زبان ترکی آذربایجانی

این مقاله دربارهٔ زبان ترکی آذربایجانی است. برای زبان آذری، زبان آذری را ببینید.

ترکی آذربایجانی یا ترکی آذری (به ترکی آذربایجانی: Azəri Türkcəsi یا Azərbaycan Türkcəsi) که در اکثر زبان‌های دنیا با نام زبان آذربایجانی (به آذربایجانی: Azərbaycan dili) شناخته می‌شود، زبانی از خانواده زبان‌های ترکی است که با دو گویش در جمهوری آذربایجان و مناطق آذربایجان ایران تکلم می‌شود. عمده تفاوت بین دو گویش در تلفظ برخی واژگان، وام‌واژگان روسی، فارسی، عربی و انگلیسی و تفاوت‌هایی مختصر در چند مورد دستوری است. زبان ترکی آذربایجانی در جمهوری آذربایجان زبان رسمی و در داغستان یکی از زبان‌های رسمی مصوب فدراسیون روسیه است. زبان ترکی آذربایجانی بخشی از شاخه زبان‌های اغوز زبان‌های ترکی است و به ترکی استانبولی، زبان ترکی قشقایی و ترکی خراسانی بسیار نزدیک است. ترکی آذربایجانی به عنوان زبان گفتاری همچنین در نواحی شرقی ترکیه و جنوب گرجستان و داغستان و قسمت‌هایی از شمال خراسان رایج است. زبان ترکی آذربایجانی از زبان‌های فارسی و عربی در واژگان، سامانه آوایی و دستوری اثر پذیرفته‌است. در ایران، شهرهای تبریز، ارومیه، اردبیل و زنجان به ترتیب بزرگ‌ترین شهرهایی اند که ترکی آذربایجانی در آن‌ها تکلم می‌شود.

ترکی آذری
ترکی آذری
Azəri Türkcəsi (خطّ لاتین) آذری تورکجه‌سی خطّ فارسی
بیان	azærbajdʒan dili
زبان بومی در	ایران، جمهوری آذربایجان، ترکیه، ارمنستان، گرجستان، روسیه، افغانستان، عراق، ترکمنستان، سوریه
قومیت	آذری‌ها جمعیت:
شمار گویشوران	۲۴ میلیون نفر (۲۰۲۲) شامل لهجه آذری شمالی، لهجه آذری جنوبی  (بدون تاریخ)
تبار	ترکی ترکی متداول اوغوز اوغوز غربی ترکی آذری
سامانه نوشتاری	الفبای ترکی آذربایجانی (لاتین و سریلیک در جمهوری آذربایجان و روسیه، خط فارسی در ایران)
وضعیت رسمی
زبان رسمی در	جمهوری آذربایجان روسیه- در داغستان گرجستان در مارنئولی
کدهای زبان
ایزو ۱–۶۳۹	az
ایزو ۲–۶۳۹	aze
ایزو ۳–۶۳۹	aze
زبان‌شناسی	بخشی از 44-AAB-a
مناطقی که در آنها ترکی آذربایجانی صحبت می‌شود   مناطقی که گویشورانِ ترکی آذربایجانی در اکثریت هستند   مناطقی که گویشورانِ ترکی آذربایجانی در اقلیت قابل توجهی هستند

در محدوده آذربایجان در گذشته و قبل از گسترش زبان ترکی آذربایجانی، زبان آذری (پهلوی) رایج بود که به مرور پس از ورود و اسکان قبایل تُرک و قزلباش به خصوص در دوره سلجوقیان و صفویه، و ترک سازی به فراموشی سپرده شد.

گروه‌بندی زبانی

آذربایجانی یکی از زبان‌های ترکی‌تبار و زبان اغلب مناطق آذری‌نشین ایران از جمله آذربایجان است. این زبان در کنار ترکی استانبولی و گاگائوز در زیرشاخه غربی از گروه زبان‌های اوغوز قرار می‌گیرد. ترکی خراسانی و ترکمنی زیر شاخه شرقی و زبان قشقایی زیر شاخه جنوبی زبان‌های اوغوز را تشکیل می‌دهند.

گویش‌ها

مهم‌ترین گویش‌های زبان ترکی آذربایجانی موجود در ایران عبارتند از:

1. گویش افشاری
2. گویش شاهسونی
3. گویش سنقری

لهجه‌های زبان ترکی آذربایجانی

ایران

بیوک رسول اوغلو است که در سال ۱۹۹۶ طی مقاله‌ای منتشر و اعلام داشته‌است که این دسته‌بندی بر اساس ملاحظات میدانی و بر مبنای ۱- مشخصات آوایی، ۲- ویژگی‌های جغرافیایی مناطق و ۳- قواعد زبانی (قواعد کلی و هماهنگی اصوات) می‌باشد. بیوک رسول اوغلو لهجه‌های ترکی آذربایجانی در ایران را به ۸ گروه به شرح زیر دسته‌بندی کرده‌است (در مقاله اصلی لهجه نهم لهجه خلج نامیده شده در حالی که زبان خلجی یک زبان مستقل است):

زبان ترکی آذربایجانی در شمال غربی ایران به ۸ لهجه یا گویش اصلی تقسیم می‌شود:

1. لهجه تبریزی: این لهجه نزدیک به لهجه شکی در جمهوری آذربایجان است و در تبریز و در شهرهای کوچک و روستاهای اطراف آن رایج است. اسکو، خسروشهر، آذرشهر و روستاهای توابع آن‌ها، روستاهای دامنه‌های شمالی سهند و باسمینج، هئربی، بر، لیقوان، سپاراخان، خلتدوکان از جمله مناطقی هستند که لهجه آن‌ها با کمی تفاوت تبریزی است. از خصوصیات لهجه تبریز کشیدن صداها ست. در خود تبریز سه لهجه با اندکی تفاوت وجود دارد: ۱- محله‌های شمال غرب یعنی شنب غازان، حکم آباد، منجم، قره آغاج؛ ۲- دوه چی، امیر خیز، لیلاوا، خطیب و ۳- ششگلان، باغمیشه، خیابان، مارالان و مناطق مرکزی.
2. لهجه قره داغ:شرق دامنه‌های سهند متنق، ایراناق، هشترود، بستان آباد، میانه، سراب، قره داغ، سونار خیوه اهر، تکاب، شاهین دژ و قسمت‌هایی از دشت مغان و قاراقیشلاق، بیجان، پلدشت، نازیک، مرگنلر، قاراقولوقلار، مرکیت و قایقاج در جنوب ارس مناطقی هستند که این لهجه در آن رایج است. در لهجه قره داغ برخلاف لهجه تبریز کلمات و صداها کشیده نمی‌شوند و به اصطلاح محکم تلفظ می‌شوند.
3. لهجه یامچی: این لهجه شباهت زیادی به لهجه نخجوان خصوصاً اوردوباد دارد. مرکز این لهجه را می‌توان مرند حساب کرد. صوفیان، یامچی، شبستر، خامنه، دیزه، دریان، شانیجان، گمیچی و قاپسار، زنوز، گلین قایا، المدار در شمال دریاچه ارومیه از مناطقی هستند که این لهجه در آنها رایج است. از ویژگی‌های این لهجه تبدیل مصوت a به ə است، مثلاً به قابلاما قابله مه، به قارداش قردش می‌گویند. این لهجه از لحاظ کشیدن صداها بین لهجه تبریز و قره داغ قرار می‌گیرد.
4. لهجه مراغه: این لهجه در شهرها و روستاهای دامنه‌های جنوبی سهند رایج است. از طرف مراغه به طرف سرسکند، شاهین دژ، چاراویماق، باروق، میاندوآب تا حدود مهاباد و جیغاتی چای، ملکان، بناب، عجبشیر از جمله مناطقی هستند که این لهجه در آن رایج است. این لهجه نیز مانند لهجه یامچی بین لهجه تبریز و قره داغ قرار می‌گیرد.
5. لهجه اردبیل: این لهجه در اردبیل، خلخال و نمین رایج است. این لهجه شباهت زیادی به لهجه جنوب جمهوری آذربایجان دارد و اثرات لهجه باکو را در آن می‌توان دید.
6. لهجه زنجان: این لهجه از طارم آغاز شده و تا زنجان، هیدج، سلطانیه، خدابنده، ماه نشان، تکاب در آذربایجان‌غربی، بیجار و قروه در کردستان و سنقر در کرمانشاه رایج است و در مناطق شرقی و جنوبی زنجان مانند قیدار به لهجه همدان نزدیک می‌شود. به‌طور کلی این لهجه را می‌توان ترکیبی از ترکی قدیم و جدید دانست.
7. لهجه همدان: ابهر، بویین زهرا، آوج، رزن، بهار، کبودرآهنگ، کمیجان، فراهان فامنین، لالجین، تا سنقر به این لهجه تکلم می‌کنند. شباهت زیادی به لهجه زنجان دارد. این لهجه یکی از لهجه‌های قدیمی است. برای مثال «توکندی» به جای قورتولدو یا تورندی به جای ایسهال توتدو یا همانند لهجه زنجان در سوم شخص حرف سین از افعال حذف می‌شود: گلیرسن به گلیرن، آلیرسان به آلیران، گلیرسیز به گلیریز تبدیل می‌شود. البته در لهجه همدان افعالی که به «ن» ختم می‌شوند «ی» جایگزین نون می‌شود یعنی زنجانی‌ها می‌گویند آلیران، گلیرن اما همدانی‌ها می‌گویند آلیرای، گلیرَی.
8. لهجه ارومیه: ارومیه، سلماس، خوی، نقده، تا حدودی چایپاره، نوشین شهر و دهستان‌های اطراف به این لهجه گویش می‌کنند. ولی در برخی کلمات باهم تناقض دارند، مثلاً (نان) در بین مردم ارومیه به (چورح) تکلم می‌شود اما در خوی مردم به آن (پاپان) می‌گویند. لهجه ارومیه شاید بین لهجه‌های ترکی دیگر آسان‌ترین و ساده‌ترین است، حرف «ی» در افعال این لهجه نقش اساسی دارد همانند اینکه حرف «و» در لهجه تبریز نقش اساسی دارد. برای مثال گدیروخ (لهجه تبریز) در لهجه ارومیه به (گدیریخ) تلفظ می‌شود.

