زبان ترکی قشقایی

زبان ترکی قشقایی یکی از لهجه‌های شاخه جنوب غربی زبان ترکی است که قشقایی‌ها بدان تکلم می‌کنند. قشقایی‌ها به زبانی از شاخه جنوب غربی ترکی (ترکی اغوز) صحبت می‌کنند. این زبان غیر از فارس در همدانوساوه و خراسان بزرگ نیز رواج دارد. کوالسکی این زبان را نزدیک‌ترین گویش به ترکی افشار خراسان و ترکی آذربایجانی دانسته‌است. این موضوع به شکل‌های گوناگون توسط آنه ماری ون‌گابن و گرهارد دوئرفر نیز بیان شده‌است اما کی.اچ. منگز این زبان را بیشتر به ترکی عثمانی شبیه می‌داند. در قشقایی مصوت‌های i, e, ä, a, å, ï, u, ü, o, ö و صامت‌های p, b, m, f, v, t, d, n, s, z, š, ž, č, 3˘, k, g, q, γ, χ, ŋ, l, r, h موجودند. در واژگان قشقایی تأثیر زبان فارسی مشخص است، در متون جمع‌آوری شده توسط دوئرفر و همکارانش از فیروزآباد دخیل‌های فراوان عربی دیده می‌شود. واژگان حکومتی و نظامی مانند پاسبان، پیکان و شاه بیشتر از فارسی وارد این زبان شده‌اند. قاموس دینی بیشتر ریشه عربی دارد اما از فارسی وارد این زبان شده‌اند و ویژگی‌های فارسی‌شان را حفظ کرده‌اند. واژگان پزشکی نیز تحت تأثیر فارسی است مانند بیمار، درد و دارو.

قشقایی
زبان قشقایی
زبان بومی در	ایران، عراق
منطقه	فارس، چهارمحال و بختیاری، خوزستان، کهگیلویه و بویر احمد، اصفهان
قومیت	قشقایی‌ها
تعداد گویشوران	۹۵۹٬۰۰۰  (۲۰۱۶)[۱]
تبار	ترکی اغوز ترکی آذربایجانی قشقایی
سامانه نوشتاری	عربی، لاتین
کدهای زبان
ایزو ۶۳۹-۳	qxq
زبان‌شناسی	part of 44-AAB-a

بنا به یک پژوهش، در فیروزآباد افراد قشقایی‌ها در همه سنین از زبان مادری در حوزه‌های دوستانه و خانوادگی استفاده می‌نمایند، اما در شیراز افراد زیر بیست سال خانواده‌های ترک‌زبان تمایل چندانی به استفاده از زبان مادری ندارند. در شیراز در حوزه‌های مختلف زبان غالب فارسی است و در موقعیت‌های غیررسمی در بعضی از مواقع زبان مادری استفاده می‌شود در صورتی که در فیروزآباد در شرایط مشابه ترکی ترجیح داده می‌شود. ترکی در شیراز به شدت تحت تأثیر فارسی است. زبان قشقایی در میان جوانان به تدریج در حال از دست دادن کاربری‌اش است.

شعری به زبان ترکی قشقایی

این شعر برگرفته از کتاب یاغار بولوت (1389) سروده دکتر محسن رجایی پناه از جامعه شناسان و شاعران معاصر ایل قشقایی است:

من حیرانام چرخ فلک اَلیندن		ازل گؤندن خلقی دردَه سالان‌دیر
بیرین گؤررَنگ اوزاق سالوب ائلیندن		بیرین غمخوار اِدیب اوتا یانان‌دیر
بو دؤنیادا هر کیم گؤردؤم بیر حالدا		هِچ گؤرمَه‌دیم کج‌خیالی دؤز یولدا
نؤچه عاشق هنوز گؤزی گؤی خالدا		قوجا عارف شیلال بویی کمان‌دیر
هر کیمی که دلبر یوخو، دل یوخو		باغچادیر کی خار واری‌دیر، گؤل یوخو
کیمسه‌ای کی خوشلوق اونا یول یوخو		یاتان بختی هر دیارا گمان‌دیر
بیرین گؤررَنگ بختی‌یاردیر کامگار		هر دم اونونگ عیش و نوشی برقرار
بیزَه بهره آغساق اِشَک طلبکار		اوندان سورا یامان آرواد طوفان‌دیر
مظلوم چکَر رنج و محنت انتظار		ظالم تاپار خلق مالی‌نان اعتبار
ناکس بولور نیرنگ‌اینن اقتدار		دؤز یولونان سلطان اولماق یالان‌دیر
محسن دییَر شیرین عمرؤنگ باش اولور		نازبالیشینگ بیردن اینچه داش اولور
یاخچی یامان راز و رمزینگ فاش اولور		غافل اولمادؤنیا خواب گران‌دیر

چند ضرب‌المثل ترکی قشقایی

اؤزؤنگه بیر ایگنه وور، اؤزگه‌یه بیر جوالدوز.

ائوینگی تمیس ساخلا قوناق گلر، اؤزؤنگؤ تمیس ساخلا اؤلؤم گلر.

ایت‌اینن یولداش اول؛ چوماغی الدن یئره قویما.

آیش وختینده چلاقام؛ ییَنده قلچماق.

بیچاق اؤز ساپینه کسمز.

تات گچیسیننگ قرخیمچلیگ اؤرگَنیر.

تاری ایسته‌یه نی قورد یئمز.

توتینگ شرفِه قِردِه طَنَفِه.

خروسونگ قویروغینا اینا نما، تیلکینینگ آندینا.

خوش‌حساب آدام، قاضی قاپسینا گئدمز.

قَلبِر قیلانا دِیِر ایکِه دلیگ وارینگ دِر.

گئری‌دن گلنینگ ایکه داش النه.

وراج کؤپک اِیه‌سئنه قوناق بولار.

هر کسینگ هی وای.

تاره بیمش اشگه شاخ ور میسه

قیزم سنه دیرم گلینم سن اشد

قیچینگ اوزاد یور قانیگ بابه

الم نچه قیریلرده که کج بیته

الاهم بیر بیرم

قرخان گزه چپ دیر

مالینگ گز له قنشسینگ اغیره ادمه

فنشه ایمید نه قالان شام سز فالار

بیر آلانان بیر اورگنر

منابع و توضیحات

• آی سودا مجموعه شعر ترکی قشقایی، محسن رجایی‌پناه (قرخلو)، انتشارات راهگشا، شیراز: ۱۳۸۱.
• فرهنگ معین، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۵
• حسین‌آبادی، سیاوش. «زوال تدریجی گویش ترکی قشقایی». گویش شناسی (۱ و ۲): ۵۳ تا ۶۰.

• Michael Knüppel (15 July 2009). "QAŠQĀʾI TRIBAL CONFEDERACY ii. LANGUAGE". [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]]. ۱. Bibliotheca Persica Press. ISBN 0710091109. Retrieved 28 March 2013.