نهاوند

شهری در استان همدان

نَهاوَند مرکز شهرستان نهاوند در استان همدان است. در سال ۱۳۹۵، جمعیت شهر نهاوند تقریبا ۸۰۰۰۰ نفر بوده‌است که پس از همدان و ملایر سومین شهر بزرگ استان همدان به‌شمار می‌آید.[۸] شهر نهاوند از دوران ماقبل تاریخ به‌طور مداوم محل سکونت انسان بوده، و در دوران ساسانیان محل استقرار خاندان کارن بود.[۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶] این شهر در زمان فتح ایران توسط مسلمانان، محل نبرد معروف نهاوند بود.[۱۷][۱۸]

نهاوند
به لری: ناوَن
کشور ایران
استانهمدان
شهرستاننهاوند
بخشمرکزی
نام(های) پیشینلائودیسه، نیفواندای، نیهاوند، نوح آوند، نیوانتا، نیسایا[۱]
سال شهرشدندارای پیشینه تاریخی
مردم
جمعیت۷۶٬۱۶۲ نفر سال ۱۳۹۵)[۲]
جغرافیای طبیعی
مساحت۱۸ کیلومتر مربع
ارتفاع۱۶۴۴
آب‌وهوا
میانگین بارش سالانه۴۱۰ میلی‌متر[نیازمند منبع]
اطلاعات شهری
شهردارمجید یوسفی نوید
ره‌آوردگردو، عسل، خمیر صنل، حلوا گردویی، کلوا، نقل، گز آردی، شیره انگور، خیار، ترخینه، هلو،
پیش‌شمارهٔ تلفن۰۸۱
وبگاه
شناسهٔ ملی خودروایران ۲۸ ب، م
نهاوند بر ایران واقع شده‌است
نهاوند
روی نقشه ایران
۳۴°۳۳′۰۰″شمالی ۴۸°۲۱′۵۷″شرقی / ۳۴٫۵۵°شمالی ۴۸٫۳۶۵۸°شرقی / 34.55; 48.3658
نمای شهر نهاوند

نام ویرایش

شهر نهاوند درطول تاریخ به نام‌های متعددی یاد شده‌است.

  • نِهاوند(Nehāvand) از ۲۰۰۰ پیش از میلاد تا اکنون
  • نیهاوند(Nihāwand.Nihāvand) از ۲۰۰۰ پیش از میلاد تا ۱۲۵۸میلادی
  • لائودیسه(Laodicea.Laodikeia) از۳۳۰ پیش از میلاد تا ۶۴۰ میلادی
  • نیفواندا (Niphaunda) از۳۳۰ پیش از میلاد تا ۶۴۰ میلادی[۱۹][۲۰]
  • نِماوند (Nemavand) از۳۳۰ پیش از میلاد تا ۶۴۰ میلادی
  • ماه بصره(Māh al-Ḅasra) از ۶۳۲ میلادی تا۷۵۰ میلادی

لائودیسه(Laodicea) شهرهای هلنیستی متعددی که عموماً به نام لائودیس از یونانی باستان «Λαοδίκη» به معنای «عدالت مردم» نامگذاری شده‌است، به ویژه:

  1. شهری از ماد باستان، مربوط به نهاوند
  2. شهری بر روی رودخانه لیکوس در کاریا و لیدیا، واقع در نزدیکی دنیزلی مدرن ترکیه

نَهاوند(Nahāvand):احمد کسروی، واژه نَهاوند به معنی شهر یا آبادی قرار گرفته در پیشِ رو است، زیرا «نَها» در زبان‌های ایرانی به معنی پیش و وند از فعل کهن «وندیدن» به معنی نهادن گرفته شده‌است؛ بنابراین نهاوند یعنی «نهاده در پیش رو».[۲۱]

نیفواندا (Niphaunda): بطلمیوس از این شهر با نام نیفواندا (Niphaunda) یاد کرده‌است.[۲۲][۲۳][۲۴]

ماه دینار (mah dinar): به واسطه حکمرانی فردی ایرانی از خاندان کارن با نام دینار[۲۵]

نیهاوند (Nihāwand):در نقشه‌های ایران قدیم و در زمان ساسانیان نهاوند را به صورت نیهاوند ثبت شده‌است که در همسایگی شهر دیناور و مای و همدان قدیم بوده‌است.[۲۶]

پیشینه تاریخی ویرایش

استرابون نهاوند را به عنوان شهری یاد می‌کند که توسط داریوش بزرگ تأسیس شد[۲۷][۲۸] اما به گفته پلینی، آن را آنتیوخوس اول با نام لائودیسه تأسیس کرد. یافته‌های باستانی آن شامل یک استوانه با کتیبه مربوط ۱۹۳ قبل از میلاد از آنتیوخوس سوم به نمایندگی از ملکه او، و یک محراب گرد با نوارهای حک شده در نقش برجسته و مجسمه‌های برنزی زئوس، آتنا، آپولو و دمتر می‌باشد.[۲۹]

