاری‌اش فرستاد. این سپاه نتوانست کمکی به زنوبیا کند و پالمیرا دوباره به امپراتوری روم ضمیمه شد. بهرام پس از این واقعه برای دلجویی از امپراتور، برای او هدایای گرانبهایی ارسال کرد که البته برخی این رفتار او را نشانه ضعفش تعبیر کرده‌اند. اورلیان، امپراتور روم، که از مداخلهٔ ایران در مسئله پالمیرا رنجیده بود، به قصد کینه‌جوئی، آلان‌ها را بر آن داشت که از طرف قفقاز به ایران بتازند ولی اورلیان در سال (۲۷۴ میلادی)، در اثر شورش سربازان خویش کشته شد و بلایی که همراه او رسیده بود، رفع شد. اندکی بعد بهرام نیز درگذشت.

خصوصیات و سکه‌ها

در زمان بهرام یکم، پشت سکه‌ها به نسخه ضرب شده در زمان سلطنت شاپور یکم تغییر یافت با این تفاوت که دو خدمتکار به جای اینکه روبروی محراب آتشکده باشند، پشت به آن هستند.

نمونه سکه طلای بهرام یکم

جلوی سکه‌های بهرام یکم نشان می‌دهد که او تاج متمایز میترا را بر سر دارد. تاجی که با میخ‌های پرتوی شکل تزئین شده‌است. سکه‌ای از بهرام ظاهراً در بلخ در باختر ضرب شده‌است که آن را اولین سکه شاهنشاهی ساسانی می‌کند. (یعنی نه کوشان-ساسانی) که در قلمروهای سابق امپراتوری کوشان ضرب شده و فرمانروایی مستقیم ساسانیان را در منطقه تحت رهبری بهرام یکم تأیید می‌کند. «کتاب پرتره‌های پادشاهان ساسانی» گمشده، بهرام یکم را به‌صورت «ایستاده، با نیزه‌ای در دست راست و تکیه بر شمشیری که در سمت چپ گرفته بود، و لباس و شلوار قرمز و تاجی طلایی بر تن کرده بود. کره آبی آسمانی». بهرام یکم مشتاق جنگ و شکار و ضیافت بود که در آن مهارت زیادی داشت. بهرام به دلیل نیکوکاری و دادگری‌اش ستوده شده‌است.

سنگ‌نگاره

تاج‌ستانی بهرام از اهورامزدا در تنگ چوگان

به پیروی از اردشیر بابکان و شاپور یکم، بهرام نیز تصویری از به سلطنت رسیدن خود را در نقش‌برجسته‌ای سنگی کنده‌کاری کرد. این سنگ‌نگاره او را سوار بر اسب نشان می‌دهد درحالی که نشان سلطنت را از اهورامزدا دریافت می‌کند که او نیز بر اسبی سوار است. همچنین کتیبه‌ای به زبان پارسی میانه در کنار این نقش برجسته نوشته شده‌است. به گفته اریش اشمیت باستان‌شناس، این نقش برجسته «از لحاظ هنری جذاب‌ترین نمونه در میان مجسمه‌های صخره‌ای ساسانی است». هنگامی که نرسه در سال ۲۹۳ میلادی بر تخت نشست، در این نقش‌برجسته صخره‌ای تغییراتی را اعمال نمود و نام خود را جایگزین نام بهرام کرد.

منابع

• عبدالحسین، زرین‌کوب (۱۳۶۴). تاریخ مردم ایران. تهران: انتشارات امیر کبیر.

• Curtis, Vesta Sarkhosh; Stewart, Sarah (2008). The Sasanian Era. I.B.Tauris. pp. 1–200. ISBN 978-0-85771-972-0.
• Daryaee, Touraj (2009). Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire. I.B.Tauris & Co. Ltd. ISBN 978 1 85043 898 4.
• Frye, Richard Nelson (1986). "Chapter 4: The political history of Iran under the Sasanians". In Yarshater, Ehsan. The Cambridge History of Iran: The Seleucid, Parthian and Sasanian periods (Volume 3(1)). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-20092-9.
• Kia, Mehrdad (2016). The Persian Empire: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. ISBN 978-1-61069-391-2. (2 volumes)
• Multiple authors (1988). "Bahrām". Encyclopaedia Iranica, Vol. III, Fasc. 5. pp. 514–522.
• Shahbazi, A. Shapur (1988). "Bahrām I". Encyclopaedia Iranica, Vol. III, Fasc. 5. pp. 514–522.
• Shahbazi, A. Shapur (2004). "Hormozd Kušānšāh". Encyclopædia Iranica.
• Shahbazi, A. Shapur (2005). "Sasanian Dynasty". Encyclopædia Iranica.
• Skjærvø, Prods Oktor (2011). "Kartir". Encyclopaedia Iranica, Vol. XV, Fasc. 6. pp. 608–628.
• Weber, Ursula (2016). "Narseh". Encyclopædia Iranica. Archived from the original on 29 May 2019. Retrieved 7 November 2019.

پیوند به بیرون

بهرام یکم خاندان ساسان زادهٔ: ؟ م درگذشتهٔ: ۲۷۴ م
عنوان سلطنتی
پیشین: هرمز یکم	شاهنشاه ایران‌شهر ۲۷۱ – ۲۷۴ م	پسین: بهرام دوم