استان کردستان

استان کردستان، یکی از استان‌های ایران به مرکزیت شهر سنندج است که در غرب این کشور واقع شده است. مساحت این استان ۲۹٬۶۱۹ کیلومتر مربع معادل ۱٫۸٪ از مساحت کل کشور ایران است. این استان در دامنه‌ها و دشت‌های پراکندهٔ رشته‌کوه زاگرس میانی جای گرفته و بلندترین کوه آن شاهو در شهرستان کامیاران در جنوب غربی استان به ارتفاع ۳۳۹۰ متر است. استان کردستان از شمال به استان‌های آذربایجان غربی و زنجان، از شرق به همدان و زنجان، از جنوب به کرمانشاه و از غرب به اقلیم کردستان (استان‌های سلیمانیه و حلبچه) در کشور عراق محدود است. استان کردستان با کشور عراق ۲۵۰ کیلومتر مرز مشترک دارد. استان کردستان برپایهٔ آخرین تقسیمات کشوری در سال ۱۴۰۰ دارای ۱۰ شهرستان، ۳۱ بخش، ۳۰ شهر، ۹۴ دهستان و ۱۷۵۱ آبادی دارای سکنه و ۱۵۲ آبادی خالی از سکنه بوده است. شهرستان‌های این استان عبارتند از: سنندج، مریوان، سقز، بانه، قروه، کامیاران، بیجار، دیواندره، دهگلان و سروآباد.

استان کردستان
مرکز	سنندج
شمار شهرستان‌ها	۱۰
حکومت
• نوع	مرکز
• استاندار	آرش زره‌تن لهونی ‏
• نماینده ولی فقیه	عبدالرضا پورذهبی
جمعیت  (۱۳۹۵)
• کل	۱۶۰۳۰۱۱
منطقهٔ زمانی	+۳:۳۰ (ساعت رسمی ایران)
پلاک خودرو	ایران ۵۱ ایران ۶۱

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ استان کردستان ۱،۶۰۳،۰۱۱ نفر جمعیت دارد که ۳۵ درصد در روستا و ۶۵ درصد در شهرها زندگی می‌کنند. تراکم نسبی جمعیت معادل ۵۲٫۱ نفر در کیلومتر مربع است.

نام استان

کردستان متشکل از دو واژهٔ کُرد و پسوند (ستان) به معنی مکان است. کردستان مکان و سرزمین کُردها و ناحیه‌ای در غرب ایران است. واژهٔ کردستان اولین بار به‌طور رسمی در دورهٔ سلجوقی به‌کار برده شد و از آن پس در منابع مختلف تکرار شده است.

به اعتقاد بسیاری از مورخان، در هزاره‌های قبل از اسلام (از حدود ۵ هزار سال قبل تا اوایل عصر اشکانی) نیز، کردوئنه، کاردوخ، گوتیوم، کاردا، بیت قاردو، کوردا و … همگی به عنوان معادلی از کردستان در نواحی مختلفی از به اصطلاح «کردستان بزرگ» کنونی، ثبت شده‌اند.

جغرافیا

نمایی از شهر سنندج مرکز استان کردستان

استان کردستان با مساحت ۲۹٬۵۰۰ کیلومتر در غرب ایران مجاور کشور عراق بین ۳۴ درجه و ۴۴ دقیقه تا ۳۶ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۵ درجه و ۳۱ دقیقه تا ۴۸ درجه و ۱۶ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد که این مساحت ۱٫۷ درصد از مساحت کل کشور را شامل می‌شود و از نظر وسعت رتبهٔ ۱۶ را در کشور دارا است. از شمال به استان‌های آذربایجان غربی و قسمتی از زنجان و از جنوب به استان کرمانشاه و از شرق به استان همدان و قسمتی دیگر از استان زنجان و از غرب به کشور عراق محدود است. این استان شامل ۲۳۰ کیلومتر مرز خاکی مشترک با کشور عراق است.

از لحاظ اقلیمی و طبیعی استان کردستان منطقه‌ای کوهستانی است که دشت‌های مرتفع و دره‌های پهن نیز در پهنه منطقه گسترده شده‌اند. اختلاف ارتفاع بین بلندترین و پست‌ترین نقاط استان به حدود ۲۴۰۰ متر می‌رسد. کوه بدر در قروه با ارتفاع ۳۳۱۰ متر بلندترین و منطقهٔ آلوت در بانه با ارتفاع حدود ۹۰۰ متر، کم ارتفاع‌ترین نقطهٔ استان است؛ که این اختلاف ارتفاع خود باعث به وجود آمدن اقلیم‌های متفاوت می‌گردد. کردستان با دریا فاصله‌اش زیاد است، اما از طریق دره‌های عمیق در هم تنیده، به آب‌های آزاد جهان در جنوب و دریاچه‌های شمالی نظیر دریای خزر و دریاچهٔ ارومیه راه دارد. سرچشمهٔ بسیاری از رودخانه‌های بزرگ در کوه‌های کردستان واقع شده‌اند.

تقسیمات کشوری کنونی

فهرست شهرستان‌ها

1. بانه
2. بیجار
3. دهگلان
4. دیواندره
5. سروآباد
6. سقز
7. سنندج
8. قروه
9. کامیاران
10. مریوان

جمعیت شهرستان‌ها

ردیف	شهرستان	مساحت شهرستان (کیلومتر مربع)	مرکز	سال تأسیس	جمعیت مرکز شهرستان	جمعیت شهرنشین	جعیت سال ۹۰	جعیت سال ۹۵	رشد جمعیت
۱	سنندج	۳۶۷۰	سنندج	۱۳۱۶	۴۱۲٬۷۶۷	۴۱۴٫۰۶۹	۴۵۰٬۱۶۷	۵۰۱٬۴۰۲	−۱۰٫۲۲٪
۲	سقز	۴۴۰۰	سقز	۱۳۲۵	۱۶۵٬۲۵۸	۱۶۸٫۳۵۹	۲۱۰٬۸۲۰	۲۲۶٬۴۵۱	−۶٫۹۰٪
۳	مریوان	۲۲۵۰	مریوان	۱۳۳۷	۱۳۶٬۶۵۴	۱۵۱٫۱۸۸	۱۶۸٬۷۷۴	۱۹۵٬۲۶۳	−۱۳٫۵۷٪
۴	بانه	۱۷۸۰	بانه	۱۳۳۷	۱۱۰٬۲۱۸	۱۱۵٫۳۲۵	۱۳۲٬۵۶۵	۱۵۸٬۶۹۰	−۱۶٫۴۶٪
۵	قروه	۲۹۰۰	قروه	۱۳۳۷	۱۱۵٬۲۳۸	۱۲۰٫۴۰۴	۱۳۶٬۹۶۱	۱۴۰٬۱۹۲	−۲٫۳۰٪
۶	کامیاران	۲۰۲۰	کامیاران	۱۳۷۳	۵۷٬۰۷۷	۶۰٫۴۴۷	۱۰۵٬۹۹۶	۱۰۲٬۸۵۶	+۳٫۰۵٪
۷	بیجار	۵۳۵۰	بیجار	۱۳۱۶	۵۰٬۰۱۴	۵۶٫۸۵۷	۹۳٬۷۱۴	۸۹٬۱۶۲	+۵٫۱۱٪
۸	دیواندره	۴۲۰۰	دیواندره	۱۳۷۳	۳۴٬۰۰۷	۳۶٫۰۹۸	۸۱٬۹۶۳	۸۰٬۰۴۰	+۲٫۴۰٪
۹	دهگلان	۱۸۸۰	دهگلان	۱۳۸۶	۲۵٬۹۹۲	۲۹٫۱۸۵	۶۲٬۸۴۴	۶۴٬۰۱۵	−۱٫۸۳٪
۱۰	سروآباد	۱۰۵۰	سروآباد	۱۳۸۱	۵٬۱۲۱	۸٫۲۹۷	۴۹٬۸۴۱	۴۴٬۹۴۰	+۱۰٫۹۱٪

سیاست

ساختار سیاسی ادارهٔ استان

بالاترین مقام اداری در هر استان، استاندار است که از طرف وزیر کشور تعیین شده و باید از طرف هیئت دولت تأیید شود. در حال حاضر آرش زره‌تن لهونی استاندار کردستان است.