نخستین ساکنان نهاوند حدود هزاره سوم پیش از میلاد کاسی‌ها بودند. مردمانی که به کوسایی(Cossaei) شهرت داشتند. داریوش سوم پس از شکست گوگمل به دلایل نامعلوم راه بابل یا شوش و پارس را در پی نگرفت، بلکه از طریق ارمنستان به ماد وارد شد. اسکندر نیز داریوش را تعقیب نکرد و به بابل رفت[۳۰] او یک سال بعد پس از فتح تخت جمشید برای مبارزه با داریوش وارد ماد شد، اسکندر در آخرین نبرد برای فتح پارس در زمستان ۳۲۳ پیش از میلاد به سرزمین کوسایی حمله کرد. هفایستیون دوست صمیمی اسکندر در این زمان می‌میرد. پلوتارک می‌گوید که اسکندر یکی از شهرهای قبیله «کوسایی» را قتل‌عام کرد"او در چهل روز بیشتر سرزمین کاسایی‌ها را تسخیر و ویران ساخت.[۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵]اسکندر بسیاری از کاسایی‌ها را همچون فدیهای برای روان یار نزدیکش، هفایستیون، قربانی نمود[۳۶]

در تقسیمات باستانی ایران، نهاوند و بروجرد دو نقطه شهری از ماه نهاوند بودند که این استان، از توابع پهله از سرزمین ماد محسوب می‌شد.[۳۷][۳۸][۳۷]ایالت پهله در زمان ساسانیان به این نام نهاده شده و پهلوی، به مردم، زبان و خط مربوط به پهله اشاره می‌کند.[۳۹] خاندان کارن پهلو در نهاوند ساکن و فرمان می‌راند.[۴۰][۴۱][۴۲][۴۳]

 
قلعه نهاوند

حمید یزدان‌پرست در نامه ایران می‌آورد: در نوشته‌های مورخان اسلامی، مکرر به نام «ماه» برمی‌خوریم، چون ماه نهاوند، ماه دینور که صورت دیگری از نام ماد است.[۴۴] ماه نهاوند به معنای ولایت یا استان نهاوند و کامه ماه باقیمانده (ماد) یا (مای) قدیم است[۴۵]نهاوند یکی از پایتخت‌های ایالت یا دیار جبال که ماد یا کوهستان نیز خوانده می‌شده بوده‌است[۴۶]ماه نهاوند بعد از اسلام به ماه بصره نیز شهرت یافت چرا که خراج آن به بصره فرستاده می‌شد. ابن الندیم از قول عبداﷲ بن المقفع ذکر می‌کند که ماه نهاوند یکی از پنج ناحیه پهله (فهله) بوده‌است (یادداشت‌های دهخدا[۴۷]).

نبرد نهاوند آخرین حلقهٔ زنجیرهٔ جنگ‌های ایران ساسانی و مسلمان بود که در روز ۵ ربیع الاول سال ۲۱ هجری برابر با ۲۵ بهمن ۲۰ خورشیدی (۶۳۷ م) اتّفاق افتاد و به پیروزی اعراب منجر گردیده‌است. جنگ نهاوند که اعراب آن را " فتح الفتوح " نامیدند،[۴۸] جنگی کوبنده که عروه بن زید (شاعر عرب) از آن با نام پیکار هولناک نام می‌برد.[۴۹]پس از جنگ نهاوند این شهر با عنوان دروازه ورود اسلام به ایران شناخته می‌شود[۵۰][۵۱][۵۲]

بهزادان پور ونداد هرمزد ملقب به اَبومُسْلِمِ خُراسانی که تبار او به خاندان نهاوند الکسایی می‌رسید در رمضان ۱۲۹ هجری قمری قیام خود را آغاز کرد و با آغاز قیام عنصر ایرانی چنان جوشش و خروشی از خود نشان داد که در کمترین زمان ممکن ارتش بی شکست خراسانیان به دروزاه‌های شرقی دارلخلافه رسیدند. ایرانیانی که سالها تحقیر شده و خوار شمرده شده بودند اکنون فرصتی یافتند تا به‌طور جدی بر اعراب بتازند. «در گرگان وقتی قحطبه با سپاهی که والی عراق برای دفع سیاه جامگان گسیل کرده بود روبرو شد در خطبه ایی آتشین خطاب به ایرانیان قول داد تا اعراب را برای همیشه خوار کند و ایرانیان را به پایگاه شامخ خود بازگرداند»[۵۳] در گذرگاه تاریخ وقتی ایرانیان در نهاوند یعنی همان جایی که حدود صد سال پیش لشکر یزدگرد در مقابل اعراب شکست خورد در مقابل لشکر خلیفه قرار گرفتند چنان آنان را در هم کوبیدند که تا سالهای بعد مصر و بخشهایی از شمال آفریقا زیر سم اسبان ایرانیان قرار گرفت. این قدرت چنان هیمنه ایی به خود گرفت که خلیفه تازه را نیز هراسان ساخت و با دستور خلیفه عباسی ابومسلم به خراسان بازگشت و پس از چندی به قتل رسید[۵۴]

در طول قرون بعدی، تنها رویدادهای کمی در نهاوند ثبت شده‌است. وزیر ایرانی امپراتوری سلجوقی، نظام الملک، در سال ۱۰۹۲ در نزدیکی نهاوند ترور شد.

