زبان قشقایی

زبان قشقایی (به قشقایی: قاشقایێ دیلی) یا ترکی قشقایی زبانی از شاخه اغوز جنوبی خانواده زبان‌های ترکی است که قشقایی‌ها بدان گفتگو می‌کنند. کوالسکی این زبان را نزدیک‌ترین گویش به ترکی خراسانی و ترکی آذربایجانی دانسته‌است. این موضوع به شکل‌های گوناگون توسط آنه ماری ون‌گابن و گرهارد دوئرفر نیز بیان شده‌است اما کی.اچ. منگز این زبان را بیشتر به ترکی عثمانی شبیه می‌داند.

قشقایی
قاشقایێ ديلى, Qaşqayı dili
زبان بومی در	ایران
منطقه	فارس، چهارمحال و بختیاری، خوزستان، کهگیلویه و بویر احمد، اصفهان، شازند
قومیت	قشقایی‌ها
شمار گویشوران	۹۴۹٬۰۰۰  (۲۰۱۵)[۱]
تبار	ترکی اغوز اغوز جنوبی قشقایی
سامانه نوشتاری	عربی، لاتین
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	qxq
زبان‌شناسی	part of 44-AAB-a

در قشقایی مصوت‌های i, e, ä, a, å, ï, u, ü, o, ö و صامت‌های p, b, m, f, v, t, d, n, s, z, š, ž, č, ۳˘, k, g, q, γ, χ, ŋ, l, r, h موجودند. در واژگان قشقایی تأثیر زبان فارسی مشخص است، در متون جمع‌آوری شده توسط دوئرفر و همکارانش از فیروزآباد دخیل‌های فراوان عربی دیده می‌شود. واژگان حکومتی و نظامی مانند پاسبان، پیکان و شاه بیشتر از فارسی وارد این زبان شده‌اند. قاموس دینی بیشتر ریشه عربی دارد اما از فارسی وارد این زبان شده‌اند و ویژگی‌های فارسی‌شان را حفظ کرده‌اند. واژگان پزشکی نیز تحت تأثیر فارسی است مانند بیمار، درد و دارو.

تعداد گویشوران

دانشنامه اتنولوگ در سال ۲۰۱۶ میلادی سخنوران زبان قشقایی را حدود ۹۵۹ هزار نفر تخمین زده است. در سال ۱۹۸۶ کتابخانه کنگره سخنوران قشقایی را حدود نیم میلیون نفر برآورد کرده است. در آخرین سرشماری جمعیت عشایری سازمان آمار ایران در سال ۱۳۸۷ جمعیت قشقایی‌های کوچرو مستقر در استان‌های فارس، بوشهر ، اصفهان و چهارمحال و بختياري، ۱۱۲ هزار و ۴۳۰ نفر برآورد شده است.

بنا به یک پژوهش، در فیروزآباد افراد قشقایی‌ها در همه سنین از زبان مادری در حوزه‌های دوستانه و خانوادگی استفاده می‌نمایند، اما در شیراز افراد زیر بیست سال خانواده‌های ترک‌زبان تمایل چندانی به استفاده از زبان مادری ندارند. در شیراز در حوزه‌های مختلف زبان غالب فارسی است و در موقعیت‌های غیررسمی در بعضی از مواقع زبان مادری استفاده می‌شود در صورتی که در فیروزآباد در شرایط مشابه ترکی ترجیح داده می‌شود. ترکی در شیراز به شدت تحت تأثیر فارسی است. زبان قشقایی در میان جوانان به تدریج در حال از دست دادن کاربری‌اش است.

منطقه گویشوران

١-استان فارس به عنوان مرکز ایل قشقایی ٢-استان چهارمحال و بختیاری شامل شهرهای: شهرکیان ، طاقانک ، بن ، سامان ، هوره ، یان چشمه ، سفیددشت ، فرادنبه ، بلداجی ، سودجان و جونقان ٣-استان اصفهان شامل شهرهای: شهرضا ، زرین شهر ، چادگان ، سمیرم ، داران ، دهاقان ، فتح آباد ٤-استان خوزستان شامل شهر هفتکل ٥-استان کهگیلویه و بویر احمد شامل شهر گچساران ٦-استان بوشهر ٧-استان مرکزی شامل شهر شازند

چند ضرب‌المثل قشقایی

اؤزؤنگه بیر ایگنه وور، اؤزگه‌یه بیر جوالدوز.

ائوینگی تمیس ساخلا قوناق گلر، اؤزؤنگؤ تمیس ساخلا اؤلؤم گلر.

ایت‌اینن یولداش اول؛ چوماغی الدن یئره قویما.

آیش وختینده چلاقام؛ ییَنده قلچماق.

بیچاق اؤز ساپینه کسمز.

تات گچیسیننگ قرخیمچلیگ اؤرگَنیر.

تاری ایسته‌یه نی قورد یئمز.

توتینگ شرفِه قِردِه طَنَفِه.

خروسونگ قویروغینا اینا نما، تیلکینینگ آندینا.

خوش‌حساب آدام، قاضی قاپسینا گئدمز.

قَلبِر قیلانا دِیِر ایکِه دلیگ وارینگ دِر.

گئری‌دن گلنینگ ایکه داش النه.

وراج کؤپک اِیه‌سئنه قوناق بولار.

هر کسینگ هی وای.

تاره بیمش اشگه شاخ ور میسه

قیزم سنه دیرم گلینم سن اشد

قیچینگ اوزاد یور قانیگ بابه

الم نچه قیریلرده که کج بیته

الاهم بیر بیرم

قرخان گزه چپ دیر

مالینگ گز له قنشسینگ اغیره ادمه

فنشه ایمید نه قالان شام سز فالار

بیر آلانان بیر اورگنر

جستارهای وابسته

• ایل قشقایی
• زبان‌های ترکی
• زبان‌های رایج در ایران
• طایفه‌های ایل قشقایی

منابع و توضیحات

• آی سودا مجموعه شعر ترکی قشقایی، محسن رجایی‌پناه (قرخلو)، انتشارات راهگشا، شیراز: ۱۳۸۱.
• فرهنگ معین، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۵
• حسین‌آبادی، سیاوش. «زوال تدریجی گویش ترکی قشقایی». گویش شناسی (۱ و ۲): ۵۳ تا ۶۰.

• Michael Knüppel (15 July 2009). "QAŠQĀʾI TRIBAL CONFEDERACY ii. LANGUAGE". [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]]. ۱. Bibliotheca Persica Press. ISBN 0710091109. Retrieved 28 March 2013.