شورای اسلامی استان کردستان بالاترین نهاد تصمیم‌گیری در استان است. این شورا نخستین بار در سال ۱۳۷۲ تشکیل شد. این شورا مطابق با مادهٔ ۱۱ «قانون تشکیلات، وظایف و اختیارات و انتخاب شوراهای اسلامی کشور و انتخاب شهرداران»، از نمایندگان منتخب شوراهای شهرستان‌های تابعه تشکیل می‌شود، که در مرحلهٔ اول با اکثریت مطلق آراء و در صورت عدم کسب اکثریت آراء، در مرحله دوم با اکثریت نسبی از بین اعضای شورای شهرستان انتخاب و معرفی شده‌اند. از شورای اسلامی استان کردستان، ۲ نفر به‌عنوان نمایندهٔ استان برای عضویت در شورای عالی استان‌ها انتخاب می‌شوند. درحال حاضر و از آذر ۱۴۰۱ وحید رضایی و هیوا محمدی رئیس و نائب رئیس شورای اسلامی استان کردستان هستند و کیوان ویسیان و عارف محمدخانی نیز دو نمایندهٔ استان کردستان در شورای عالی استان‌ها می‌باشند.

استان کردستان همچنین در مجلس شورای اسلامی ۶ نماینده دارد که نمایندگان مردم ۵ حوزۀ انتخابیه این استان در قوۀ مقننۀ جمهوری اسلامی ایران به شمار می‌آیند. حوزۀ انتخابیۀ سنندج، دیواندره و کامیاران ۲ نماینده و حوزه‌های انتخابیۀ بیجار، سقز و بانه، قروه و دهگلان و مریوان و سروآباد هر کدام ۱ نماینده در مجلس شورای اسلامی دارند که در مجموع ۲/۰۶ درصد از کرسی‌های این مجلس را تشکیل می‌دهند. نمایندگان مجلس در هر دوره «مجمع نمایندگان استان کردستان در مجلس شورای اسلامی» را تشکیل می‌دهند و پس از پایان دورۀ نمایندگی خود نیز همچنان عضو «مجمع نمایندگان استان کردستان در ادوار مجلس شورای اسلامی» باقی می‌مانند.

علاوه‌براین پست‌های اداری، نمایندهٔ رهبر جمهوری اسلامی ایران در استان کردستان نیز با عنوان «نمایندهٔ ولی فقیه در استان کردستان» در تصمیم‌گیری‌ها نقش دارد. در حال حاضر و از ۱۲ شهریور ۱۳۹۹، نمایندگی ولی فقیه در استان کردستان را عبدالرضا پورذهبی برعهده دارد که مدیر مرکز بزرگ اسلامی غرب ایران نیز می‌باشد. انتخاب امامان جماعت مرکز استان و شهرستان‌های تابعه بر عهدهٔ نمایندهٔ ولی فقیه در استان است. استان کردستان در مجلس خبرگان رهبری نیز ۲ نماینده دارد که از میان روحانیون سنی انتخاب می‌شوند.

تاریخ

پیکره سرباز از مجموعه آثار به دست آمده در زیویه موجود در موزه ملی ایران

استان کردستان از دیرباز محل اسکان بشر و تمدن بوده است که مثال آن شهرهای قدیمی همانند سقز و قروه است. استان کردستان بخشی از سرزمینی است که در شرق سرزمین مادها که با نام‌های پارسوا یا پرسوا در کتیبه‌های آشوری و اورارتویی ثبت شده است و بر اساس آثار تاریخی بر جا مانده و گنجینه زیویه، قلعه و ارگ زیویه مرکز حکومت و پایتخت مادها بود. پارسوا (parsua) نام منطقه‌ای بود در شهرستان سنندج شامل ۲۷ ناحیه کم جمعیت و زیستگاه قدیم اقوام پارس به‌شمار می‌آمد. نخستین اشارهٔ تاریخی به پارسوا در حملهٔ شلمنسر سوم در کتیبه‌ای به سال ۸۳۷ پیش از میلاد است. در شمال به اورارتو، در غرب به آشور و در جنوب و جنوب غربی به ایلام و سومر منتهی می‌شد. در ابتدا قبایل آریایی در شرق و غرب دریاچه ارومیه اسکان یافتند. تعدادی از آنان در شرق دریاچه مقیم شدند و آن را «آمادای» نامیدند و قسمتی که در غرب دریاچه ارومیه بود، پارسوا (پارسوما) نامیده می‌شد. اولین گروه دولت مادها را بنیان نهاد و دومین گروه سلطنت قدرتمند هخامنشیان را به وجود آورد. با توجه به متن نوشته داریوش در تخت جمشید و بیستون، دولت شاهنشاهی مادها در ناحیه هخامنشی در ۵۵۰ قبل از میلاد واقع شده و سرزمین مادها یکی از ایالات دولت هخامنشی شد.

موقعیت پارسوا از نگاه مورخان

پارسوا جنوبی‌تر از زاب کوچک و در دیاله علیا قرار داشت و از یک‌سو با نواحی مختلف نامار و توپ لیاش در دیالهٔ وسطی و سفلی و از دیگر سو با ماننا و نواحی مختلف متمایل به ماننا و بالاخره با نواحی مختلفهٔ ماد هم‌مرز بود. همچنین از کتیبه‌های اورارتویی مشهود است که پارسوا میان ماننا و سرزمین بابلی نامار قرار داشت. از مجموع مراتب فوق چنین نتیجه گرفته می‌شود که پارسوا را باید در حدود کردستان و شهرستان سنندج کنونی جستجو کرد. دیاکونف در اثر خود به‌نام تاریخ ماد می‌نویسد: بخش علیای رود دیاله و شاخه‌ها و شعب آن در مثلث شهرهای کنونی سلیمانیه، سر پل ذهاب و سنندج از اواسط قرن نهم پیش از میلاد پارسوا نامیده می‌شده است.

از زمان سلطنت هخامنشیان، در نواحی پارس‌ها و ساسانی‌ها، ایالت مادها به عنوان یکی از ایالات ایران باستان به نام «ماه» شناخته می‌شد. این ایالت شامل دو بخش «ماه پایین» یا رازی ماه و «ماه بالا» یا نهاوند ماه بود. در دوران قبل از اسلام سرزمین مادها، «مای» یا «ماه» نامیده می‌شد. ناحیه استان کردستان (اردلان)در دوره صفویان شامل ۹ شهر عمده بود: سنه، سقز سلطانی اردلان، گروس، الکا، زرین کمر، طغامین، خورخوره، پاوه و هورامان اورامان، الکای بانه، قالازالام و پالانگان. دولتمردان مستقل برای قبایل بزرگ منصوب می‌شدند.

دوران معاصر

بنا به پیش‌نویس شماره ۱۲۷۵ در ۹ آذر ۱۳۱۶، ایران به شش بخش تقسیم شده بود. استان غربی شامل شهرهای کردستان، کرمانشاه، گروس، باوندپور (کلهر)، پشتکوه، همدان، ملایر، خرمشهر، آبادان، خوزستان و کهگیلویه بود. در سال ۱۳۳۵ با توجه به فرمان شورای وزرا، کردستان از استان پنجم جدا شد و استان کردستان را تشکیل داد. شهرهای استان، سنندج، بیجار، سقز و قروه بودند.

بر اساس مصوبهٔ ۴۰۰۴/۴۵۶۲۹/ل هیئت وزیران که در تقسیمات کشوری سال ۱۳۳۷ خورشیدی صورت گرفت شهر قروه از استان همدان منتزع شد و به استان کردستان ملحق گردید.

استان کردستان در انقلاب ۱۳۵۷ نقش به‌سزایی داشت و پس از به قدرت رسیدن جمهوری اسلامی نیز محل درگیری میان نیروهای کرد و حکومت جدید بود. در طول جنگ ایران و عراق نیز استان کردستان بارها توسط نیروهای نظامی عراق بمباران شد و نزدیک به ۴۵۰۰ نفر از اهالی این استان توسط ارتش عراق کشته‌شدند.