همچنین آکوپ دیل آچار، زبان‌شناس ترکیه ای، لهجه ترکی آذربایجانی ایران را به ۹ گروه جغرافیایی به شرح زیر دسته‌بندی کرده‌است:

1. مرکزی: تبریز، مراغه، ترکمنچای
2. شمالی: مرند، اهر
3. شمال غربی: خوی
4. شمال شرقی: بجروان، بکرآباد
5. شرقی: اردبیل، خلخال
6. جنوب شرقی: زنجان
7. جنوبی: شاهین دژ
8. جنوب غربی: نقده
9. غربی: ارومیه، سلماس

اطلاعات بیشتری در بارهٔ چگونگی این دسته‌بندی و استناد علمی آن‌ها در دست نیست.

جمهوری آذربایجان

لهجه‌های ترکی آذربایجانی در جمهوری آذربایجان با توجه به ویژگی‌های جغرافیایی و تاریخی به چهار گروه تقسیم شده‌اند:

1. گروه شرقی شامل لهجه شهرهای باکو، قوبا، شماخی، لنکران و مغان
2. گروه غربی شامل لهجه شهرهای گنجه، قره باغ، کازاخ و نیم لهجه آیروم
3. گروه شمالی شامل لهجه شهرهای شکی، زاکاتالا و قاخ
4. گروه جنوبی شامل لهجه شهرهای نخجوان، اردوباد، تبریز و ایروان.

تفاوت این لهجه‌ها در برخی آواها، صداها و نحوه ادای برخی صامت‌ها و مصوت‌ها است.

شمار گویشوران

در مورد شمار سخنگویان به زبان ترکی آذربایجانی، اتفاق نظر وجود ندارد و برآوردها ناهمسانند. بنیاد این تفاوت، ارائه نشدن آمار رسمی از سوی ایران و ترکیه و عراق است. تمامی ارقام ارائه‌شده بر پایه برآوردها است. اتنولوگ یکی از معتبرترین مراجع آمارهای زبانی، جمعیت گویشوران تمام لهجه‌ها و گروه‌های این زبان (شامل دو زیرگروه اصلی آذری شمالی و آذری جنوبی) در سال ۲۰۱۸ میلادی را در مجموع اندکی بیش از ۲۳ میلیون نفر برآورد کرده‌است. تمامی آذری‌های جمهوری آذربایجان، ایرانیان آذری، ترکمن‌های عراق و سوریه، آذری‌های روسیه و ترکیه و آمریکا و سایر اقلیت‌های آذری زبان در تمام دنیا در این برآورد منظور شده‌اند. سایت اتنولوگ، گویش سلجوقی این زبان را در حال حاضر منقرض اعلام کرده‌است.

اتنولوگ، جمعیت آذری زبانان ایرانی را در سال ۲۰۱۶ میلادی را ۱۰٬۹۰۰٬۰۰۰ برآورد کرده، و گسترش آن را در شمال (غربی) و مرکز ایران می‌داند. منابع پژوهشی دیگری جمعیت گویشوران زبان ترکی آذربایجانی در ایران را ۱۵ میلیون نفر ذکر می‌کنند. کتابچهٔ سازمان سیا، شمار سخن‌گویان ترکی آذربایجانی در ایران را معادل ۱۶٪ کل جمعیت این کشور تخمین زده‌است. برآورد دانش‌نامهٔ زبان کمبریج برای سال ۱۹۸۶، ۱۲ میلیون در کل و ۷ میلیون در ایران (۱۵٪) بوده‌است (با احتساب قشقایی‌ها). دانش‌نامهٔ بین‌المللی زبان‌شناسی نیز در برآورد سال ۱۹۸۶، تعداد سخنگویان این زبان را در ایران ۷٬۷۶۰٬۰۰۰ نفر (۱۶٪ درصد) برآورد می‌کند که به تخمین دانش‌نامهٔ زبان کمبریج بسیار نزدیک است. در تخمین‌های دیگری مانند سایت اتنولوگ جمعیت ایرانیان آذری ۱۵٬۵۰۰٬۰۰۰ نفر اعلام کرده‌است. هم‌چنین، سازمان سیا در سال ۲۰۰۸ جمعیت ترک‌زبانان جمهوری آذربایجان را ۹٫۰۳٪ از مردم آن کشور گزارش کرده‌است.

آسیب‌پذیری زبان ترکی آذربایجانی

به باور محمدباقر کریمی، استاد مهندسی کامپیوتر در دانشگاه آزاد تبریز، زبان ترکی آذربایجانی چنان تضعیف شده‌است، که گویشورانش در فضاهای رسمی و حتی ادبی گاهی تنها قادر اند، که تنها فعل جمله را به ترکی بگویند و دیگر واژه‌ها، در فضاهای رسمی به فارسی و عربی گفته می‌شود. این زبان در جهت ظرفیت‌سازی برای کسب توانایی هم‌سویی با دستاوردهای جدید به‌روز نمی‌شود و به دلیل نبود نوشتار و نبود کاربرد رسمی، حضور همه‌جانبه اش در زندگی روزمره و رسمی افراد را از دست داده‌است. گویشوران نیز به مرور حضور ذهن واژه‌ای خودشان در حوزه زبان را از دست داده‌اند و دلبستگی در میان گویشوران برای استفاده کم شده‌است. بدین ترتیب بیش از پیش تضعیف شده و با از دست دادن جایگاه کاربردی خود به عنوان یک زبان غیررسمی به گوشه انزوا می‌رود و در سرانجام سرنوشتی جز مرگ نخواهد داشت.

خطر نابودی زبان یک سیر طبیعی برای بیش تر زبان‌ها در جهان در حال رویداد است و انقراض زبان‌ها پدیده‌ای فراگیر در جهان امروز است. برای نمونه حسن راشدی از چهره‌های نزدیک به جریانات قوم گرا، معتقد است با ادامه وضع کنونی آینده ای جز نابودی برای زبان ترکی در ایران نمی‌توان تصور کرد. این واکنش‌های افراطی منحصر به زبان‌شناسان یا فعالان فرهنگی و سیاسی نبوده‌است، بلکه حتی حسن عاملی، امام جمعه و نماینده ولی فقیه در اردبیل (و همچنین عضو مجلس خبرگان) نیز به دفعات اظهارات قوم‌مدارانه داشته‌است.

به عقیده علی ابوالقاسمی کارشناس و پژوهشگر حوزه تاریخ و فرهنگ، زبان ترکی آذربایجانی شمال استان همدان آسیب دیده‌است که بخشی از علل آن به بطن جامعه ترک‌زبانان شهرستان‌های شمالی استان همدان برمی‌گردد. به مرور زمان، واژه‌های زبان ترکی در معرض فراموشی قرار گرفته‌است و کلماتی از دیگر زبان‌ها، از جمله فارسی و عربی و ترکی استانبولی در میان لهجه‌های ترک‌زبان این استان رسوخ یافته‌است.

با همه این ادعاها مؤسسه آیرام وابسته به حزب عدالت و توسعه اردوغان که تلاش زیادی برای تحریک اقوام آذری در ایران دارد، ادعا می‌کند که میزان توجه و تولید آثار ترکی در ایران بیش تر شده‌است که با گفتار گروه‌های جدایی طلب پان ترکیست ایرانی تناقض دارد.

اثرات متقابل زبان ترکی و فارسی

مقالهٔ اصلی: وام‌واژه‌های ترکی در فارسی

مقالهٔ اصلی: وام‌واژه‌های فارسی در ترکی

زبان ترکی آذربایجانی پس از زبان ازبکی دومین زبان از زبان‌های ترکی است که از فارسی بیشترین تأثیر را گرفته‌است. این تأثیر بیشتر در واج‌شناسی، مجموعه لغات و ساختار بوده‌است و به‌صورت کمتر در صرف این زبان بوده‌است. تأثیر عناصر زبان‌های ایرانی بر آغوزی از آسیای میانه آغاز شده‌است.

از سوی دیگر زبان فارسی نیز وام‌واژه‌هایی را از زبان ترکی گرفته‌است. در طول تاریخ، سرزمین فارسی زبانان، از جمله فلات ایران، شاهد فرمانروایی سلسلسه‌هایی با منشأ ترکی بوده‌است و این عامل بر تأثیر متقابل زبان‌های فارسی و ترکی برهم مؤثر بوده‌است. غزنویان، سلجوقیان، تیموریان، صفویان و قاجاریان هر یک تأثیر و ردپایی از خود بر فرهنگ و ادبیات فارسی گذاشته‌اند.