به گفته حمدالله مستوفی مورخ و جغرافی‌دان که در قرن سیزدهم و چهاردهم شکوفا شد، نهاوند شهری با وسعت متوسط بود که اطراف آن را مزارع حاصلخیز احاطه کرده بود که در آن ذرت، پنبه و میوه کشت می‌شد. مستوفی افزود که ساکنان آن عمدتاً کردهای شیعه دوازده امامی بودند.[۵۵]

در دورهٔ قاجار نهاوند یکی از سه شهر ولایت ثلاث بود. این ولایت در غرب ایران و جنوب استان همدان فعلی قرار داشته و شامل سه شهر ملایر، نهاوند و تویسرکان بود. حدود این ولایت منطبق با منطقه جنوب کوهستان الوند در استان همدان کنونی است که سه شهرستان ملایر، نهاوند و تویسرکان را شامل می‌شود. ولایت ثلاث بخشی از استان پنجم بوده‌است.[۵۶] اصطلاح ولایت ثلاث در تقسیم‌بندی‌های کشوری دوره ناصرالدین‌شاه قاجار ایجاد شد و شامل دولت‌آباد (شهر ملایر)، نهاوند و تویسرکان می‌شد. نهاوند براساس قانون تقسیمات کشوری مصوب ۱۳۱۶ ه‍.ش از بخش‌های تابعه در استان پنجم کشور به مرکزیت کرمانشاه بود که در سال ۱۳۲۰ ه‍.ش به شهرستان ارتقاء یافت.[۵۷][۵۸]

به موجب مبارزات انقلابی مردم شهر نهاوند علیه حکومت پهلوی در روز ۱۴ آبان ۱۳۵۷، ۹۷ روز زودتر از سایر نقاط کشور ایران مجسمه محمد رضا شاه را به زیر کشیدند.[۵۹] حسن روحانی رئیس‌جمهور سابق ایران است که در کتاب خاطرات خود می‌نویسد: در دی‌ماه ۱۳۵۷ آن سال که چند شب در شهرستان نهاوند سخنرانی می‌کردم بعد از سخنرانی شب سوم که مصادف با حوادث ۱۹ دی‌ماه قم شده بود، شهربانی نهاوند مأمور دستگیری من شد که با تلاش شهید حیدری و دوستانش بالباس مبدّل از نهاوند خارج شدم.[۶۰]

جغرافیا ویرایش

نهاوند در مرکز دشت نهاوند بین دو وادی کوه گرین و آردوشان گسترده شده‌است و ۱۸ کیلومتر مربع مساحت دارد. نهاوند در موقعیت ۴۸ درجه و ۲۴ دقیقه طول شرقی و ۲۳ درجه و ۲۲ دقیقه عرض شمالی قرار دارد. اختلاف ساعت آن با تهران ۱۳ دقیقه و ۲۸ ثانیه می‌باشد. نهاوند از شمال به شهرهای تویسرکان و همدان، از شرق به ملایر، از غرب به کنگاور و از جنوب به استان لرستان محدود است. فاصله این شهر تا تهران ۴۳۵ کیلومتر می‌باشد که از مسیر ملایر - اراک عبور می‌کند و فاصله نهاوند تا همدان ۱۳۰ کیلومتر و تا خرم‌آباد ۱۳۴ کیلومتر می‌باشد. راه‌آهن کربلا از نزدیکی شهر نهاوند کذر می‌کند.[۶۱]

 
شهر نهاوند بر گسل جوان زاگرس واقع شده‌است.

شهر نهاوند بر گسل جوان زاگرس بنا گردیده‌است. گسل نهاوند از ۵۵ کیلومتری غرب بروجرد تا شمال‌غربی نهاوند در راستای شمال ۳۲۰ درجه، امتداد دارد. گسل نهاوند از چند قطعه مجزا تشکیل شده که هر کدام نام‌های جداگانه دارند.[۶۲] گسل نهاوند از فعالین‌ترین گسل‌های ایران بشمار می‌رود.[۶۳] که عامل زمین لرزه‌های پرشمار نهاوند و شهرهای اطراف می‌باشد از جمله زمین لرزه‌های ۱۲۸۷ بروجرد، ۱۳۸۵ بروجرد، ۱۳۳۶ فارسینج و زمین‌لرزه ۱۳۳۷ نهاوند.