طبیعت و محیط زیست

اقلیم

اقلیم کردستان متأثر از توده‌های هوای گرم و مرطوب مدیترانه‌ای است که این توده‌ها موجب بارندگی‌هایی در بهار و ریزش برف در زمستان‌ها شده است. این توده‌های هوایی از اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه با برخورد به ارتفاعات زاگرس بخش قابل توجهی از رطوبت را به صورت بارش‌های پراکنده برف و باران در این منطقه نشان می‌دهند. تعداد روزهای یخبندان ۱۰۹ روز و میزان بارندگی سالانه در شرایط عادی اقلیمی معادل ۵۰۰ میلی‌متر است. سقز یکی از سردترین شهرهای ایران دارای بیشترین روزهای یخبندان در سال بوده و بیشترین میزان بارندگی در استان، مربوط به شهرهای مریوان و بانه با حدود ۸۰۰ میلی‌متر در سال و کمترین میزان بارندگی در ناحیه شرق حدود ۴۰۰ میلی‌متر و در قسمت مرکزی استان یعنی سنندج نزدیک به ۵۰۰ میلی‌متر در سال است. نفوذ توده‌های مرطوب زمستانی و بهاری در مریوان و دریاچهٔ زریبار تأثیر فراوانی در مرطوب و معتدل شدن هوای این ناحیه دارد. میزان رطوبت و بارش مناسب باعث ایجاد جنگل‌های انبوه بلوط و گونه‌های مختلف درختان جنگلی شده است.

درغرب استان میزان بارش‌ها بیشتر از سایر نقاط است. فصل تابستان کمترین بارش‌ها را دارد. هوای استان در تابستان گرم و زمستان آن سرد است. کردستان به دلیل آب‌وهوای منحصر به فردش پتانسیل بالایی برای جذب گردشگر دارد.

زمین‌شناسی

شرق استان در اواخر دوران سوم و به‌خصوص از اواسط میوسن به علت فوران‌های آتشفشانی و شدت حرکات چین‌خوردگی در حواشی، به شکل حوضه رسوبی نسبتاً مستقلی درآمده که آبهای ارتفاعات اطراف به‌ویژه سرزمین‌های مرتفع و شیستی غربی به آن می‌ریخته است. در پلیوسن این حوضه همانند حوضه‌های مشابه داخلی فلات ایران در اثر انعکاس حرکات کوه‌زا یا زمین‌زا ارتفاع یافته و از آب خارج شده است؛ بنابراین اولین شبکه آبهای جاری که در گذشته به این حوضه می‌ریخته، بلافاصله بعد از خروج رسوبات از آب، در منطقه شروع به فعالیت نموده و با توجه به شیب ظاهری رسوبات از غرب به شرق در شاخهٔ واحدی جریان یافته است که امروز ما آن را به نام قزل‌اوزن می‌شناسیم.

کوه‌ها و قله‌ها

کوه اوالان

کوه چهل‌چشمه

در استان کردستان ارتفاعات، دامنه‌ها و رشته‌کوه‌های متعددی وجود دارند. رشته‌کوه‌های غرب کشور به صورت رشته‌هایی موازی، تمامی پهنهٔ استان را دربر گرفته‌اند و محدودهٔ طبیعی آن را تشکیل می‌دهند. در این کوهستان‌ها یخچال‌ها و قله‌های مرتفع، چشمه‌سارهای فراوان وجود دارد. دامنه‌های مناطق کوهستانی، به ویژه مناطق نزدیک شهرها (آبیدر، کوه آربابا، شاهو) در جنوب استان دارای پوشش وسیع جنگلی و مرتعی هستند.

مهم‌ترین کوه‌های استان کردستان که بیش از ۲۸۰۰ متر ارتفاع دارند عبارت‌اند از: کوه کوچسار، کوه نکروز در غرب سقز نزدیک روستای میرده، کوه شیخ معروف، کوه پنجه‌علی (ارتفاع ۲۹۴۰ متر کوه هفت سوار جنوب شرقی دهگلان و جنوب غربی قروه در کنار روستای کنگره ۳۵ کیلومتری قروه) کوه کانی‌چرمه، کوه حلقه‌مسیر، کوه سناسره، کوه میانه، کوه مسجد میرزا، کوه ملاکاوو، کوه حسین‌بک، کوه پیازه، کوه تخت، کوه هوعالی‌داغ، هواره برزه، کوه چرخلان، کوه سراج‌الدین، و رشته‌کوه چهل‌چشمه در نزدیکی روستای اسحاق‌آباد و کانعمت سقز. بلندترین قله در استان کردستان قلهٔ بدر است که در بخش چهاردولی شهرستان قروه قرار دارد ۳۳۱۰ متر ارتفاع دارد.

کوه عوالان نشور با ارتفاع ۲۹۷۰ متر چشمه‌های پرآبی دارد. ارتفاعات ته‌ته در منطقهٔ هورامان در غرب استان نیز یکی از مرتفع‌ترین گردنه‌های استان کردستان و راه مواصلاتی به استان کرمانشاه است که هر سال نزدیک به ۱۵۰ روز به علت برف و ارتفاع زیاد مسدود می‌شود. ارتفاعات غرب استان به عنوان خط مرزی دو کشور ایران و کشور عراق در نظر گرفته شده است.

رودخانه‌ها و منابع آب استان کردستان

مسیر رودخانه قزل‌اوزن

نام رودخانه	محل سرچشمه	محل ریزشگاه
قزل‌اوزن	کوه‌های سارال و چهل‌چشمه	دریای خزر
سیمینه رود	کوهستان های مابین سقز و بانه	دریاچه ارومیه
سیروان	بخش رزاب و مریوان	دریاچه سد دربندیخان
زرینه‌رود	کوه‌های چهل‌چشمه	دریاچه ارومیه
برده‌سور	کوه کان کبوتر	دریاچه ارومیه

منابع آبی

از جمله سدهای ساخته‌شده در استان کردستان می‌توان موارد زیر را برشمرد:

• سد قشلاق
• سد گاوشان
• سد گلبلاغ
• سد وحدت
• سد سیاه‌زاغ
• سد تالوار
• سد آزاد
• سد گاران
• سد چراغ ویس
• سد داریان

مناطق دیدنی و گردشگری

روستای پالنگان در شهرستان کامیاران

موقعیت طبیعی و ویژگی‌های جغرافیایی منطقه از قبیل کوه‌های مرتفع، آبشارها و رودهای خروشان، شکارگاه‌ها و غارهای طبیعی از یک‌سو و از سوی دیگر: آیین‌ها، موسیقی اصیل کردی، آداب و رسوم و اعتقادات مذهبی، قلعه‌های مستحکم و تپه‌های باستانی، اماکن و عمارت‌های تاریخی مانند حمام‌ها، خانه‌ها، کاروانسراها، روستاهای پلکانی با معماری منحصر به فرد، مراکز صنایع دستی و محلی فرش، گلیم، شال، گیوه، نازک کاری و… که تنها گوشه ای از غنای عظیم طبیعی، تاریخی، فرهنگی، مذهبی و هنری کردستان است، به این استان جاذبه‌های فراوانی بخشیده است. هر یک از این جاذبه‌ها می‌تواند زمینه‌های لازم را برای گردش و تفریح، کوهنوردی، صید و شکار و … فراهم آورد. گذشته از آن، کردستان یکی از قدیمی‌ترین کانون‌های زیستی و استقرارگاه‌های انسان در جهان محسوب می‌شود که تا کنون کمتر شناخته شده است.