تأثیر نحوی

جمله‌های مرکب در ترکی تحت تأثیر زبان فارسی تغییر بنیادینی کرده‌است. خیلی از حروف ربط در زبان ترکی از پارسی وام گرفته شده‌است :ü (و) ve (و)، ya (یا)، ägär (اگر)، čünki (چونکه), gah . . . gah (گه گاه)، häm (هم، نیز)، hämčinin (همچنین)، häṛčänd (هرچند)، härgah (هرگاه)، nä . . . nä (نه .. نه)، näinki (نه اینکه)، yainki (یعنی که)، y axud(یا)، zira (زیرا)، bälkä (بلکه)، hämišä (همیشه)، mägär (مگر).

بیشتر این حروف ربط با توجه ساختار متفاوت ترکی، در ترکی وجود ندارند و برخی هم وجود دارند اما به صورت مستقل نمی‌توانند ب‌کار روند و تنها در جمله یا عبارت مرکب به انتهای فعل یا اسم می‌چسبند. به‌عنوان مثال در ترکی نمی‌توانید بگویید اگر الف و ب (if a and b) چرا که حرف ربط «و» وجود ندارد و همچنین معادل حرف ربط «اگر» در ترکی (سه) فقط به انتهای فعل می‌چسبد. به همین دلایل زبان ترکی عثمانی، ازبکی، ترکی آذری تحت تأثیر زبان فارسی تغییرات بنیادینی کرده‌است؛ مانند نمونه‌های زیر:

• حرف ربط که (که به صورت کی در ترکی به کار می‌رود):
  • ترکی با حرف ربط فارسی: بیلیرسن کی، حسن هاردا ایشلیر؟
  • ترکی بدون حرف ربط فارسی: حسنین هاردا ایشلدیگینی بیلیرسن می؟
  • ترجمه: میدانی[که] حسن کجا کار می‌کند؟
  • ترکی با حرف ربط فارسی: بو دولمانی کی گؤرورسن، منیم ننه م پیشیریب.
  • ترکی بدون حرف ربط فارسی: گؤردوگون دولمانی منیم ننه م پیشیریب.
  • ترجمه: این دلمه‌ای را که می‌بینی، مادر من پخته‌است.
• حرف ربط چونکه (که به صورت چونکی در ترکی بکار می‌رود):
  • ترکی با حرف ربط فارسی: هئچ ذات دئمه دی چونکی بیلیردی هئچ کس اونا اینانمایاجاق.
  • ترکی بدون حرف ربط فارسی: هئچ کسین اونا اینانمایاجاغینی بیلدیگی اوچون هئچ نه دئمه دی.
  • ترجمه: چیزی نگفت چونکه می‌دانست کسی او را باور نخواهد کرد.
• حرف ربط اگر:
  • ترکی با حرف ربط فارسی: اگر حسن بیله، گئدرم
  • ترکی بدون حرف ربط فارسی: حسن بیلسه، گئدرم
  • ترجمه: اگر حسن بداند، می‌روم
• حرف ربط و:
  • ترکی با حرف ربط فارسی: من حسن و حسینه تانیرام
  • ترکی بدون حرف ربط فارسی: من حسنینن حسینی تانیرام
  • ترجمه: من حسن و حسین را می‌شناسم.

تأثیر صرفی

• پسوندهای زیادی از فارسی در زبان ترکی هست مانند -باز، دان، دار، ی، کار، کش، پرست، ستان، خانه، سان و …
• پیشوندهایی مانند بی-، به- و نه- هنوز در واژه‌سازی زبان ترکی استفاده می‌شوند. اگرچه در زبان ترکی عثمانی به کرات استفاده می‌شده اما اخیراً استفاده از عناصر فارسی را محدود و ممنوع کرده‌اند.
• بسیاری از گویش‌های ترکی از «تر» و «ترین» پارسی برای ساختن صفت همسنجشی استفاده می‌کنند.

تأثیر ریخت‌شناسی

از نگاه ریخت‌شناسی یا مورفولوژی: کاربرد بسیاری از پسوندهای فارسی، مانند -باز، ستان، دار، دان، پرست، کار، گر و پیشوندهای فارسی مانند بی-، با- و نا- مانند «قمارباز»، «همکار»، «بی‌ادب» یا «نامرد» کاربرد وجه التزامی مشابه فارسی مانند «آلام» به جای «آلسام» (؟) (بخرم) که بنظر می‌رسد مخصوص ترکی آذری ایران باشد. در صفت تفضیلی و عالی پرهیز از ادات «داها» و «ان» (تر، ترین)، مانند «بو اوندان یاواشدی» به جای «بو اوندان داها یاواشدیر» (این از آن آهسته‌تر است) و «لاپ گؤزل طبیعت» به جای «ان گؤزل طبیعت» (زیباترین طبیعت). با توجه به اینکه در ترکی استانبولی زمان حال کامل (ماضی نقلی) وجود ندارد برخی حتی احتمال می‌دهند که صرف ماضی نقلی مانند «گلمیشم» یا «گلیپسن» (آمده‌ام، آمده‌ای) که در ترکی ترکیه موجود نیست، نتیجهٔ تأثیر فعل ماضی نقلی در زبان فارسی است.

تأثیر واژگانی

مقالهٔ اصلی: وام‌واژه‌های پارسی در ترکی

زبان ترکی آذربایجانی مانند سایر زبان‌های ترکی از لحاظ واژه تحت تأثیر فارسی قرار گرفته‌است و وام‌واژه‌هایی از فارسی وارد این زبان شده‌اند. برای نمونه:

• واژگانی: asan (آسان)، bar (بار، میوه)، javan (جوان)، girdä (گرد)، kar (کر، ناشنوا)، köhnä (کهنه)، küčä (کوچه)، mis (مس)، payïz (پاییز)، šänbä (شنبه), turš (ترش)، dost (دوست)، ruzi (روزی)، آخشام، بایرام (پدرام) و…
• اصطلاحات: xahiš ediräm (خواهش می‌کنم)، güzäšt elä (گذشت کن)، xudahafiz (خداحافظ)، ...
• گرته برداری: xoš gäl (خوش آمد).
• ضمایر: här (هر)، här käs (هر کس)، heč (هیچ)، hämin (همین) و …
• پسوندها: sān (سان)

ادبیات آذربایجانی

مقالهٔ اصلی: ادبیات آذربایجانی

صفحه‌ای از دیباچهٔ دیوان اشعار فضولی به زبان ترکی آذربایجانی

یک صفحه از کتاب کلیات کنزالمصائب، قمری دربندی(۱۸۱۹–۱۸۹۱میلادی)

کتاب المقتل به نثر نگاشته شده‌است

اولین شکل شناخته شده در ادبیات آذربایجانی مربوط به شیخ عزالدین پورحسن اسفراینی که یک دیوان شامل غزل فارسی و ترکی آذری سروده‌بود. غزل‌های ترکی آذربایجانی خود را تحت نام حسن‌اوغلو ثبت کرده‌است.

در قرن چهاردهم میلادی آذربایجان، قفقاز و بخش‌های غربی ایران تحت سلطه حکومت‌های قره قویونلو و آق قویونلو بود. در دوران این حکومت‌ها شاعرانی مانند قاضی برهان‌الدین، حبیبی و جهانشاه قراقویونلو با تخلص حقیقی زندگی می‌کردند؛ که نخستین آثار ترکی آذری را در آن دوران از خود به جا گذاشته‌اند. اواخر قرن چهاردهم، زمان ظهور یکی از بزرگ‌ترین شعرای آذربایجانی، عمادالدین نسیمی بود؛ دیوان اشعار وی از بزرگ‌ترین دیوان شعرهای زبان‌های ترکی به‌شمار می‌رود. آموزه‌های صوفی و عرفانی حروفیه از اواخر قرن ۱۴اُم تا اوایل قرن ۱۵اُم میلادی رواج داشت عمادالدین نسیمی یکی از برجسته‌ترین استادان دیوان ادبیات در تاریخ ادبی زبان‌های ترکی‌تبار بوده‌است. وی به زبان فارسی و عربی نیز آثاری داشته‌است. پس از معرفی سبک دیوان ادبیات و غزل، عمادالدین نسیمی در قرن ۱۵اُم، شاعران مشهور آذربایجانی چون شاه اسماعیل خطایی، قاسم انوار و محمد فضولی ادبیات آذربایجانی را گسترش دادند.

کتاب دده قورقود نیز نام یکی از قدیمی‌ترین داستان‌های اسطوره‌ای ترک‌های اغوز است که در حدود قرن شانزده میلادی به صورت مکتوب درآمده‌است. این مجموعه از ۱۲ داستان به نثر و نظم تشکیل شده و مجموعه پر ارزشی است که زندگی، ارزش‌های اجتماعی و باورهای ایل‌های ترکی را نشان می‌دهد. قدمت داستان‌ها مربوط به قرن‌های چهاردهم و پانزدهم میلادی می‌باشد.