رود باروداب که از چشمه ای به این نام در شرق نهاوند سرچشمه می‌گیرد از میان شهر می‌گذرد. طغیان این رود بارها بخشی از شهر نهاوند را با مشکل سیل و ویرانی مواجه ساخته‌است از جمله سیل های۱۳۱۷٬۱۳۵۰٬۱۳۵۱. در شب ۲۱ شهریور ۱۳۱۷برابر بارندگی سخت سیل هولناکی در حدود شهر نهاوند و قریه آورزمان برخاسته شهر تاریخی نهاوند را ویران و قریه آورزمان را با خاک یکسان ساخت.[۶۴]

در سال ۱۳۹۳ آرش کولیوند، مدیر امور آب شهرستان نهاوند درمصاحبه با ایرنا اعلام کرد: به علت برداشت سالانه ۳۱۰ میلیون متر مکعب آب توسط چاه‌ها، سطح آب‌های زیر زمینی دشت نهاوند به‌طور متوسط در هر سال ۷۵ سانتی‌متر افت دارد.[۶۵]شهرستان نهاوند یک‌هزار و ۱۶۰ حلقه چاه عمیق و نیمه‌عمیق مجاز وجود دارد که حدود ۸۰۰ مورد آن برای مصارف کشاورزی است.[۶۶] جغرافیای کوهستان گرین در نهاوند با وسعت حدود ۴۰ هزار هکتار دارای سیمای کوهستانی با دره‌ها و پناهگاه‌های طبیعی فراوان و شرایط آبی مناسب و پوشش گیاهی مطلوب برای گونه‌های حیات وحش است و به همین لحاظ تنوع جانوری بالایی دارد. این ناحیهٔ در سال ۱۳۹۹ به عنوان منطقه شکار ممنوع اعلام شد. ناحیهٔ مذکور شامل نواحی تاریک دره بالا، سیاه دره، فارسبان، چناری، گیان، کرک سفلی، کله مار، بیان و وراینه تا خط الراس گرین در مرز استان لرستان می‌باشد[۶۷]

جمعیت‌شناسی ویرایش

مردم‌شناسی ویرایش

مردم نهاوند از قوم لر می‌باشند.[۶۸][۶۹][۷۰][۷۱][۷۲]و با دو شهر لرنشین دیگر همدان (تویسرکان، ملایر) از قوم لر می‌باشند و به زبان لری تکلم می‌کنند.[۷۳][۷۴][۷۵][۷۶]

زبان شناسی ویرایش

مردم شهر نهاوند به زبان لری با گویش نهاوندی سخن می‌گویند.[۷۷][۷۸][۷۹]گویش لری نهاوندی گویش مردم نهاوند است. فهرست لینگوییست و اتنولوگ گویش لری موجود در نهاوند را گویشی از لری شمالی، و ایرانیکا منطقه نهاوند را یکی از مراکز مهم گویش‌وران لری شمالی می‌داند.[۸۰][۸۱][۸۲] مانند زبانهای ایرانی، لری بختیاری و سایر گویش‌های زبان لری.[۸۳][۸۴] رودیگر اشمیت زبان‌شناس آلمانی گفتار مردم شهر نهاوند را نزدیک به زبان پارسی میانه می‌داند.[۸۵]اطلس زبان‌های ایران، تصویری از پراکندگی زبانی در کشور ایران ارائه می‌کند، گونه‌های زبانی فهرست‌شده برای نهاوند لری شمالی،و اقلیت فارسی معیار است.[۸۶]

بر اساس یک بررسی مردم اصیل و بومی نهاوند به گویشی متفاوت از لری که ریشه در زبان پارسی میانه دارد،سخن می گویند و این زبان که تا سی سال پیش در نهاوند سخن گفته میشد.[۸۷]

اما سیف الدوله قاجار در حدود ۱۰۰ سال پیش به وضوح ذکر می کنند طوایف نهاوند از قوم لر می باشند،[۸۸]


گردشگری ویرایش

 
درختان میدان قیصریه نهاوند پیش از آتش‌سوزی

میدان قیصریه را محمود میرزا حاکم نهاوند در زمان فتحعلی شاه قاجار بنا کرده‌است. رشته قنات وچشمه در اطراف آن وجوددارد که ساکنین نهاوند در گذشته با عبور آب از این رشته‌ها به منازلشان ازآن استفاده می‌کردند. میدان قیصریه در جنوب محلهٔ پاقلعه نهاوند واقع شده‌است و از دیرباز به نام قیصریه شناخته شده. کشف سکه‌های رومی از جمله سکه ای بنام نرون امپراتور روم غربی و صندوقچه ای در این محل قدمت انرا نشان می‌دهد. میدان قیصریه یکی از باستانی‌ترین میادین ایران است در پیرامون میدان قیصریه بنای مسجد جامع و حمام و بازارقدیمی و شاهزاده محمد دیده می‌شود. شواهد وجود آتشکده ای مربوط به دوران پیش از اسلام ا در بالای میدان در مکان مسجد جامع وجود داشته‌است که بنای مسجد را در آن مکان ساختند.