جاذبه‌های طبیعی

دریاچه زریبار در حالت منجمد

استان کردستان به علت دارا بودن شرایط مساعد اقلیمی و زیست‌محیطی، از دوران پیش از تاریخ، به عنوان یکی از استقرارگاه‌های بشری مورد توجه بوده و نتایج حاصل از کاوش‌های علمی باستان‌شناسی در مکان‌های باستانی حاکی از این مطلب است. در کردستان حدود هزار و دویست و سی و چهار اثر باستانی شناسایی شده و حدود پانصد اثر از آن‌ها در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

بیشتر جنگل‌های استان در اطراف شهرهای بانه و مریوان واقع شده و بعد از جنگل‌های شمال کشور در درجهٔ دوم اهمیت قرار دارد. در حال حاضر جنگل‌های استان به صورت درختچه و بوته‌های پراکنده درآمده است. معروف‌ترین درختان جنگلی این جنگل‌ها بلوط، گلابی، گردو، سیب وحشی، پسته وحشی، زالزالک، آلبالو جنگلی، نارون، افرا و درخت‌هایی مانند گز و بید وحشی در کنار رودخانه است.

نواحی جنگلی استان عبارت‌اند از: جنگل‌های مریوان (۱۸۵۰۰۰ هکتار)، بانه (۵۰۰۰۰ هکتار)، سقز (۷۰۰۰ هکتار) و جنگل‌های منطقه سنندج که مساحت آن حدود ۷۸۰۰۰ هکتار است و بیشتر درغرب کامیاران و جنوب سنندج واقع شده‌اند.

از دیگر جاذبه‌های طبیعی استان:

• دریاچه زریبار
• پارک جنگلی آبیدر
• منطقه اورامان
• روستای پلکانی پالنگان
• رودخانه سقز
• رودخانه زرینه رود
• کوه آربابا بانه
• چشمهٔ آب معدنی باباگرگر (قروه)
• آبشار و چشمه بل
• رشته‌کوه‌های چهل‌چشمه
• کوه‌های کیله‌شین و کوه نکروز مابین سقز و بانه
• سراب قروه
• آبشار کویله
• غار کرفتو دیواندره اشاره کرد.

—

• 
  دریاچه زریبار در مریوان
• 
  پارک مولوی کرد سقز
• 
  پارک شهر سقز

مردم‌شناسی

قومیت

همچنین ببینید: کردهای ایران

ساکنان اصلی استان کردستان کُرد هستند و استان کردستان یکی از استان‌های کردنشین در غرب ایران است. کردها به یک بستر ژنتیکی باستانی قفقاز/خاورمیانه/مدیترانه تعلق دارند، به‌طوری که بخش غالب ژنتیک آن‌ها، بومی کردستان و زاگرس است. یکی از اجداد محتمل آن‌ها هوریان باستان (در حدود ۳هزار سال ق. م) هستند، و همچنین فرهنگ کردها را نیز می‌توان در فرهنگ حلاف (در حدود ۶هزار سال ق. م) جست‌وجو کرد. برخلاف فرضیات پیشین، در تحقیقات مدرن و علمی متعددی از ریشه یابی ژنتیکی کردها که یکی از آن تحقیقات صرفاً مربوط به کردهای سقز و بانه (استان کردستان) هست، نشان داده است که آنها نه تنها آریایی هستند، بلکه میزان بسیار زیادی از تهاجم ژن آریایی (r1a1a-z93) و به‌طور کلی، آسیای مرکزی را، در خود دارند.

• 
  پراکنش مردم کرد در ایران براساس استان‌ها
• 
  توزیع جمعیتی کردها و اقلیت آذری‌ در استان کردستان

زبان

اکثریت مردم استان کردستان به میزان ۹۷٬۸ درصد به زبان کُردی با لهجه‌های مختلف صحبت می‌کنند. زبان کُردی یکی از زبان‌های ایرانی و زبان‌های هندواروپایی است. زبان کُردی در ایران علاوه بر استان کردستان در استان‌های کرمانشاه، آذربایجان غربی، ایلام، لرستان و خراسان شمالی و همچنین در دیگر کشورهای خاورمیانه همچون ترکیه، عراق، سوریه نیز تکلم می‌شود و لهجه‌های گوناگونی دارد. در استان کردستان گویش‌های سورانی، هورامی و کردی جنوبی تکلم می‌شود، اما پر تکلم‌ترین گویش کردی در استان کردستان «سورانی» است که لهجه‌های اردلانی، سقزی، جافی، مکریانی و بابانی از این گویش در این استان تکلم می‌شود.

علاوه بر زبان کردی، گویشوران فارسی‌زبان و ترک‌زبان نیز در استان کردستان زندگی می‌کنند که جمعیت آن‌ها بنا بر آمار موجود نزدیک به ۰٫۳ درصد از جمعیت استان را شامل می‌شود.

نظرسنجی سال ۱۳۸۹

طی پژوهشی که به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۱۳۸۹ انجام شد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری شد در این استان به قرار زیر بود:

اقوام استان کردستان
قومیت			درصد
کُرد			۹۷٫۸٪
فارس			۰٫۶٪
آذری			۰٫۳٪
سایر			۱٫۲٪

دین و مذهب

همچنین ببینید: اهل سنت در ایران

امروزه اکثریت مردم این استان، مسلمان و اهل تسنن بوده و در انجام آداب و مناسک دینی از فقه شافعی پیروی می‌کنند و شافعی مذهب هستند. گروهی هم پیرو مذهب تشیع بوده که اکثریت آن‌ها در شرق استان ساکن هستند. علاوه بر این گروه‌های کوچکی نیز با پیروی از سایر ادیان همچون یهودی، مسیحی، یارسان، بهائی و مذاهب دیگر در این استان زندگی می‌کنند؛ در اینجا لازم است ذکر شود گفته شود که در دوره حاکمیت جمهوری اسلامی (رژیم کنونی)، با توجه به حکومت دین‌سالار و عدم امکان بیان آزادانه اعتقادات و باورهای مذهبی (به‌ویژه در مورد دین‌ناباروران و خداناباوران)، چنین آمارهایی به‌کلی خالی از اشکال نبوده؛ و نمی‌توان کاملاً به آنها اعتماد کرد.

فرهنگ

کتابخانه‌ها

بر اساس آمار ۱۴۰۳ در استان کردستان ۵۵ کتابخانۀ عمومی وجود دارد. از این تعداد یک باب کتابخانۀ مرکزی استان، یک باب کتابخانۀ مرکزی شهرستان قروه، ۱۶ باب کتابخانۀ روستایی، و ۳۷ باب نیز کتابخانه‌های عمومی شهری است. علاوه بر این ۲۶ کتابخانۀ مشارکتی با سایر ارگان‌های همچون ادارۀ کل زندان‌های استان، کمیتۀ امداد و ارتش در استان کردستان مشغل فعالیت هستند. مساحت زیربنای کل کتابخانه‌های عمومی استان کردستان ۲۶ هزار متر و تعداد کل کتاب‌های این کتابخانه‌ها نزدیک به ۹۰۰ هزار جلد است. تعداد اعضای فعال کتابخانه‌های عمومی نزدیک به ۵۰ هزار نفر و تعداد مراجعان آن‌ها حدود ۲۰۰ هزار نفر است.

بر اساس آمار ۱۴۰۳ در استان کردستان به ازای هر ۱۰۰ نفر کمتر از ۲ متر فضای کتابخانه‌ای وجود دارد، این درحالی است که میانگین کشوری به ازای هر ۱۰۰ نفر ۸ متر است. همچنین در استان کردستان به ازای هر ۲ نفر یک جلد کتاب در کتابخانه‌های عمومی وجود دارد، در حالی که می‌باید به ازای هر نفر ۴ جلد کتاب در کتابخانه‌ها موجود باشد. علاه بر این ۱۰ شهر شویشه، بلبان‌آباد، مالوجه، چناره، پیرتاج، توپ‌آغاج، زرینه، هزارکانیان و سُنَتَه تا سال ۱۴۰۳ فاقد کتابخانۀ عمومی بوده‌اند.

تئاتر

هفت جشنوارۀ تئاتر در استان کردستان برگزار می‌شود که عبارت‌اند از جشنوارۀ تئاتر تک‌نفرۀ کامیاران، جشنوارۀ بین‌المللی تئاتر خیابانی مریوان، جشنوارۀ بین‌المللی تئاتر کردی سقز، جشنوارۀ تئاتر طنز دیواندره، جشنوارۀ تئاتر عروسکی بیجار، جشنوارۀ تئاتر استانی و جشنوارۀ سراسری تئاتر بسیج.