شاعر قرن شانزدهم آذربایجانی، محمد فضولی غزل‌های فلسفی، تغزلی و بزمی خود را در زبان‌های ترکی آی، عربی و فارسی می‌سرود. وی با بهره‌گیری از سنت‌های زیبای ادبی از محیط خود، و پیروی از میراث پشتیبانش، موجب شد تا فضولی به یکی از چهره‌های برجسته ادبی جامعه ادبیات آذربایجانی تبدیل شود. از محمد فضولی دیوان غزل و قصیده‌ای به یادگار مانده‌است.

سبک شاعران آذربایجانی در ادامه قرن ۱۶اُم به سمت عاشیق‌ها رفت و قرن شانزدهم پس از تثبیت سیطره سلسله صفوی بر ایران قویاً توسعه یافت؛ و شاه اسماعیل یکم با تخلص خطایی و بعد با پیدایش "سبک قوشما فرزند شاه اسماعیل، شاه تهماسب و بعدتر شاه عباس دوم نیز در گسترش ادبیات آذربایجانی کوشید.قوسی تبریزی از شاعران مشهور آذری‌زبان دو نسخه از دیوان ترکی آذربایجانی از وی به جا مانده‌است و صائب تبریزی شاعر تبریزی‌تبار اهل اصفهان نیز از معروف‌ترین شاعران عصر کلاسیک می‌باشند که هفده غزل به زبان ترکی آذربایجانی سروده‌است.

ادبیات شفاهی آذربایجان

مقالهٔ اصلی: ادبیات شفاهی مردم آذربایجان

ادبیات شفاهی مردم آذربایجان به قسمتی از ادبیات مردم آذری، باورهای عامه، افسانه‌ها، داستان‌ها، موسیقی، ضرب‌المثل‌ها و رسوم‌های دهان به دهان یا سینه به سینه یا نسل به نسل از نسل‌های گذشته بجا مانده گفته می‌شود. ادبیات شفاهی و عاشیقی آذربایجانی به علت مردمی بودن، توانسته‌است بالندگی خود را بسیار خوب حفظ کند. داستان‌های کاملی چون کوراوغلو و اصلی و کرم با سوژه‌های بسیار متفاوتی به‌طور زنده توسط هنرمندان مردمی پدید آمده‌اند. این داستان‌ها برای اولین بار در قرن بیستم به صورت کتبی درآمده و مانند بسیاری از آثار ادبی جمع‌آوری شده‌اند.

بایاتی‌ها یا دوبیتی‌های شفاهی آذربایجان از غنای بالایی برخوردارند. ادبیات و موسیقی عاشیق‌ها با قدمتی دیرینه جایگاه و تقدس خاصی بین ترک‌زبان‌ها و آذربایجانیان دارد. آتالار سؤزو یا امثال زبان ترکی که عموماً پندهایی عاقلانه و انسانی است. آغیلار (مرثیه‌ها) و لایلالار نیز قسمتی از ادبیات شفاهی ترکی آذربایجانی را تشکیل می‌دهند. داستان‌های فولکلوری چون کوراوغلو، اصلی و کرم، آرزی و قمبر، عباس و کولگز، عاشیق‌غریب، قاچاق‌نبی،... از غنای ادبیات شفاهی مردم آذربایجان آذربایجان سخن می‌گویند.

خط زبان ترکی آذربایجانی

مقالهٔ اصلی: الفبای ترکی آذربایجانی

جدول مقایسهٔ الفبای آذربایجانی

فارسی	لاتین	سیریلیک	لاتین کنونی
آ ا	A a	А а	A a
ب	B b	Б б	B b
ج	C c	Ҹ ҹ	C c
چ	Ç ç	Ч ч	Ç ç
د	D d	Д д	D d
ائ‍ ئ‍ ئ	E e	Е е	E e
اَ ه ه	Ə ə	Ә ә	Ə ə
ف	F f	Ф ф	F f
گ	G g	Ҝ ҝ	G g
غ	Ƣ ƣ	Ғ ғ	Ğ ğ
ح، ه	H h	Һ һ	H h
خ	X x	Х х	X x
ای‍̂ ی‍̂ ی̂	Ь ь	Ы ы	I ı
ای‍ ی‍ ی	I i	И и	İ i
ژ	Ƶ ƶ	Ж ж	J j
ک	K k	К к	K k
ق	Q q	Г г	Q q
ل	L l	Л л	L l
م	M m	М м	M m
ن	N n	Н н	N n
اوْ وْ	O o	О о	O o
اؤ ؤ	Ɵ ɵ	Ө ө	Ö ö
پ	P p	П п	P p
ر	R r	Р р	R r
س، ث، ص	S s	С с	S s
ش	Ş ş	Ш ш	Ş ş
ت، ط	T t	Т т	T t
اۇ ۇ	U u	У у	U u
اۆ ۆ	Y y	Ү ү	Ü ü
و	V v	В в	V v
ی	J j	Ј ј	Y y
ز، ذ، ض، ظ	Z z	З з	Z z

تاریخچه نگارش به زبان آذربایجانی به سده چهاردهم میلادی بازمی‌گردد. امروزه در آذربایجان ایران از خط عربی ترکی برای نگارش استفاده می‌شود و در کشور جمهوری آذربایجان، پس از کنار گذاشتن خط نوشتاری سیریلیک (کریل)، مانند ترکیه از خط لاتین بهره می‌گیرند.

دگرگونی در خط ترکی آذربایجانی مدرن

در سده ۱۹ میلادی افرادی مسئلهٔ تغییر الفبای ترکی آذربایجانی را مطرح کردند. میرزا فتحعلی آخوندزاده (۱۸۷۸) و جلیل محمد قلی‌زاده از این دسته افراد بودند. البته این امر با مخالفت شدید گروه‌های دیگر از جمله برخی فرهنگیان و روحانیان روبرو شد. صرف نظر از دغدغهٔ روحانیان که معتقد بودند تغییر خط ارتباط مردم را با قرآن و دیگر متون دینی قطع خواهد کرد برخی اهالی فرهنگ اعتقاد داشتند که خط بخشی از هویت هر قوم را تشکیل می‌دهد و از آنجایی که چند صد سال است که تمام متون ادبی ترکی و هزاران هزار کتاب در این خط تألیف شده‌اند تغییر خط به نوعی یک گسستگی فرهنگی به وجود خواهد آورد. این مسئله در دورهٔ بسیار کوتاه جمهوری دمکراتیک آذربایجان (۱۹۱۸–۱۹۱۹) نیز مطرح گشت. بعد از پیروزی بلشویک‌ها چندین روزنامه به خط لاتین در باکو چاپ می‌شد؛ ولی خط عربی هنوز به کار گرفته می‌شد. در سال ۱۹۲۴ نریمان نریمانف رهبر بلشویک آذربایجان توانست قانون استفاده از لاتین در امور دولتی را به تصویب مجلس جمهوری آذربایجان شوروی برساند.

تغییر به الفبای لاتین (۱۹۲۶)

در سال ۱۹۲۶ اولین کنفرانس ترک‌شناسی در باکو برگزار شد. گردآمدگان تصمیم گرفتند که خط لاتین را خط مورد استفادهٔ تمام ترک‌زبانان آذربایجانی جهان اعلام کنند. دو سال بعد به رهبری آتاترک اصلاح خط در ترکیه به اجرا گذاشته شد و الفبای لاتین جایگزین الفبای عثمانی (عربی) گردید. در همین سال کمیته‌ای به نام یئنی اَلیفبا (الفبای جدید) در مسکو به تدوین الفبای یکدستی پرداخت که در تمامی جمهوری‌های ترک‌زبان اتحاد جماهیر شوروی (آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان) استفاده شود. این الفبا به مدت بیش از ده سال مورد استفاده بود.

تغییر به الفبای سیریلیک (۱۹۳۹)

کاربرد خط سیریلیک برای ترکی آذربایجانی (۱۹۹۱–۱۹۳۹)

در سال ۱۹۳۹ الفبای لاتین کنار گذاشته شده و خط سیریلیک روسی جایگزین خط لاتین گردید. همچنین تدریس زبان روسی در تمام مدارس اجباری اعلام شد. سیاست تجزیه کردن ملت‌ها و ممانعت از احساسات ملی‌گرایانه می‌تواند از دلایل تغییر دوبارهٔ خط در این دوره و عدم هماهنگی بین گروه‌های زبانی مشترک در تدوین الفبای جدید باشد. ترس استالین که از اتحاد و قدرت گرفتن دوبارهٔ مسلمانان -که اغلب آن‌ها ترک بودند- سرکوب زبان‌های غیرروس در محدودهٔ جغرافیای اتحاد شوروی با جایگزینی زبان روسی به شدت ادامه یافت که تا سقوط این اتحادیهٔ در ۱۹۹۱ ادامه داشت؛ ولی بعضی از این جمهوری‌ها پس از استقلال خود در سال ۱۹۹۱ الفبای خود را دوباره به لاتین برگرداندند.