کوچه لک‌ها

کوچه کرد‌ها

خانه قدوسی متعلق به علی قدوسی از عالمان نهاوند است. دارای سر در ورودی زیبائی است که با نقوش هندسی آجری تزئین شده‌است و دو ستون نما در دو سوی سر در به زیبائی آن افزوده‌است. نمای بنا در داخل حیاط به وسیلهٔ آجر کاری‌های زیبا تزئین شده‌است و قوسهایی به شکل شاخ قوچ نما را آراسته‌است. پیرامون حیاط با طاق نماهای هلالی تزئین شده‌است. این خانه قدیمی و تاریخی در خیابان انقلاب واقع شده‌است وچند خانه قدیمی دیگر در جای جای این شهر وجود دارد.

حمام آقا تراب یکی از بناهای تاریخی شهر نهاوند است که در سال ۱۳۵۶ در فهرست آثار ملی ثبت شده‌است[۸۹] معبد لائودیسه در داخل شهر نهاوند قرار دارد و کتیبه‌ای از «آنتیوخوس سوم» و نیز تعدادی مجسمه برنزی خدایان یونانی در آن کشف شده‌است.[۹۰]

پل زرامین، تپه باستانی گیان سراب گیان]] و سراب گاماسیاب از نقاط گردشگری شهرستان نهاوند بشمار می‌روند که در نزدیکی شهر نهاوند قرار دارند.[۹۱][۹۲]

نعمان بن مقرن یکی از سرداران و فرماندهان مهاجم عرب بود که در جنگ نهاوند (فتح الفتوح) در سال ۲۱ هجری یا ۶۴۲ میلادی پس از سه روز نبرد سنگین در پشت دروازه‌های نهاوند به دست سربازان ایرانی به فرماندهی فیروزان (پیروزان) کشته شد. آرامگاه او در ۵ کیلومتری شمال غربی شهر نهاوند قرار دارد.[۹۳][۹۴][۹۵][۹۶]

 
حمام حاج آقا تراب در نهاوند

فرهنگ ویرایش

زنگوله یا زنگله یک مقام موسیقی است. در موسیقی قدیم ایران، زنگوله یکی از دوازده مقام اصلی بوده‌است.[۹۷] در برخی از متون از این مقام با نام نهاوند هم یاد شده‌است.[۹۸]

سوغات نهاوند :از جمله سوغات این شهرستان می‌توان به خمیر صنل، کلوا، حلوا گردویی و گز آردی که مختص نهاوند است اشاره کرد، همچنین نقل، گردو، عسل، شیره انگور، ترخینه هم از دیگر سوغاتی‌های معروف نهاوند است.

سرآب گاماسیاب ویرایش

سراب گاماسیاب (به لری: گاماسی‌او) سرچشمه یکی از طولانی‌ترین رودخانه‌های کشور است که از دامنه کوه سنگی گرو مسیر جاده نهاوند به نورآباد لرستان و در ۱۹ کیلومتری جنوب شرقی نهاوند سرچشمه می‌گیرد و در امتداد کوه گرو ادامه می‌یابد.

به گزارش ایسنا، منطقه همدان، سراب گاماسیاب، آب رودخانه‌های متعددی را مانند حرم‌آباد، قلقلرود و خرم‌رود را دریافت می‌کند و پس از مشروب کردن مزارع کشاورزی دشت نهاوند، به رودخانه قره‌سو و در ادامه به کرخه و در نهایت به هورالعظیم می‌پیوندد. این رودخانه در استان کرمانشاه به قره‌سو، در استان لرستان به سیمره و در استان خوزستان به کرخه موسوم است.

آبدهی متوسط این چشمه‌ها، حدود ۵ مترمکعب در ثانیه است، در بالادست چشمه‌ها، غاری طبیعی دیده می‌شود و در محوطه اطراف سراب جنگل‌کاری شده‌است، در مسیر این رود با احداث نیروگاه برق آبی و حوضچه‌های پرورش ماهی، در تولید برق و پرورش ماهی بهره‌برداری کرده‌اند، این چشمه جوشان و پرآب با ویژگی‌های خاص طبیعی، یکی از جاذبه‌های مستعد گردشگری استان محسوب می‌شود.