موسیقی

مقالهٔ اصلی: موسیقی کردی

استان کردستان یکی از مراکز موسیقی در ایران و کردستان به شمار می‌رود. موسيقى كُردى گونه‌ای دیرینه از موسیقی است که با زندگى روزمرۀ مردم كُرد عجين شده است. این گونۀ‌موسیقی در طول تاریخ از نظر شكل و مضمون تنوع یافته است. بيشتر نقاط استان كردستان نواها و نغمه‏‌هایی ویژۀ خود دارند که علاوه بر زندگی روزمره، در مراسم خانوادگی، سیاسی، حماسى، سو‌ها، جشن‌ها و آیین‌های مذهبی آنان نواخته می‌شود. در تاریخ ۹ آبان ۱۳۹۸ شهر سنندج مرکز استان کردستان از طرف یونسکو به‌عنوان یکی از شهرهای خلاق موسیقی به عضویت شبکۀ شهرهای خلاق درآمد.

سینما

مقالهٔ اصلی: سینما در سنندج

نمایش فیلم در سنندج پیش از افتتاح رسمی نخستین سالن، از سال ۱۳۲۰ در مکان «باغ ملی» (سه‌راه طالقانی کنونی) با دستگاه آپارات سیار بر روی زمین و بدون صندلی در کنار حوض باغ ملی آغاز شد. نخستین سینمای رسمی سنندج، «سینما فردوسی» بود که در زمین باشگاه قدیم ارتش (بان باشگاه) با آپارات زغالی، در سالنی با ظرفیت ۲۰۰ نفر، به نمایش فیلم‌های هندی و مصری به صورت صامت می‌پرداخت. هم‌اکنون در این شهر دو سالن سینما به نام بهمن و سینما شیدا فعالیت می‌کنند. همچنین بزرگ‌ترین سینمای روباز جهان با با پرده‌ای در ابعاد ۱۲×۲۵ متر و گنجایش ۱۰ هزار نفر در پارک جنگلی آبیدر سنندج واقع است. صدای فیلم‌های این سینما از طریق موج اف‌ام رادیو در هر مکان از پارک جنگلی آبیدر قابل دریافت است. در فصل تابستان هر شب ساعت ۲۱ یک فیلم در این سینما اکران می‌شود.

• 
  پارک مولوی کرد سقز
• 
  سینمای روباز پارک امیریه سنندج
• 
  پارک امیریه
• 
  باغ امانیه
• 
  پارک جنگلی آبیدر
• 
  باغ امیریه

صنایع دستی

صنایع دستی استان کردستان شامل نازک‌کاری چوب، قالی‌بافی، گلیم‌بافی، نساجی سنتی، زیورآلات و سازهای سنتی به‌ویژه دف است.

استان کردستان از دیرباز یکی از حوزه‌های اصلی بافت فرش در ایران بود و قالی دستبافت سنندج و بیجار از شهرت بسیاری برخوردار است. در سال ۱۳۰۲ فرش دستبافت سنندج و بیجار به ثبت جهانی رسید. بر اساس آماری که در سال ۱۴۰۳ اعلام شده، ۱۸۵ واحد تولیدی فرش به‌صورت متمرکز و نیمه متمرکز در حال فعالیت هستند که سالانه نزدیک به ۱۶۰ تا ۱۸۰ هزار متر مربع فرش تولید می‌کنند. همچنین تعداد بافندگان فرش در استان کردستان نزدیک به ۹۰ هزار نفر تخمین زده می‌شود؛ با این وجود ۵۰ هزار نفر از آنان که در قالب تعاونی‌های فرش فعالیت می‌کنند شناسایی شده‌اند و از این میزان نیز تنها ۱۲ هزار بافنده تحت پوشش بیمۀ تأمین اجتماعی قرار داشته‌اند.

آئین‌ها و مراسم

مراسم پیر شالیار در روستای اورامان‌تخت (هورامان) کردستان، هر سال دو بار در نیمه بهار و نیمه زمستان برگزار شده و عروسی «پیر شالیار» در سه روز جشن گرفته می‌شود. مقبره پیر شالیار که از موبدان عبدالقادر گیلانی بوده است در انتهای جاده آسفالته اورامان قرار دارد. این مراسم شامل ذبح دام قربانی، دف‌زنی، نوعی رقص، خوردن آش، شب‌نشینی و خواندن شعر و دعا است. شروع مراسم روز چهارشنبه است که سه روز به طول می‌انجامد.

• 
  مراسم پیرشالیار
• 
  دف زدن و ذکر کردن درویشان

ورزش

پیست اسکی وزنه

کوه وزنه در غرب سقز

پیست اسکی «وزَنه» که در دامنه شمالی کوه وزنه و به طرف روستای خاپوره‌ده قرار گرفته است از قله با ارتفاع ۲۷۰۰ متر شروع و به سمت پایین و با شیب بسیار مناسب تا ارتفاع ۲۰۰۰ متر امتداد می‌یابد طول این مسیر به ۱۵۰۰ متر می‌رسد و اختلاف ارتفاع آن از ابتدا تا انتهای پیست به ۷۰۰ متر می‌رسد.

از آنجا که ارتفاعات گردنه خان و خصوصاً کوه وزنه با آغاز اولین بارش‌های پاییزی و تقریباً از اواسط آبان ماه سفیدپوش می‌شود می‌توان آذر ماه را شروع فصل اسکی در کوه وزنه به حساب آورد که با ماندگاری برف قابل اسکی تا اواسط اردیبهشت می‌توان حداقل برای ۵ ماه از سال که کاملاً سفیدپوش است در آن اسکی کرد به‌طوری که طی بازدیدهای به‌عمل آمده عمق برف در اواخر فرودین ماه در تمام طول پیست بیش از یک متر بوده است.

پیست اسکی وزَنه سقز در سال ۱۳۸۴ از لحاظ دارا بودن شرایط یک پیست استاندارد به تأیید کارشناسان فنی فدراسیون اسکی کشور رسید. این پیست از لحاظ شرایط آب هوایی و خصوصیت برفگیر بودن جزو مناطق ممتاز ایران به حساب می‌آید اما در حال حاضر هیئت اسکی سقز به علت نبود امکانات اختصاصی اسکی از جمله تله کابین و تله اسکی در این پیست، فقط قادر به ارائه امکانات تمرینی-آموزشی برای اسکی‌بازان است.

آموزش

آموزش عالی

قبل از انقلاب تنها یک مرکز آموزش عالی در استان کردستان وجود داشت که آن هم وابسته به دانشگاه رازی کرمانشاه بود. اما پس از پیروزی انقلاب، علاوه بر توسعهٔ این مرکز آموزش عالی و تبدیل آن به دانشگاه کردستان، چندین دانشگاه دیگر در این استان تأسیس شد. در حال حاضر اکثر شهرهای استان دارای دانشگاه اند و تعداد دانشگاه‌های استان هم‌اکنون به ۴۷ واحد دانشگاهی افزایش یافته است. در سنندج، دانشگاه کردستان، دانشگاه پیام نور مرکز سنندج، دانشگاه علوم پزشکی کردستان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج، دانشگاه مذاهب اسلامی واحد سنندج، پردیس شهید مدرس سنندج و پردیس بنت الهدی صدر سنندج دانشگاه فرهنگیان و مراکز آموزش علمی کاربردی و آموزشکده‌های فنی و حرفه ای و… در حال فعالیت اند. در سال ۱۳۵۷، تعداد کل دانشجویان شاغل به تحصیل در استان کردستان ۴۵۹ نفر بوده که اکنون آمار دانشجویان استان به ۵۸۹۹۱ نفر افزایش یافته است.