تغییر دوباره به الفبای لاتین (۱۹۹۱)

نمودار دایره‌ای از زبان‌های مورد استفاده بر روی اینترنت

در سال ۱۹۹۱ پس از فروپاشی شوروی و استقلال جمهوری آذربایجان الفبای لاتین دوباره رسمی و الفبای سیریلیک کنار گذاشته شد. آثار مکتوب زیادی به زبان آذربایجانی با الفبای عربی بر جای مانده‌است که تمامی این کتب هنوز به خط لاتین در دسترس نیستند. خط لاتین آذربایجانی با چند حرف اضافه (x,q، ə) یعنی (اَ، ق، خ) اندکی با خط لاتین ترکی استانبولی متفاوت است. در حال حاضر زبان‌های ترکی که از الفبای لاتین استفاده می‌کنند، عبارتند از ترکی آذربایجانی (جمهوری آذربایجان)، ترکی ترکیه، ترکی کریمه، ترکمنی (در ترکمنستان)، ترکی گاگائوزی، قزاقی (در قزاقستان، در حال تغییر به لاتین) و ازبکی (در ازبکستان). سابقاً تاتاری و قرقیزی نیز به لاتین نوشته می‌شد.

نوشتار ترکی آذربایجانی در ایران

در آذربایجان ایران، ترکی آذربایجانی به الفبای عربی نوشته می‌شود. اما مخصوصاً در یکی دو دههٔ اخیر، الفبای لاتین نیز در میان ترک‌زبانان ایران، به دلیل سهولت تایپ در کامپیوتر و تلفن هوشمند، و به دلیل یادگیری سادهٔ آن، رواج پیدا کرده.

در دهه‌های گذشته در ایران تلاش برای تدوین و گسترش استاندارد واحد برای نوشتار ترکی انجام شده‌است. در طی سمیناری به سرپرستی دکتر جواد هیئت، روزنامه‌نگار، فرهنگی، و جراح ترک‌زبان، و مؤسس مجلهٔ وارلیق و با حضور سایر فرهنگیان ترک‌زبان در سال ۱۳۸۰، «دستورالعمل نوشتن زبان ترکی - تصمیمات اتخاذ شده توسط سمینار اورتوگرافی» (به ترکی آذربایجانی تۆرک دیلی یازی قۇراللاری؛ اوْرتوقرافی سمیناری‌نین آلدیغی قرارلار) منتشر شد. البته که به دلیل کوتاهی در تدریس زبان مادری توسط آموزش و پرورش، گسترش استاندارد واحد در میان ترک‌زبانان ایران کند بوده‌است. ولی، این دستور العمل، امروزه توسط جامعهٔ فرهنگی ترک‌زبان، مجلات و نشریات ترک‌زبان، مدرسان زبان ترکی آذربایجانی، و نهادها و مؤسسات مختلف پذیرفته شده‌است. همین‌طور، این دستورالعمل توسط محققان دانشگاه محقق اردبیلی برای تدوین فرهنگ لغت جامع فارسی-ترکی آذربایجانی پذیرفته شد.

ویکی‌پدیای ترکی آذربایجانی نیز این دستورالعمل را سرلوحهٔ خویش برای نوشتار صحیح ترکی آذربایجانی قرار داده.

زبان‌های ترکی دیگری که از الفبای عربی استفاده می‌کنند، شامل ترکمنی (در ایران)، ازبکی (در افغانستان)، اویغوری، قزاقی (در سین‌کیانگ)، قرقیزی (در سین‌کیانگ) می‌باشند.

واکه‌ها و قانون هماهنگی واکه‌ای

در زبان ترکیِ آذربایجانی، ۹ واکه (حرف مصوت) وجود دارد که شش حرف آن همانند فارسی است به همراه سه واکهٔ مختص ترکی آذربایجانی. ۴ تا از این واکه‌ها پسین (ضخیم) (یعنی در پس دهان ادا می‌شوند)، و ۵ تای دیگر پیشین (ظریف) (یعنی در جلوی دهان ادا می‌شوند) می‌باشند.

این ۶ واکه مشترک به شرح زیر است.

• Ə-ə (اَ) که از حروف صدادار پیشین می‌باشد؛ مانند: əz (اَز: له کن)، əl (اَل: دست).
• E-e (ائ «اِ») که از حروف صدادار پیشین می‌باشد؛ مانند: eI (ائل: مردم، ایل), en (ائن: پهنا).
• O-o (او «اوْ») که از حروف صدادار پسین می‌باشد؛ مانند: od(اوْد: آتش)، çop(چوْپ: چوب).
• A-a (آ) که از حروف صدادار پسین می‌باشد؛ مانند: ad(آد: اسم)، at(آت: اسب).
• İ-i (ای‍) که از حروف صدادار پیشین می‌باشد؛ مانند: il(ایل: سال)، ip(ایپ: طناب).
• U-u (اوُ) که از حروف صدادار پسین می‌باشد؛ مانند: uzun(اوُزوُن: دراز)، ucuz(اوُجۇز: ارزان)

نوشتار صحیح واکه‌ها در نگارش واژگان ترکی آذربایجانی با الفبای عربی، و تمییز بین صداهای واکه‌های پسین و پیشین، در طول تاریخ، کاری دشوار بوده. خواندن صحیح از روی نوشتار بیشتر با اتکا به سابقهٔ ذهنی خواننده و عادت ناخودآگاه وی به قانون هماهنگی واکه‌ها انجام می‌شود. اما در نوشتار امروزی استاندارد ترکی آذربایجانی، نظام حرکت‌گذاری (دیاکریتیک) برای تمییز بین واکه‌ها و کمک به یکسانسازی نوشتار صحیح تعیین شده‌است.

سه واکهٔ دیگر، که با دیاکریتیک علامت‌گذاری می‌شوند، عبارتند از:

• Ö-ö (اؤ - تلفّظی میان «اِ» و «اُ»)، از حروف صدادار پیشین می‌باشد؛ öyüd (اؤگۆد: نصیحت)، göz (گؤز: چشم).
• Ü-ü (اۆ - تلفّظی میان «اِ» و «اوُ»)، از حروف صدادار پیشین می‌باشد؛ üst (اۆست: بالا)، güzgü (گؤزگۆ: آینه).
• I-ı (ایٛ - تلفظی میان «ای‍» و «اِ»)، از حروف صدادار پسین می‌باشد؛ qızıl (قیٛزیٛل: طلا)، açıq (آچیٛق: باز، روشن)، sırğa (سیٛرغَا: گوشواره)، sarı (ساریٛ: زرد).

		لبی		غیر لبی
		تنگ	باز	تنگ			باز
پسین قالین صائیتلر qalın saitlər	عربی	اوُ / وُ	اوْ / وْ	ایٛ / یٛ		آ / ـا
	معادل لاتین	U u	O o	I-ı		A a
	آوانگاری	[u]	[o]	[ɯ]		[ɑ]
پیشین اینجه صائیتلر incə saitlər	عربی	اۆ / ۆ	اؤ / ؤ	ای / ی	ائ / ئ		اَ / ـَ / ـه / ه
	معادل لاتین	Ü ü	Ö ö	İ-i	E e		Ə ə
	آوانگاری	[y]	[ø]	[i]	[ɛ]		[æ]

هماهنگی واکه‌ای

واکه‌ها در ترکی آذربایجانی به دو گروه پیشین یا زیر (به ترکی آذربایجانی: اینجه، incə) و ترکی آذربایجانی (به ترکی آذربایجانی: قالین، qalın) تقسیم می‌شوند. در زبان ترکی آذربایجانی، مشابه دیگر زبان‌های ترکی، واژگان از قواعد هماهنگی واکه‌ای تبعیت می‌کنند. در زبان ترکی آذربایجانی، این به این معنی که واکه‌های کلمات یا همگی پیشین یا همگی پسین هستند. عملاً این به معنای این است که تمامی واکه‌های واژه یا در جلوی دهان یا در پس دهان ادا می‌شوند. گروهی از ترکی آذربایجانی‌زبانان هنگام صحبت کردن به زبان‌های دیگری، ناخودآگاه از این قانون طبیعی زبان خود پیروی می‌کنند.

به‌طور مثال، در ترکی آذربایجانی دو پسوند جمع وجود دارد، ـلَر / lər که دارای واکهٔ پیشین و ـلار / lar که دارای واکهٔ پسین است. سایر پسوندها نیز در زبان ترکی آذربایجانی دارای این دوگانگی هستند. به‌طور مثال:

• کلمهٔ ایت (it) به معنای «سگ»، دارای واکهٔ پیشین. جمع آن، ایتلِر (itlər) خواهد بود. (ایتلار اشتباه است)

حال به این مثال واکه‌های پسین توجه کنید:

• کلمهٔ داغ (dag) به معنی «کوه». جمع آن داغلار (dağlar) خواهد بود. (داغلَر غلط است)

قانون واکه‌ای دیگری که در ترکی آذربایجانی وجود دارد این است که بعضی پسوندها باید از قانون هماهنگی واکه‌ای دومی هم تبعیت بکنند، قانون هماهنگی لبی یا غیر لبی بودن. به‌طور مثال، دو پسوند لی / lı li و لو / lu lü.

• از واژه‌ای مثل «دوز / duz»، واژهٔ «دوزلو / duzlu» درست می‌شود. چون‌که واکهٔ هجای آخر از نوع لبی بود، واکهٔ پسوند هم در هماهنگی با آن، لبی خواهد بود.
• از واژه‌ای مثل «تبریز / Təbriz»، واژهٔ «تبریزلی / Təbrizli» درست می‌شود. چون‌که واکهٔ هجای آخر از نوع غیرلبی بود، واکهٔ پسوند هم در هماهنگی با آن، غیرلبی خواهد بود.