جستارهای وابسته ویرایش

پانویس ویرایش

  1. محمدمهدی احدیان. «بررسی جاینام نهاوند». فصلنامه علمی-پژوهشی <<پژوهش زبان و ادبیات فارسی>>. دریافت‌شده در ۱۸ آوریل ۲۰۱۷.
  2. «نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵». (به نقل از مرکز آمار ایران). ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ اکتبر ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۶.
  3. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ مه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۵ سپتامبر ۲۰۱۲.
  4. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ دسامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۵ سپتامبر ۲۰۱۲.
  5. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۵ سپتامبر ۲۰۱۲.
  6. [۱]
  7. [۲]
  8. http://www.ostan-hm.ir/fa/showpages.aspx?i=MA== [پیوند مرده] &mid=MzM=&spi=MQ ==
  9. Kolesnikov، Aliĭ Ivanovich (۱۹۷۷). Īrān dar āstānah-ʼi yūrish-i Tāziyān. Āgāh.
  10. Farrokhzad، Pouran؛ فرخزاد، پوران (۲۰۱۱-۰۳-۰۱). مهره مهر: Mohreh Mehr (به عربی). Ketab.com. شابک ۹۷۸۱۵۹۵۸۴۳۱۴۲.
  11. «ESFANDĪĀR (2)». Encyclopædia Iranica. نوزدهم ژانویه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در سیزدهم فوریه ۲۰۱۲. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید=،|تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  12. Revue des études arméniennes (به فرانسوی). Librairie Klincksieck. 2000.
  13. Oğuz, Burhan (1976). Türkiye halkının kültür kökenleri: Tarım, hayvancılık, meteoroloji (به ترکی استانبولی). Doğu-Batı.
  14. Yarshater, Ehsan (1983). The Cambridge History of Iran (به انگلیسی). Cambridge University Press.
  15. DANIEL, DR GLYN (1967). THE PARTHIANS (به انگلیسی).
  16. British Museum، It was purchased in Nahavand … belonged to a treasure found in 1910 or 1911 which he dubbed the 'Hoard of the Karen Pahlavs', after the important Karen family who are thought to have been established in Nahavand in the Parthian period. Ancient Persia.
  17. زرینکوب، عبدالحسین. تاریخ ایران بعد از اسلام. چاپ سوم. تهران: انتشارات امیرکبیر ۱۳۶۲.
  18. الطبری، أبی جعفر، بن جریر، محمد (تاریخ الأمم والملوک)، مؤسسة عزالدین، چاپ سال ۱۹۸۵ میلادی به (عربی).
  19. Hausleiter, A.; Roaf, M.; Keall, E. J. (2020-01-12). "Nemavand/Laodicea/Niphaunda: a Pleiades place resource". Pleiades: a gazetteer of past places (به انگلیسی). R. Talbert, Jeffrey Becker, W. Röllig, Tom Elliott, H. Kopp, DARMC. Retrieved 2022-11-01.
  20. Hausleiter, A.; Keall, E. J.; Roaf, M. (2012-02-15). "Niphaunda: a Pleiades name resource". Pleiades: a gazetteer of past places (به انگلیسی). R. Talbert, T. Elliott, S. Gillies. Retrieved 2022-11-01.
  21. کسروی، احمد. کاروند کسروی.
  22. A. Hausleiter, E.J. Keall and M. Roaf, 1997.Map 92 Ecbatana-Susa p1319.
  23. 10 (۲۰۱۲-۰۳-۲۵). «نهاوند دروازه ورود اسلام». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۶-۱۳.
  24. 10 (۲۰۱۲-۰۳-۲۵). «نهاوند دروازه ورود اسلام». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۶-۱۳.
  25. محمد، بن جریر طبری (۱۳۷۵). تاریخ طبری. تهران: اساطیر.
  26. توریستی، چهارگوشه-معرفی استان‌ها و شهرهای ایران و جاذبه های. «شهر زیبای نهاوند». چهارگوشه - معرفی استان‌ها و شهرهای ایران و جاذبه‌های توریستی. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۶-۱۳.
  27. Strabo xi. p. 524.
  28. LLC, Arcadian Venture. "Achaemenid Settlements | Nahavand". Arcadian Venture LLC (به انگلیسی). Retrieved 2022-11-01.
  29. «The Princeton Encyclopedia of Classical Sites, LAODICEA Iran». www.perseus.tufts.edu. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۱-۰۱.
  30. 16: III/ 1983, Arrian.
  31. Foundation، Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica». iranicaonline.org (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۳-۰۹.
  32. J. A. Brinkman, “Kassiten,” RIA V, 1976-80, pp. 464-73. [F.] Weissbach, “Kossaîoi,” in Pauly-Wissowa, XI/2, cols. 1499-1503.