• تصاویری از دانشکده های دانشگاه کردستان و دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج
• 
  لوگوی دانشگاه کردستان
• 
  لوگوی دانشگاه علوم پزشکی کردستان
• 
  نمایی از دانشکده مهندسی، کتابخانه و اداره آموزش دانشگاه کردستان
• 
  نمایی از دانشکده زبان و ادبیات دانشگاه کردستان
• 
  دانشکده مهندسی دانشگاه کردستان
• 
  کتابخانه مرکزی دانشگاه کردستان
• 
  دورنمای دانشکده هنر و معماری دانشگاه کردستان
• 
  دانشکده منابع طبیعی دانشگاه کردستان
• 
  دانشکده فنی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج
• 
  نمایی از دانشکده‌های دامپزشکی و کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج

آثار تاریخی

اماکن باستانی و تاریخی استان کردستان

استان کردستان از پیشینه تاریخی کهن برخوردار است و دارای جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی و هنری است که در ادامه نمونه‌هایی از آن معرفی می‌شود:

• تپهٔ باستانی زیویه
• غار کرفتو دیواندره
• قلعه قمچقای
• روستای هورامان تخت
• قرآن نگل
• خانه کرد
• زیارتگاه عکاشه
• مسجد دارالاحسان
• موزه سنندج
• عمارت خسروآباد
• سردر فهیم
• مسجد دو منار سقز
• سنگ‌نوشته اورامان
• بازار سنندج
• بازار سقز
• پل قشلاق
• قرآن تاریخی شیخ حسن مولان آباد
• کاروانسرای تاجوانچی
• روستای گردشگری صلوات‌آباد (سنندج)

—

• 
  تپه باستانی زیویه در سقز
• 
  مسجد دومناره
• 
  غار کرفتو در دیواندره
• 
  حمام حاج صالح
• 
  مسجد دو منار سقز
• 
  پل قشلاق سنندج
• 
  عمارت خسروآباد در دورهٔ قاجار
• 
  مسجد دارالاحسان
• 
  درِ ورودی عمارت سالار سعید (موزه سنندج)
• 
  عمارت آصف وزیری (خانه کرد)
• 
  عمارت آصف وزیری (خانه کرد)
• 
  شیء تاریخی در موزهٔ سنندج
• 
  کاشیکاری مسجد دارالاحسان
• 
  موزهٔ سنندج
• 
  غار کرفتو دیواندره
• 
  خانه کرد ( موزهٔ مردم‌شناسی)
• 
  سردیس میرزا محمدرضا کلهر در عمارت آصف وزیری
• 
  خانقاه نقشبندی در مسجد خانقاه سقز

اماکن باستانی و تاریخی	مکان	کاربری	دیرینگی	دورهٔ تکمیل اثر
قلعه قمچقای	بیجار	قلعه، دژ	هزاره سوم پیش از میلاد
سنگ‌نبشته اورامان	اورامان	کتیبه	هزاره اول پیش از میلاد
غار کرفتو	دیواندره		دوران‌های تاریخی پس از اسلام
عمارت سالار سعید (موزه سنندج)	سنندج	موزه	دوره قاجار
عمارت آصف وزیری (خانه کرد)	سنندج	موزه	دوره صفویه	دوران صفویه، قاجاریه
عمارت خسروآباد	سنندج		دوره قاجاریه
عمارت مشیر دیوان	سنندج		دوران قاجاریه
عمارت امجدالاشراف	سنندج		دوران قاجاریه
عمارت وکیل‌الملک	سنندج		دوره زندیه	دوره زندیه، قاجاریه
بازار سنندج	سنندج		دوره صفویه
مجموعه بازار بیجار	بیجار		دوره صفویه	دوره صفویه، قاجاریه
بازار تاریخی سقز	سقز		دوره زندیه	دوره زندیه، صفویه و قاجار
مسجد دو مناره سقز	سقز		دوره زندیه	دوره زندیه، صفویه و قاجاریه
حمام حاج صالح	سقز		دوره صفویه	دوره صفویه و قاجاریه
قلعه تاریخی زیویه	سقز		پایتخت مادها و سکاها	ابتدای هزاره اول پیش از میلاد مسیح
مسجد تاریخی روستای ترجان	سقز
کاروانسرای تاجوانچی	سقز		دوره زندیه	دوره زندیه، صفویه و قاجاریه
حمام یاسوکند	بیجار		دوره ایلخانی
حمام خان سنندج	سنندج	کاربری فعلی (موزه)	دوره زندیه
حمام وکیل‌الملک	سنندج		دوره زندیه
حمام شیشه	سنندج		دوره قاجاریه
حمام قصلان	قروه		دوره زندیه
مسجد دارالاحسان	سنندج
مسجد خسروآباد گروس	بیجار		دوره قاجاریه
برج آجری اشقون بابا	بیجار	برج	سدهٔ ششم ه‍.ق
پل قشلاق	سنندج		دوره صفویه زندیه	قاجاریه (بازسازی)
پل صلوات‌آباد	بیجار		دوره صفوی	دوره صفوی، دوره قاجار
قلعه حسن‌آباد	سنندج		دوران اشکانیان و ساسانیان
محوطه یاسوکند و امامزاده عقیل	بیجار		دوره سلجوقیان

جمعیت‌شناسی

جمعیت استان کردستان بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ برابر یا ۱،۶۰۳،۰۱۱ نفر بوده است. از این میزان ۳۵ درصد در روستا و ۶۵ درصد در شهرها زندگی می‌کنند. تراکم نسبی جمعیت معادل ۵۲٫۱ نفر در کیلومتر مربع است.

صنعت، معدن، کشاورزی و بازرگانی

کشاورزی و باغداری

استان کردستان یکی از قطب‌های کشاورزی ایران محسوب می‌شود. این استان در تولید محصول توت فرنگی در کشور رتبه اول را دارد و تأمین کننده بخش زیادی از این محصول کشور است. کردستان دارای باغات و مزارع فراوانی است.

این استان دارای باغات زیادی از میوه‌های انار، انگور، انجیر، ازگیل، سیب، گلابی، به، شاتوت، توت، تمشک، گردو، بادام، زردآلو، آلو، هلو، آلبالو، گیلاس و… می‌باشد. شهر یاسوکند قطب تولید انگور کشور در شمال شرقی این استان قرار دارد. بخش عمده ای از مناطق کشاورزی این استان هم به کشت غلات(گندم، برنج، جو، عدس، نخود و لوبیا) و کشت محصولات صیفی–جالیزی (گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، کدو، بادمجان، سیر، پیاز، فلفل، خیار، لوبیا سبز، باقلا، کرفس و سبزی) و (هندوانه، طالبی، کدو تنبل و خربزه) اختصاص دارد. از دیگر محصولات این استان می‌توان به پنبه، گوشت، دانه‌های روغنی، زعفران، زیتون، ذرت، جارو و گلرنگ اشاره کرد.

آبزیان و دام و طیور

استان کردستان یکی از استان‌های فعّال در حوزه دامپروری یکی از قطب‌های اساسی دامداری کشور است.

صید ماهی در استان کردستان در رودخانه‌ها و دریاچه‌ها و سدها رواج دارد. در سال ۱۴۰۲ میزان صید ماهی در ۶ منبع آبی موجود در استان کردستان ۱۱ هزار تن ماهی گرمابی و سردابی بوده است. ۴۰۰ ماهیگیر در ۶ تعاونی صیادی استان کردستان مشغول فعالیت هستند. فصل صید ماهی در استان کردستان از اواخر شهریور آغاز و تا اواخر اسفند ماه ادامه دارد.

صنایع

فعالیت‌های صنعتی این استان بسیار محدود می‌باشد، ولی به‌طور کلی صنایع این استان به دو گروه ماشینی و دستی تقسیم می‌شوند که صنایع ماشینی آن مشتمل بر صنایع کانی غیرفلزی، شیمیایی، نساجی و چرم، غذایی، برق و الکترونیک می‌باشد. در استان کردستان کارگاه‌ها و کارخانه‌های بزرگ و کوچک متعددی وجود دارد که عمدتاً در دهه گذشته ساخته شده‌اند. تعدادی از بزرگ‌ترین کارخانه‌های استان عبارت‌اند از:

کارخانهٔ لاستیک بارز کردستان واقع در دهگلان با میزان تولید سالیانه ۵ میلیون حلقه تایر مدرن‌ترین کارخانهٔ تایر کشور است.