طرز نوشتن دیاکریتیک‌ها (علامت‌ها)

همان‌طور که اشاره شد، در الفبای عربی ترکی، برای تمییز دادن بین صداهای واکه‌های ۹ گانهٔ زبان ترکی، از علامات یا دیاکریتیک‌هایی که روی حروف «ی» و «و» قرار می‌گیرند استفاده می‌شود.

در نوشتار صدای «I-ı»، ضرورتی در گذاشتن علامت حرف «ایٛ» نیست. واژگان می‌توانند بدون آن نوشته شوند، به‌طور مثال «آغیز / ağız»، «قاییق/ qayıq». تنها توصیه شده‌است که در کتب درسی سوادآموزی، بر روی واژگان دخیل، و واژگان خاص فولکلوری علامت حرف «ایٛ» نوشته شود.

در نوشتار یکی از چهار حرف «اوْ / وْ» (O o)، «اوُ / وُ» (U u)، «اؤ / ؤ» (Ö ö) و «اۆ / ۆ» (Ü ü)، نوشتن دیاکریتیک‌ها بر روی اولین هجای ممکن اجباریست. ولی نیازی به نوشتن آنها بر روی سایر هجاها نیست. برای مثال: «گؤرونوش görünüş»، «اوْغوز oğuz»، «دۆیون düyün». ترک‌زبانان، به دلیل تسلط بر قانون هم‌آهنگی واکه‌ها و همین‌طور به دلیل دانستن تلفظ صحیح واژگان ترکی، فقط با خواندن دیاکریتیک روی اولین هجای نشان داده شده می‌توانند کلمه را به درستی شناخته و تلفظ کنند.

توصیه شده‌است که تازه-سوادآموزان، دیاکریتیک‌ها را در همه جای واژه بنویسند. به‌طور مثال «گؤرۆنۆش görünüş»، «اوْغوُز oğuz»، «دۆیۆن düyün".

البته که هنوز در اکثر متون ترکی، بجز صدای «اؤ / ؤ» (Ö ö)، بقیهٔ صداها بدون علامت نوشته شده‌اند، که این بخشی به دلیل عادت پیشین و به دلیل تسلط کافی به زبان برای نداشتن نیاز به انجام این کار، و بخش دیگر به دلیل نبود کیبورد خاص ترکی عربی و استفادهٔ کاربران از کیبورد فارسی می‌باشد.

طرز نوشتن صدای Ə-ə (اَ)

همان‌طور که در جدول واکه‌ها دیده می‌شود، صدای «Ə-ə» (اَ) با حروف «اَ / ـَ / ـه / ه» نشان داده شده‌است. نوشتن این صدا این صدا تنها در ابتدای کلمات به صورت «ا» (الف)، و در پایان هجا، به صورت «ـه / ه» نوشته می‌شود. با دو استثناء:

• اگر صدای «Ə-ə» (اَ) در پایان هجای اول باشد، نوشته نمی‌شود. به‌طور مثال، واژهٔ «gətirmək»، متشکل از هجاهای «gə-tir-mək»، به صورت گتیرمک نوشته می‌شود. نوشتن آن به صورت گه‌تیرمک غلط است.
• واژه‌های تک هجایی مختومه به صدای «Ə-ə» (اَ)، مثل نه و ده، با «ـه / ه» نوشته می‌شوند.

طرز نوشتن صدای E-e (ائ)

در کلمات ترکی آذربایجانی، در همهٔ اوقات، صدای «E-e» (ائ) با حروف «ائـ / ئـ / ـئـ / ئ» نوشته می‌شود.

در کلمات دخیل از زبان‌های خارجی، صدای «E-e» در اول یا وسط کلمات نوشته نمی‌شود. به‌طور مثال، املای درست کلمه «انرژی» است، و نوشتن آن به صورت «ائنئرژی» نادرست می‌باشد. یا واژگانی مثل «تلویزیون»، «علم»، «قانع».

در صورتی که، چه در واژگان ترکی و چه در واژگان دخیل، صدای «E-e» در مجاورت صدای «Y-y» قرار گیرد، هر دو حرف «ائ» و «یـ / ـیـ» باید نوشته شوند. به‌طور مثال، کلماتی مثل «قئید»، «شئیدا»، «ویئتنام»، «غئیرت».

در واژگان دخیل از فارسی یا عربی که در آنها صدای «İ-i» (ای) وجود دارد، اما در ترکی به صورت «E-e» (ائ) تلفظ می‌شوند، نوشتن این‌ها با حروف «ائـ / ئـ / ـئـ / ئ» انجام می‌شود، مثل «تسبئح»، «بئساواد»، «پئشکش».

طرز نوشتن صدای I-ı (ایٛ)

در نگارش با الفبای لاتین هیچ کلمه ای با حرف «I-ı» (ایٛ) شروع نمی‌شود؛ بلکه با حرف «İ-i» (ای) نگارش می‌یابد: «ildırım» (ایلدیٛریٛم: رعدوبرق)

اما در نوشتار عربی، و همین‌طور در لهجهٔ تبریزی، مگر در مواردی استثنائی، «I-ı» (ایٛ) حفظ شده و تغییر نمی‌کند. به‌طور مثال، مقایسهٔ نوشتار عربی با لاتین «ایٛلدیریم ildırım»، «ایٛلخچی İlxçi".

دیگر ویژگی‌های زبان‌شناختی

زبان ترکی آذربایجانی مانند سایر زبان‌های ترکی از نظرِ ساختاری زبانی پیوندی است. منظور از زبان پیوندی یا پس‌وندی این است که بن فعل در آغاز واژه قرار می‌گیرد و با افزودن پسوندها حالت‌های فعل تغییر می‌کند. مثال: گل (بیا) گل‌دی (آمد)، گل‌دی‌لر (آمدند).

ریخت‌شناسی و صرف

زبان ترکی آذربایجانی همانند سایر شاخه‌های زبان ترکی از نظر ساختاری جزو زبان‌های التصاقی به‌شمار می‌آید. در این زبان ریشه یک فعل یا یک اسم را می‌توان با اضافه کردن پسوندهای متعدد تغییر زمانی، جمعی و صفتی داد.

افعال متعدی در ترکی آذربایجانی با اضافه کردن پسوند به افعال لازم ساخته می‌شود. به‌طور مثال: اوخشاماق=شبیه بودن ← اوخشاتماق= شبیه کردن

افعال متعدی درجه دو و درجه سه نیز قابل ساخت است: یازماق = نوشتن (متعدی)← یازدیرماق = نویساندن (متعدی درجه دو)← یازدیرتماق = وسیله نوشتن کسی را فراهم کردن (متعدی درجه سه).

اسم‌ها

در ترکی آذربایجانی، به‌جای استفاده از حروف اضافه (از، را، با، در)، با توجه به حالت دستوری یک اسم و نقش آن در جمله، پسوندهایی به آن چسبیده می‌شوند. این پسوندها باید مطابق با قانون هماهنگی واکه‌ها و در هماهنگی با آخرین واکهٔ واژه‌ای که به آن می‌چسبند باشند. قوانین و توصیه‌های رسم‌الخطی در نوشتار پسوندها در این بخش توضیح داده شده‌است.

جدول صرفی اسم (به الفبای عربی ترکی)

حالت	پسوند	حالات ممکن	کتاب «کتاب»	ائو «خانه»	دوْست «دوست»	گؤز «چشم»	آتا «پدر»	پنجره «پنجره»	بوْرجلو «بدهکار»	کؤنوللو «داوطلب»
اسمی	—	—	کتاب	ائو	دوست	گؤز	آتا	پنجره	بوْرجلو	کؤنوللو
مفعولی	-NI	-ی/-نی، یٛ/-نیٛ -وُ/-نوُ، ۆ/-نۆ	کتابی	ائوی	دوْستو	گؤزو	آتانی	پنجره‌نی	بوْرجلونو	کؤنوللونو
مالکیت	-NIn	-ین/-نین، یٛن/-نیٛن، وُن/-نوُن، ۆن/-نۆن	کتابین	ائوین	دوْستون	گؤزون	آتانین	پنجره‌نین	بوْرجلونون	کؤنوللونون
مفعولی غیر مستقیم	-YA	-ا/-یا، ه/-یه	کتابا	ائوه	دوْستا	گؤزه	آتاا	پنجره‌یه	بوْرجلویا	کؤنوللویه
مکانی	-DA	-دا، ده	کتابدا	ائوده	دوْستدا	گؤزده	آتادا	پنجره‌ده	بوْرجلودا	کؤنوللوده
صادر شدن	-DAn	-دان، دن	کتابدان	ائودن	دوْستدان	گؤزدن	آتادان	پنجره‌دن	بوْرجلودان	کؤنوللودن

جدول صرفی اسم (به الفبای لاتین ترکی)

حالت	پسوند	حالات ممکن	kitab «کتاب»	ev «خانه»	dost «دوست»	göz «چشم»	ata «پدر»	pəncərə «پنجره»	borclu «بدهکار»	könüllü «داوطلب»
اسمی	—	—	kitab	ev	dost	göz	ata	pəncərə	borclu	könüllü
مفعولی	-NI	-(n)ı, -(n)i, -(n)u, -(n)ü	kitabı	evi	dostu	gözü	atanı	pəncərəni	borclun	könüllünü
مالکیت	-NIn	-(n)ın, -(n)in, -(n)un, -(n)ün	kitabın	evin	dostu	gözün	atanın	pəncərənin	borclunun	könüllünün
مفعولی غیر مستقیم	-YA	-(y)ə, -(y)a	kitaba	evə	dosta	gözə	ataya	pəncərəyə	borcluya	könüllüyə
مکانی	-DA	-da, -də	kitabda	evdə	dostda	gözdə	atada	pəncərədə	borcluda	könüllüdə
صادر شدن	-DAn	-dan, -dən	kitabdan	evdən	dostdan	gözdən	atadan	pəncərədən	borcludan	könüllüdən

ضمیرها

پسوندهای ضمیری به اسم‌ها و فعل‌ها می‌چسبند. این ضمیرها دو حالت دارند، که با تبعیت از قانون هماهنگی واکه‌ها (بر اساس آخرین واکهٔ واژهٔ مورد نظر)، حالت صحیح برای صرف فعل یا نشان دادن مالکیت به واژه می‌چسبند.