  33. Geog. 11.13.6; 16.1.13,17–18.
  34. Diod. 17.59.3; 17.111.4.
  35. Arr. Anab. 7.15.1; 23.1.
  36. 4: Alexander/ 1914, Plotarch.
  37. ۳۷٫۰ ۳۷٫۱ «بروجرد». دانشنامه جهان اسلام (نقل قول از ابن مقفع). تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک); پارامتر |پیوند= ناموجود یا خالی (کمک); پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)
  38. «جبال (۱) (جمع جَبَل) یا کورة جَبَل یا قُهِستان یا قوهستان (معرّب کوهستان) یا بلاد جبال». دانشنامه جهان اسلام. دریافت‌شده در ۱ ژوئن ۲۰۱۱.
  39. «پَهلَوی». دانشنامه جهان اسلام. دریافت‌شده در ۱ ژوئن ۲۰۱۱.
  40. غلامرضا انصافپور. تاریخ زندگی اقتصادی روستاییان و طبقات اجتماعی ایران از دوران ما قبل تاریخ تا پایان ساسانیان. ص293.
  41. تاریخ فرهنگ و سیاست در ایران باستان. اصغر محمودآبادی. ص 333.
  42. حسین سلطان زاده. مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران. ص29.
  43. محمد معین. ‏تحلیل هفت پیکر نظامی -ص 76.
  44. حمید یزدان‌پرست. نامه ایران- ص 209.
  45. Muḥammad ibn Isḥāq Ibn al-Nadīm.Ibn Sīnā, 1967- Arabic literature - page22.
  46. ستاد بزرگ ارتشتاران، ادارهٔ روابط عمومی، 1976 -بررسی‌های تاریخی، Volume 11,ص110.
  47. علی‌اکبر دهخدا و دیگران، «ماه نهاوند» در لغت‌نامهٔ دهخدا (بازیابی‌شده در ۱۵ شهریور ۱۳۹۱.).
  48. آخرین منجی. نویسنده پرک. ویراستار: قاسم قره داغی ص268.
  49. هزارهٔ ققنوس: ساسانیان تا سامانیان. محمود کویر. ص208.
  50. 10 (۲۰۱۲-۰۳-۲۵). «نهاوند دروازه ورود اسلام». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۶-۱۳.
  51. «منبع وبگاه راسخون». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ اوت ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۰ اکتبر ۲۰۱۱.
  52. مقدم. فرهنگ و سینما -Issues 15-22. ص94.
  53. تاریخ ایران، از فروپاشی ساسانیان تا آمدن سلجوقیان؛ پژوهش دانشگاه کیمبریج جلد چهارم، گردآورنده ر. ن فرای مترجم حسن انوشه چاپ نهم،انتشارات امیر کبیر 1390- صفحه 50.
  54. الکامل فی التاریخ؛ ابن الاثیر، جلد چهارم قاهره 1957، ص 13.
  55. Foundation، Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica». iranicaonline.org (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۱-۰۲. In the 8th/14th century, Ḥamd-Allāh Mostawfi described Nehāvand as a medium-sized town with a fertile surrounding agricultural region, with corn and cotton grown there in addition to various fruits; the population was mainly of Kurds, who were in religious affiliation Twelver Shiʿites (p. 74; tr. , pp. 76-77)
  56. چگینی، محمد. «مسئله انتخابات دوره چهارم مجلس شورای ملی در ولایت ثلاث. ج. ۱، ش. ۲، بهار ۱۳۹۰». نشریه اسناد بهارستان. دریافت‌شده در ۱۷ نوامبر ۲۰۱۴.
  57. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۷ ژانویه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۰ ژوئیه ۲۰۱۴.
  58. «نسخه آرشیو شده» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۴ ژانویه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۷ ژوئیه ۲۰۱۶.
  59. YJC، خبرگزاری باشگاه خبرنگاران | آخرین اخبار ایران و جهان | (۱۳۹۹/۰۸/۱۵–۰۷:۴۵). «نیمه آبان ماه؛ سالروز سرنگونی مجسمه شاه توسط جوانان نهاوند». fa. دریافت‌شده در 2022-11-02. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  60. «نخستین مجسمه شاه در نهاوند سرنگون شد/ 3 دهه مبارزه مردم نهاوند برای پیروزی انقلاب اسلامی- اخبار استانها تسنیم | Tasnim». خبرگزاری تسنیم | Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۱-۰۲.
  61. پروژ[پیوند مرده] عظیم راه‌آهن کربلا]
  62. آقانباتی، سیدعلی (۱۳۸۳). زمین‌شناسی ایران. سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور. شابک ۹۶۴-۶۱۷۸-۱۳-۸.
  63. «زلزله امروز نهاوند ناشی از فعالیت گسل نهاوند بود». ایسنا. ۲۰۲۲-۱۰-۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۱-۰۲.
  64. ارمغان، جلد 19-ص224.
  65. «دشت نهاوند با افت سالانه 75 سانتی‌متر آب روبرو است». www.irna.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۸-۲۶.
  66. «منابع آبی دشت نهاوند سالانه ۴۹ صدم متر افت می‌کند». ایسنا. ۲۰۲۲-۰۴-۳۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۱-۳۰.