کارخانهٔ ایستک خورشید زریوار واقع در سنندج

کارخانهٔ تولید آبمیوه ژینا نوش روژهلات واقع در مریوان (از زیر مجموعه‌های ایستک) بزرگ‌ترین کارخانهٔ تولید عصارهٔ مالت خاورمیانه

تراکتورسازی کردستان در سنندج _تولید ۱۴ درصد تراکتور مورد نیاز کشور

مجتمع پتروشیمی کردستان واقع در سنندج

کارخانجات تولید آهن کردستان(در قروه و بیجار)(در حال تکمیل)

معادن

استان کردستان یکی از غنی‌ترین مناطق معدنی ایران است و منابع معدنی (فلزی و غیرفلزی) بسیاری در این استان وجود دارد. در معادن کردستان تا سال ۱۳۹۵ حدود ۱۸ نوع مادهٔ معدنی از قبیل آهن، طلا، سیلیس، آهک، گچ، منگنز، باریت، انواع سنگ‌های تزئینی و … در استان کردستان کشف شده بود. به گفتهٔ رئیس صنایع و معادن استان کردستان تا سال ۱۳۸۷ بیش از ۴۵۰۰ میلیون تن کانی از معادن استان استخراج شده بودند. تا شهریور ۱۴۰۳ تعداد ۴۳۷ واحد معدنی در استان کردستان مشغول فعالیت بوده است. بنا به گفتهٔ رئیس سازمان صنعت معدن و تجارت استان کردستان بیش از ۵۸ درصد معادن استان فعال‌اند.

در سال ۱۴۰۱ سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور تحت عنوان «طرح تحول زمین‌شناسی استان کردستان» به‌صورت مشترک با ایمیدرو و معاونت معادن و فرآوری مواد وزارت صنعت، معدن و تجارت، عملیات اکتشاف ذخایر پنهان معدنی در استان کردستان را در قالب ۷۵ پروژۀ زمین‌شناسی و اکتشافی به وسعت پیمایش ۴۷ هزار کیلومترمربع و همچنین ۲۲ هزار کیلومترخطی برداشت‌های ژئوفیزیک هوایی به انجام رساند. در این پروژه با انجام ۵۰ متر پرواز ژئوفیزیک هوایی پهنه‌های سقز، قروه، بیجار و دیواندره معادل نزدیک به ۵۸ درصد خاک استان کردستان مورد مطالعه قرار گرفت. متعاقباً در حوزه اکتشافات ژئوشیمیایی ۱۷۴ حوزۀ امیدبخش درجه اول و در حوزۀ اکتشاف ذخایر پنهان معدنی به روش ژئوفیزیک هوایی ۱۶ منطقۀ امیدبخش معدنی شناسایی شد که به تکمیل عملیات اکتشاف نیازمند است. از این میان ۷ محدودۀ طلا و سنگ آهن در پهنۀ سقز، ۶ محدودۀ امیدبخش طلا و سنگ آهن در پهنۀ بیجار، ۱۴ محدوده امیدبخش طلا و سنگ آهن در پهنۀ قروه شناسایی شد. نتایج این مطالعات به وزارت صمت داده شده تا با هماهنگی ایمیدرو آن‌ها را در قالب بسته‌های سرمایه‌گذاری برای بهره‌برداری به سرمایه‌داران واگذار کند.

استان کردستان در زمینۀ تولید طلا رتبۀ اول و در زمینۀ ذخایر طلا در رتبۀ دوم میان استان‌های ایران قرار دارد. معدن طلای ساریگونی (زرکوه) که در حد فاصل سه روستای داشکسن، بهارلو و نیبند در کوهی به نام ساریگونی قرار دارد، با ذخیره قطعی ۴۱ میلیون تن و با عیار ۲۴/۱ گرم در تن و تولید سالانۀ ۵ تن شمش طلای خالص بزرگترین تولیدکنندۀ طلای ایران است. استخراج طلا از این معدن به‌طور مشترک به شرکت ریوتینتو و «شرکت خدمات اکتشافی کشور» واگذار شده بود. ریوتینتو همچنین ۷۵ درصد از سهام این معدن را در اختیار داشت و ۲۵ درصد ديگر نیز متعلق به ستاد اجرایی فرمان امام بود. با این وجود در اردیبهشت ۱۳۹۰ سهام ریوتینتو در معدن طلای ساریگونی به شرکت ایرانی-قزاقستانی «پارسیان اوراسیا» منتقل شد و ریوتینتو به‌طور رسمی از فعالیت در ساریگونی کناره‌گیری کرد. سرمایه‌داران قزاقستانی ۱۰۳ میلیون دلار در این معدن سرمایه‌گذاری کرده‌اند. تا سال ۱۳۹۸ تولید سالانۀ معدن ساریگونی ۲ تن بود، اما از آن زمان و با اجرای فاز توسعۀ معدن با هزینه‌کرد حدود ۳۰ میلیون یورو این رقم به ۵ تن افزایش یافته است. بیش از ۱,۸۰۰ نفر به‌طور مستقیم در این معدن کار می‌کنند. یکی از بخش‌های مجتمع معادن طلای ساریگونی معدن روستای داشکسن است. در اردیبهشت ۱۴۰۳ محمدرسول شیخی‌زاده نمایندۀ مردم شهرستان‌های قروه و دهگلان در مجلس دوازدهم و فرماندار سابق قروه با انتقاد از تقدیر از بهره‌بردار این معدن در استان زنجان به‌عنوان «کارآفرین نمونه»، از خام‌فروشی مواد معدنی، غیربومی بودن نیروی کار و حتی رانندگان این معدن، عدم انتقال حساب‌های مالی معادن به بانک‌های استان کردستان، تخریب جاده‌ها به‌خاطر اضافه‌بار و شیوع سرطان به خاطر آلوده‌سازی آب‌ها به پساب‌های معدنی خبر داد و گفت معدن داشکسن «جز رنج، ضرر و بیماری برای مردم منطقه و شهرستان عایدی نداشته است.» به گفتۀ وی ذینفعان این معدن با ماشین‌های سنگین معدن به تهدید مردم پرداخته‌اند و از آن‌ها خواسته‌اند تا زمین‌هایشان را به زور به معدن طلای ساریگونی واگذار کنند.

برای معدن طلای قلقله سقز نیز طرح بهره‌برداری تعریف شده و قرار است در آینده با تولید ۳۵۰ کیلوگرم طلا در سال و اشتغالزایی ۳۵۰ نفر تحت استخراج قرار بگیرد. اکتشاف و استخراج و فرآوری طلا از این معدن و دیگر معادن طلای محور سقز–بانه به «شرکت توسعه معادن طلای کردستان» واگذار شده که در سال ۱۳۹۲ تأسیس شده و یکی از زیرمجموعه‌های شرکت سرمایه‌گذاری صدر تأمین (تاصیکو) وابسته به شرکت سرمایه‌گذاری تأمین اجتماعی (شستا) متعلق به سازمان تأمین اجتماعی است. علاوه بر این‌ها، معدن طلای زرزیما در کامیاران در حال آماده‌سازی برای استخراج است؛ معدن طلای مرگنه شهرستان سقز در مرحلۀ مطالعات اکتشافی تکمیلی و مطالعات احداث کارخانه قرار دارد و بهره‌ّرداری از آن به «شرکت بین‌الملل نصر کردستان» واگذار شدە؛ و یکی از محدودەهای پهنۀ بیجار نیز که طلا در آن کشف شده، در مرحلۀ صدور پروانۀ بهرەبرداری قرار دارد و به «شرکت توسعه معادن و صنایع معدنی کردستان» (کمیدکو) واگذار شدە است.