پسوندهای ضمیری

	ضمیر	پسوند فعل مضارع	پسوند مالکیتی	پسوند فعل ماضی / شرطی
اول شخص مفرد	من mən	-م / -یم / -ام/ -یام -(y)əm /-(y)am	-م / -یم/ -یٛم/ -وُم/ -ۆم -m / -im/ -ım/ -um/ -üm	-یم/ -یٛم/ -وُم/ -ۆم -im/ -ım/ -um/ -üm
دوم شخص مفرد	سن sən	-سن/ -سان -sən/ -san	-ن / -ین/ -یٛن/ -وُن/ -ۆن -n / -in/ -ın/ -un/ -ün	-ین/ -یٛن/ -وُن/ -ۆن -in/ -ın/ -un/ -ün
سوم شخص مفرد	اوْ o	- -	-ی/-سی، یٛ/-سیٛ -وُ/-سوُ، ۆ/-سۆ -(s)ı, -(s)i, -(s)u, -(s)ü	-ی/ -یٛ/ -وُ/ -ۆ -i/ -ı/ -u/ -ü
اول شخص جمع	بیز biz	-یک/ -ۆک / -یٛق / -وُق -ik/ -ük/ -ıq / -uq	-میز/-یمیز، میٛز/ -یٛمیٛز، موُز/ -وُموُز، مۆز/-ۆمۆز -(i)miz/ -(ı)mız/ -(u)muz/ -(ü)müz	-یک/ -ۆک / -یٛق / -وُق -ik/ -ük/ -ıq / -uq
دوم شخص جمع (همین‌طور دوم شخص مفرد «شما»)	سیز siz	-سینیز/ -سیٛنیٛز / -سوُنوُز / -سۆنۆز -siniz / -sınız / -sünüz / -sunuz	-نیز/-ینیز، نیٛز/ -یٛنیٛز، نوُز/ -وُنوُز، نۆز/-ۆنۆز -(i)niz/ -(ı)nız/ -(u)nuz/ -(ü)nüz	-ینیز/ -یٛنیٛز/ -ۆنۆز / -وُنوُز -iniz/ -ınız / -ünüz / -unuz
سوم شخص جمع	اوْنلار onlar	- / -لر / -لار - / -lər / -lar	-ی/-سی، یٛ/-سیٛ -وُ/-سوُ، ۆ/-سۆ، لری/-لاریٛ -(s)ı, -(s)i, -(s)u, -(s)ü, -ləri / - ları	-یلر/ -ۆلر/ -یٛلار/ -وٌلار -ilər/ -ülər/ -ılar /-ular

فعل‌ها

در زبان ترکی آذربایجانی امکان ساختن فعل و مصدر از نام و صفت وجود دارد. مثال: قولاق (گوش)، قولاق‌لاماق (گرفتن از گوشِ کسی برای تنبیه، گوش‌گیری)؛ ال (دست)، ال‌له‌مک (ورز دادن)؛ سو (آب)، سولاماق (آب پاشیدن)؛ گؤزل (زیبا [صفت])، گؤزل‌لمه‌ک (زیبا کردن)، یئیین (تند [صفت]) یئیین‌لمک (شتاب گرفتن)؛ گؤز (چشم)، گؤزلوک (عینک)، گؤزلوک‌چو (عینک‌ساز یا عینک‌فروش)، گؤزلوک‌چولوک (عینک‌سازی یا عینک‌فروشی).

افعال در زبان ترکی تک‌جزئی و یک‌تکه هستند. ساختن فعل با استفاده از افعال معین یا افعال کمکی به افعالی منحصر است که از زبان عربی یا فارسی به ترکی آذربایجانی وارد شده‌اند. این ویژگی انعطاف‌پذیری قابل توجهی در زبان ترکی آذربایجانی برای ساختن واژه‌های جدید حتی با استفاده از وام‌واژه‌ها ایجاد می‌کند. مثال: تلفن، تلفن‌لاش‌ماق (تلفن زدن).

• برخلاف زبان‌های هندواروپایی که با افزودن یک پیشوند به ریشه فعل، فعل جدید با معنی جدید ساخته می‌شود، در زبان ترکی امکان ساختن افعال جدید از یک فعل وجود ندارد. ساخت فعل جدید از یک فعل محدود به ساختن فعل سببی است؛ مثلاً در زبان فارسی افعال بردن، آوردن، فرآوردن، دربردن، درآوردن همگی از ریشه بردن/وردن و با پیشوندهای «آ»، «در»، «فر» یا ترکیبی از این پیشوندها (در+آ و فر+آ) ساخته شده‌است درحالی‌که در زبان ترکی برای هر یک از این فعل‌ها ریشه جداگانه‌ای وجود دارد (بردن:آپارماق، آوردن:گَتیرمَک، درآوردن:چیخارتماق) و امکان ساختن یک فعل از دیگری وجود ندارد.
• از آنجا که در ترکی استانبولی زمان حال کامل (ماضی نقلی) وجود ندارد و برای این منظور واژگانی به همان گذشته ساده افزوده می‌شود تا معنی ماضی نقلی از آن برداشت بشود برخی احتمال می‌دهند که صرف ماضی نقلی مانند «گلمیشم» یا «گلیپسن» (آمده‌ام، آمده‌ای) که در ترکی ترکیه موجود نیست، نتیجهٔ تأثیر فعل ماضی نقلی در زبان فارسی است.

نام‌گذاری و شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی

شمارش اعداد از عدد یازده به بعد در زبان ترکی آذربایجانی تابع قاعده معینی است و از لحاظ دستوری و نوشتاری مطلقاً استثنایی در آن وجود ندارد. به همین دلیل یادگیریِ آن آسان است. اعداد شامل: بیر (۱)، ایکی (۲)، اۆچ (۳)، دؤرد (۴)، بئش (۵)، آلتی (۶)، یئددی (۷)، سککیز (۸)، دوْققوز (۹) است. برای نمونه به این نام‌گذاری‌ها توجه کنید:

اوْن (۱۰) + بیر (۱)=اوْن بیر (۱۱) اوْن (۱۰) + آلتی (۶)=اوْن آلتی (۱۶) ایگیرمی (۲۰) + سککیز(۸)=ایگیرمی سککیز (۲۸) اوْتوز (۳۰) + بئش (۵)=اوْتوز بئش (۳۵) یئتمیش (۷۰) + اوچ (۳)=یئتمیش اۆچ (۷۳)

دوْخسان (۹۰) + دوْققوز (۹)=دوْخسان دوْققوز (۹۹) یۆز (۱۰۰) + اللی (۵۰)=یۆز اللی (۱۵۰) بئش یۆز (۵۰۰) + آلتمیش (۶۰)=بئش یۆز آلتمیش (۵۶۰) سککیز یۆز (۸۰۰) + اوْتوز اۆچ (۳۳)=سککیز یۆز اوْتوز اۆچ (۸۳۳) مین (۱۰۰۰) + یۆز اوْن بیر (۱۱۱)=مین یۆز اوْن بیر (۱۱۱۱)

سه هشتم=سککیزده اۆچ یک دوم=ایکی ده بیر (یاریم) اۆچ، اۆسته‌گل بئش، برابر دیر سککیز (۸=۵+۳) هزار و سیصد و هفتاد و هشت = مین اۆچ یۆز یئتمیش سککیز دو ممیز بیست وپنج صدم (۲۵/۲)=ایکی تام، یۆزده ایگیرمی بئش

ده‌ها = اوْنلار، اوْنلارجا صدها = یۆزلر، یۆزلرجه هزارها = مین‌لر، مین‌لرجه میلیون و میلیارد = میلیون و میلیارد آلتی، چیخ ایکی، برابر دیر دؤرد (۴ = ۲ – ۶)

از لحاظ محاوره و گفتگوی شفاهی به این زبان در ایران و در بعضی از مناطق جمهوری آذربایجان استثنایی وجود دارد؛ و آن کاربرد کلمه فارسی هشتاد به جای کلمه ترکی آن یعنی سکسن است. البته کلمه هشتاد در این حالت تابع قواعد شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی است. این استثنا در مورد آذربایجانی‌های شرق ترکیه، گرجستان، داغستان و مناطق شمالی جمهوری آذربایجان صادق نیست.