  67. اداره کل حفاظت محیط زیست استان همدان. «گرین نهاوند به مدت 5 سال شکار ممنوع شد». hamedan.doe.ir.
  68. «نهاوند خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران». ایسنا. ۲۰۲۳-۰۷-۲۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۹-۲۰.
  69. https://web.archive.org/web/20140924041723/http://www.iranicaonline.org/articles/lori-dialects. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
  70. http://www.iranicaonline.org/articles/hamadan-i. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
  71. «About: Luri language». dbpedia.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۹-۲۰.
  72. «بررسی واجشناسی گویش بروجردی در چارچوب نظریه بهینگی». www.virascience.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۹-۲۰.
  73. پراکندگی قوم لر سکندری امان الهی بهاروند (ص۱۳۹).
  74. «بنیاد ایران‌شناسی «منطقه زاگرس» در نهاوند افتتاح می‌شود- اخبار استانها تسنیم | Tasnim». خبرگزاری تسنیم | Tasnim. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۹-۲۰.
  75. پیریایی, شیوا (2023-08-23). "بازشناسی پراکندگی زبانی- جغرافیایی گونه‌های زبانی لُری در سه استان همدان، لرستان و خوزستان با استفاده از رویکرد گویش‌سنجی". گویش‌شناسی و فرهنگ عامّه. 1 (1): 141–169. ISSN 2981-183X.
  76. https://www.ostan-hm.ir/ostan/certificate.html. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک); پیوند خارجی در |وبگاه= وجود دارد (کمک); پارامتر |پیوند= ناموجود یا خالی (کمک)
  77. «جمعیت و قومیتها». پورتال استانداری همدان. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ مه ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۹ مه ۲۰۱۷.
  78. «Language by Country». The Linguist List. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ سپتامبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۹ سپتامبر ۲۰۱۴.
  79. «LORI DIALECTS». Iranica. دریافت‌شده در ۲۹ سپتامبر ۲۰۱۴.
  80. "LORI LANGUAGE ii. Sociolinguistic Status of Lori" (به انگلیسی). Iranica. Retrieved 10 September 2014.
  81. «LORI DIALECTS». Iranica. دریافت‌شده در ۲۹ سپتامبر ۲۰۱۴.
  82. شمس‌الله ویسی. «گویش نهاوندی و واژه‌نامه‌ای که در راه است» (PDF). پرتال جامع علوم انسانی. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲ اوت ۲۰۱۴. مقدار |dead-url=dead نامعتبر (کمک)
  83. "Isfahan xxi. PROVINCIAL DIALECTS" (به انگلیسی). دانشنامه ایرانیکا. Archived from the original on 24 September 2014. Retrieved 11 September 2014.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link)
  84. محمد رستمی. «گویش نهاوندی». ایران فرهنگ.
  85. اشمیت، رودیگر، راهنمای زبان‌های ایرانی، جلد دوم: زبان‌های ایرانی نو، ترجمه پارسی زیر نظر حسن رضایی باغ‌بیدی، تهران: انتشارات ققنوس، ص۴۳۷
  86. . اطلس زبانهای ایران http://iranatlas.net/index.html?module=module.language-distribution.hamadan#eyJ0IjoieCIsImkiOiI2NGYwMzM4NzQzNDliYmUxMDg2YWJhZjg2OTZhNmY0YSIsInMiOjE3MDE1NTg5NzM3NTB9. پارامتر |عنوان= یا |title= ناموجود یا خالی (کمک)
  87. «خرید آنلاین کتاب گویش نهاوندی |Iranfarhang Bookstore». www.iranfarhang.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۳-۱۴.
  88. سفرنامه مکه سیف الدوله قاجار(ص۲۷۱).
  89. سایت تبیان همدان
  90. علی حاکمی، «کتیبه بزرگ نهاوند»، در مجله باستانشناسی
  91. کیانی، علی اکبر، کهن‌دیار گیان/نهاوند وگیان از دوره‌های پیش از تاریخ تا امروز، ص۱۷۰.
  92. Iran، Reisen (۲۰۲۰-۰۸-۰۳). «سراب گاماسیاب». سفر در ایران. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۶-۱۳.
  93. «دانشنامهٔ تاریخ معماری و شهرسازی ایران‌شهر». وزارت راه و شهرسازی. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۶ اکتبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۶ اکتبر ۲۰۱۹.
  94. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۱ مارس ۲۰۱۶.
  95. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲ نوامبر ۲۰۲۲.
  96. تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران جلد 9 صفحه 8
  97. فخرالدینی، تحلیل ردیف موسیقی ایران، ۴۶.
  98. خضرایی، فصلنامه خانه موسیقی، ۲۷.