در قوانین جمهوری اسلامی ایران معدن جزو انفال است و علیرغم صدور پروانۀ بهره‌برداری آن به شرکت‌های مختلف، مطابق با تبصرۀ ۶ مادۀ ۱۴ قانون معادن ۱۵ درصد از درآمد معادن می‌باید به اعتبارات دولتی استان برگردانده شود و با اولویت مناطقی که معدن در آنجا واقع شدە هزینه شود. در آبان ۱۴۰۰ عابدین رستمی امام جمعه قروه و در شهریور ۱۴۰۳ معاون معادن صنعت، معدن و تجارت استان کردستان اعلام کرده‌اند که بهره‌برداران معادن و مشخصاً معدن طلای ساریگونی این مبالغ را با درصد پیش‌بینی‌شدە بازنگردانده‌اند.

مهم‌ترین معادن سنگ آهن استان در شهرستان‌های سقز، بیجار، دهگلان، قروه و دیواندره واقع شده است. بزرگترین واحد معدنی سنگ آهن استان کردستان معدن شهرک در شهرستان بیجار است که ۴۴ میلیون تن ذخیرۀ قطعی با عیار ۴۷ درصد دارد و ۲ میلیون تن استخراج آن به کنستانتره تبدیل می‌شود.

به گفتهٔ معاون امور صنعت معدن تجارت استان ۵۳۱ فقره پروانهٔ بهره‌برداری معادن در کردستان موجود است.

معدن سنگ مرمر باباشورآب قروه مهمترین معدن سنگ مرمر ایران است که سالانه ۹۰۰۰ تُن سنگ از آن استخراج می شود. اگرچه فعالیت این معدن به قبل از انقلاب بازمی‌گردد، اما از سال ۱۳۸۷ گسترش یافته و به‌صورت جدی‌تری تحت استخراج قرار گرفته است. شش پیمانکار بر روی این معدن فعالیت می‌کنند و ۱۰۰ نفر در آن به صورت مستقیم کار می‌کنند. محصول سنگ این معدن به کشور چین صادر می‌شود.

معدن باریت عبدالصمدی پریوان با ذخیره ۶۰۰ هزار تن و ذخیره ۴۰ هزار تن یکی از بزرگ‌ترین معادن باریت ایران است.

قاچاق کالا

همچنین قاچاق کالا از عمده‌ترین شغل‌های تأمین‌کننده اقتصاد مردم مناطق مرزی استان کردستان است.

انرژی

گاز

گازرسانی به استان کردستان از سال ۱۳۷۰ با ساخت خط لولۀ فلزی ۲۰ اینچی از همدان آغاز شد که باعث شد نخستین بار در سال ۱۳۷۲ گاز به شهرهای قروه، دهگلان و سنندج برسد. از سال ۱۳۷۷ «شركت گاز استان كردستان» به عنوان شركتی مستقل (سهامی خاص) تأسیس شد. طی سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۸، گاز وارد همۀ شهرستان‌های استان كردستان شد و گازرسانی به ۳۰۰ روستا نیز در دستور کار قرار گرفت که از سال ۱۳۸۸ تعداد ۴۰۰ روستای دیگر نیز به این برنامه افزوده شد. در اردیبهشت ۱۴۰۰ مدیرعامل شرکت گاز استان کردستان جمع شبکه‌های اجراشدۀ گاز در بخش شهری و روستایی استان کردستان را ۱۱۴۴۲ كيلومتر اعلام کرد که از این میزان، ۳۵۰۹ كيلومتر در شهرها و ۷۹۳۳ كيلومتر در روستاها اجرا شده است. به گفتۀ او ۳۱ شهر و ۱۴۰۲ روستای استان گازرسانی شده و ضريب نفوذ گاز طبیعی در جمعیت کل استان كردستان به مرز ۹۸ درصد رسيده است.

در سال ۱۳۹۹ مصرف گاز استان کردستان ۳ میلیارد و ۲۱۰ میلیون مترمکعب بوده است. از این میزان بیش از ۹۱۸ میلیون و ۳۹۸ هزار متر مکعب به مصرف نیروگاه تولید برق سیکل ترکیبی شهرستان سنندج رسیده که این میزان نسبت به مدت مشابه سال ۱۳۹۸ حدود ۱۱ درصد افزایش داشته است. به‌طور میانگین ۳۰ درصد از مجموع گاز استان کردستان به نیروگاه برق سنندج اختصاص داده می‌شود.

بهداشت و درمان

وضعیت سلامت مردم

۶٫۵٪ درصد از جمعیت بالای ۲۵ سال مردم استان کردستان به بیماری دیابت مبتلا هستند که حدود ۳۵ هزار نفر از جمعیت استان را شامل می‌شود. حدود ۲۰۰۰ تن از شهروندان استان کردستان به بیماری سرطان مبتلا هستند و میانگین سن ابتلا به سرطان در این استان ۶۵ سال است. نزدیک به ۴۲٪ از مرگ و میر سالانهٔ ساکنان این استان مربوط به بیماری‌های قلبی-عروقی است.

مراکز درمانی

مرکز پزشکی، آموزشی و درمانی کوثر سنندج یکی از مدرن‌ترین مراکز تشخیص سرطان در سطح کشور می‌باشد. در سال‌های اخیر به‌دلیل حضور بیماران خارجی قابل توجه در استان که عمدتاً اهل کشور عراق هستند، زیرساخت‌های لازم جهت توسعه گردشگری سلامت در حال ارتقاست تا استان کردستان را به قطب گردشگری سلامت غرب کشور بدل کند.

راه‌ها، حمل و نقل و ترانزیت

استان کردستان از موقعیت بسیار مناسب جغرافیایی و همسایگی با کشور عراق به عنوان یکی از بازارهای هدف و همچنین مسیر مناسب ترانزیتی در اتصال بندرهای جنوب به شمال غرب کشور از سوی دیگر، این استان را از نظر اقتصادی در جایگاه ممتازی قرار داده است.

جاده‌ها

استان کردستان از طریق جادۀ ۴۶ که همدان، سنندج و مریوان را به یکدیگر متصل می‌کند از یک سو با تهران و از سوی دیگر با کشور عراق ارتباط می‌یابد. جادۀ ۲۱ نیز که مراکز استان‌های غرب ایران را به هم متصل می‌کند، از شهرهای سقز، دیواندره، سنندج و کامیاران در استان کردستان عبور می‌کند. همچنین بخشی از جادۀ ۳۵ که زنجان را به خرم‌آباد متصل می‌کند، از شهرستان‌های بیجار و قروه در شرق استان کردستان عبور می‌کند. جادۀ ۲۳ نیز که میاندوآب را به همدان متصل می‌کند، از بیجار عبور می‌کند. جادۀ ۱۵ که کرمانشاه را به پاوه، مریوان و سقز متصل می‌کند و به جادۀ ۱۱ متصل می‌شود که سقز و بانه را به سردشت، مهاباد، ارومیه و جلفا وصل می‌کند نیز از غرب استان کردستان عبور می‌کند.

علاوه بر این کریدور در دست ساختِ شمال غرب-جنوب شرق (کریدور ۱۰) به طول ۱۴۸۵ کیلومتر که بخشی از مسیر ترانزیتی اوراسیا به‌شمار می‌آید از استان کردستان عبور می‌کند و این استان از طریق این کریدور در شمال به دو مرز بین‌المللی جلفا (مرز با جمهوری آذربایجان) و بازرگان (مرز با ترکیه) و در جنوب به بندر امام خمینی در استان خوزستان متصل می‌شود.

فرودگاه‌ها

استان کردستان دارای دو فرودگاه است:

فرودگاه بین‌المللی سنندج

فرودگاه سقز

راه‌آهن

راه‌آهن سنندج_همدان به طول ۱۵۱ کیلومتر به بهره‌برداری رسیده است.

بررسی‌های فنی برای اتصال شهر مریوان به شبکه ریلی کشور در حال انجام است و درصورت فراهم بودن شرایط، مرز بین‌المللی باشماق مریوان نیز در سال‌های آینده به شبکهٔ ریلی کشور متصل خواهد شد.

جستارهای وابسته

• جمعیت شهرهای استان کردستان
• بخش‌های کردنشین ایران
• کردستان ایران
• سنندج