• شمارش اعداد از هشتاد تا عدد نود در زبان محاوره‌ای ترکی آذربایجانی در ایران بدین صورت است: هشتاد (۸۰)، هشتاد بیر (۸۱)، هشتاد ایکی (۸۲)، هشتاد اۆچ (۸۳)، هشتاد دؤرد (۸۴)، هشتاد بئش (۸۵)، هشتاد آلتی (۸۶)، هشتاد یئددی (۸۷)، هشتاد سککیز (۸۸)، هشتاد دوْققوز (۸۹)، دوْخسان (۹۰)
• شمارش اعداد هشتاد تا عدد نود در زبان نوشتاری ترکی آذربایجانی بدین صورت است: سکسن (۸۰)، سکسن بیر (۸۱)، سکسن ایکی (۸۲)، سکسن اۆچ (۸۳)، سکسن دؤرد (۸۴)، سکسن بئش (۸۵)، سکسن آلتی (۸۶)، سکسن یئددی (۸۷)، سکسن سککیز (۸۸)، سکسن دوْققوز (۸۹)، دوْخسان (۹۰)

چگونگی نامگذاری، شمارش و بیان اعداد در ترکی آذربایجانی در جدول زیر ارائه شده‌است.

نام‌گذاری و شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی

فارسی	ترکی آذربایجانی	Azərbaycan Türkcəsi	فارسی	ترکی آذربایجانی	Azərbaycan Türkcəsi	فارسی	ترکی آذربایجانی	Azərbaycan Türkcəsi
یک	بیر	Bir	یکم	بیرینجی	Birinci	یکمین	بیرینجی‌سی	Birincisi
دو	ایکی	İki	دوم	ایکینجی	İkinci	دومین	ایکینجی‌سی	İkincisi
سه	اۆچ	Üç	سوم	اۆچونجو	Üçüncü	سومین	اۆچونجوسو	Üçüncüsü
چهار	دؤرد	Dörd	چهارم	دؤردونجو	Dördüncü	چهارمین	دؤردونجوسو	Dördüncüsü
پنج	بئش	Beş	پنجم	بئشینجی	Beşinci	پنجمین	بئشینجی‌سی	Beşincisi
شش	آلتی	Altı	ششم	آلتینجی	Altıncı	ششمین	آلتینجی‌سی	Altıncısı
هفت	یئددی	Yeddi	هفتم	یئددینجی	Yeddinci	هفتمین	یئددینجی‌سی	Yeddincisi
هشت	سککیز	Səkkiz	هشتم	سککیزینجی	Səkkizinci	هشتمین	سککیزینجی‌سی	Səkkizincisi
نه	دوْققوز	Doqquz	نهم	دوْققوزونجو	Doqquzuncu	نهمین	دوْققوزونجوسو	Doqquzuncusu
ده	اوْن	On	دهم	اوْنونجو	Onuncu	دهمین	اوْنونجوسو	Onuncusu
بیست	ایگیرمی	İyirmi	بیستم	ایگیرمینجی	İyirminci	بیستمین	ایگیرمینجی‌سی	İyirmincisi
سی	اوْتوز	Otuz	سی‌ام	اوْتوزونجو	Otuzuncu	سی‌امین	اوْتوزونجوسو	Otuzuncusu
چهل	قیرخ	Qırx	چهلم	قیرخینجی	Qırxıncı	چهلمین	قیرخینجی‌سی	Qırxıncısı
پنجاه	اللی	Əlli	پنجاهم	اللینجی	Əllinci	پنجاهمین	اللینجی‌سی	Əllincisi
شصت	آلتمیش	Altmış	شصتم	آلتمیشینجی	Altmışıncı	شصتمین	آلتمیشینجی‌سی	Altmışıncısı
هفتاد	یئتمیش	Yetmiş	هفتادم	یئتمیشینجی	Yetmişinci	هفتادمین	یئتمیشینجی‌سی	Yetmişincisi
هشتاد	سکسن	Səksən	هشتادم	سکسنینجی	Səksəninci	هشتادمین	سکسنینجی‌سی	Səksənincisi
نود	دوخسان	Doxsan	نودم	دوخسانینجی	Doxsanıncı	نودمین	دوخسانینجی‌سی	Doxsanıncısı
صد	یۆز	Yüz	صدم	یۆزونجو	Yüzüncü	صدمین	یۆزونجوسو	Yüzüncüsü
سیصد	اۆچ یۆز	Üç yüz	سیصدم	اۆچ یۆزونجو	Üç yüzüncü	سیصدمین	ااۆچ یۆزونجوسو	Üç yüzüncüsü
هزار	مین	Min	هزارم	مینینجی	Mininci	هزارمین	مینینجی‌سی	Minincisi

صفت در ترکی آذربایجانی

صفت‌ها که ویژگی و حالت اسم (موصوف) را بیان می‌کند اغلب به همراه اسم می‌آیند. صفت در ترکی آذربایجانی قبل از اسم (موصوف) می‌آید: ساری آلما (سیب زرد)

• صفت اشاره: اگر ضمایر اشاره همراه با اسم بیایند در این صورت نقش صفت را ایفا می‌کنند.
• صفت مقدار: به صفتی اطلاق می‌شود که بر مقدار (قابل شمارش یا غیرقابل شمارش) موصوف دلالت کند :آز (کم)، چوخ (زیاد)، چوخ آز (خیلی کم)، اون (ده)، بیر (یک) ...
• صفت پرسشی: به همراه اسم می‌آید و دربارهٔ آن سؤال می‌کند: نئچه گون (چند روز)، هانسی آغاج (کدام درخت؟)
• صفت مطلق: به ویژگی ثابت و حالت پایدار موصوف اشاره می‌کند: قوجا کیشی (پیرمرد)، قیزیل اوزوک (انگشتری طلا)، گؤزل قیز (دختر زیبا)
• صفت برتر: این صفت در ترکی آذربایجانی با افزودن کلمه «داها» (Daha) قبل از صفت و افزودن پسوند «دان» به آخر اسم ساخته می‌شود: بو اوشاق او اوشاق دان داها گؤزل دیر (این کودک از آن کودک زیباتر است)، داها اوجا (بلندتر)، داها بؤیوک (بزرگتر)، داها سرین (خنک تر)، برخی اوقات پسوند «راق» به آخر صفت افزوده شده و همان معنی تفضیل را می‌رساند: اوجا + راق = اوجاراق (بلندتر)
• صفت برترین: ترکیب این صفت با اضافه کردن حرف «ان» (Ən) به قبل از صفت به وجود می‌آید: ان گوزل (زیباترین)، ان اوجا (بلندترین)، ان یئنی (جدیدترین)

نمونه نگارش

الفبای سنّتی آذری	الفبای عربی-فارسی	الفبای لاتین	ترجمه فارسی	متن اصلی
بوتون انسانلر لیاقت و حقوقلریݣه گوره آزاد برابر طوغیلورلر. ؜ اونلرݣ شعورلری و وجدانلری وار و بر-؜برلرینه مناسبتده قرداشلق روحݣده داورانمالیدربر. ؜	بۆتون اینسانلار لیاقت و حۆقوقلارینا گؤره آزاد و برابر دوْغولورلار. اوْنلارین شۆعورلاری و ویجدانلاری وار و بیربیرلرینه مۆناسیبتده قارداشلیق رۇحوندا داورانمالیدیرلار.	Bütün insanlar ləyaqət və hüquqlarına görə azad bərabər doğulurlar. Onların şüurları və vicdanları var və bir-birlərinə münasibətdə qardaşlıq runhunda davranmalıdırlar.	همه انسان‌ها آزاد به دنیا می‌آیند و از لحاظ منزلت و حقوق با هم برابرند. آن‌ها صاحب عقل و وجدانند و باید نسبت به یکدیگر برادروار رفتار کنند.	All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood.

جستارهای وابسته

• ادبیات ترکی
• زبان‌های ترکی
• الفبای زبان ترکی
• ویکی‌پدیای آذربایجانی
• پسوندهای اسم‌ساز در ترکی آذربایجانی

منابع

• نظری به تاریخ آذربایجان، دکتر محمد جواد مشکور، ج ۱، تهران ۱۳۳۹، ص ۱۵۲
• تاریخچه تحول در خط آذربایجانی
• الفبا در دیگ جوشان سیاست
• The Cambridge Encyclopedia of Language, David Crystal,Cambridge University Press, 1989
• Encyclopædia Britannica 2006 Ultimate Reference Suite DVD Version: 2006.01.00.000000000
• CIA Factbook بایگانی‌شده در ۱۴ دسامبر ۲۰۰۴ توسط Wayback Machine

پیوند به بیرون

• درگاه ادبیات آذربایجان
• لغت‌نامهٔ آنلاین زبان‌های ترکی بایگانی‌شده در ۱۱ نوامبر ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine
• گزارش اتنولوگ برای زبان ترکی آذربایجانی
• مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی (به زبان فارسی)
• لغت‌نامهٔ آنلاین انگلیسی، آلمانی، روسی، فرانسوی به ترکی آذربایجانی و بالعکس
• نرم‌افزار کامپیوتری منبع‌باز آزکانورت برای تبدیل دو طرفه خط لاتین و عربی زبان ترکی آذربایجانی
• اثرات زبان‌های ایرانی بر ترکی آذربایجانی. دانشنامه ایرانیکا.