ویکی‌پدیا

زبان ترکی آذربایجانی

شاخه‌ای از زبان‌های ترکی اغوزی
(تغییرمسیر از ترکی آذربایجانی)

این مقاله دربارهٔ زبان ترکی آذربایجانی است. برای زبان آذری، زبان آذری را ببینید.

ترکی آذربایجانی (به ترکی آذربایجانی: آذربایجان تورکجه‌سی) یا ترکی آذری (به ترکی آذربایجانی: آذری تورکجه‌سی)[۸][۹][۱۰] که در اکثر زبان‌های جهان با نام زبان آذربایجانی (به آذربایجانی: آذربایجان دیلی) شناخته می‌شود، زبانی از خانواده زبان‌های ترکی است که با چهار گویش عمده در جمهوری آذربایجان و شش گویش اصلی در مناطق آذربایجان ایران مانند گویش تبریز، گویش اردبیل، گویش زنجانی، گویش شاهسونی، گویش سنقری و گویش افشاری تکلم می‌شود. عمده تفاوت گویش جمهوری آذربایجان با ایران، عراق و افغانستان در تلفظ برخی واژگان، وام‌واژگان روسی، فارسی، عربی و انگلیسی است که گویش رایج در ایران نزدیکی بیشتری با زبان فارسی دارد و تفاوت‌هایی مختصر در چند مورد دستوری را شامل می شود.[۱۱] زبان ترکی آذربایجانی در جمهوری آذربایجان زبان رسمی و در داغستان یکی از زبان‌های رسمی مصوب فدراسیون روسیه است.

ترکی آذری
ترکی آذری
Azəri Türkcəsi (خطّ لاتین)
آذری تورکجه‌سی خط فارسی
بیانآذربایجان دیلی
زبان بومی درایران، جمهوری آذربایجان، ترکیه، گرجستان، روسیه، عراق[۱]
قومیتآذری‌ها
شمار گویشوران
۲۴ میلیون نفر (۲۰۲۲) شامل لهجه آذری شمالی، لهجه آذری جنوبی[۲][۳][۴][۵][۶][۷]  (بدون تاریخ)
ترکی
الفبای ترکی آذربایجانی (لاتین و سریلیک در جمهوری آذربایجان و روسیه، خط فارسی در ایران)
وضعیت رسمی
زبان رسمی در
 جمهوری آذربایجان
 روسیه- در داغستان
 گرجستان در مارنئولی
کدهای زبان
ایزو ۱–۶۳۹az
ایزو ۲–۶۳۹aze
ایزو ۳–۶۳۹aze
زبان‌شناسیبخشی از 44-AAB-a
{{{mapalt}}}
مناطقی که در آنها ترکی آذربایجانی صحبت می‌شود
  مناطقی که گویشورانِ ترکی آذربایجانی در اکثریت هستند
  مناطقی که گویشورانِ ترکی آذربایجانی در اقلیت قابل توجهی هستند
این نوشتار شامل نمادهای آوایی آی‌پی‌ای است. بدون پشتیبانی مناسب تفسیر، ممکن است علامت‌های سوال، جعبه یا دیگر نمادها را جای نویسه‌های یونی‌کد ببینید.

زبان ترکی آذربایجانی بخشی از شاخه زبان‌های اغوز زبان‌های ترکی است و به ترکی استانبولی، زبان ترکی قشقایی و ترکی خراسانی بسیار نزدیک است. ترکی آذربایجانی به عنوان زبان گفتاری همچنین در نواحی شرقی ترکیه و جنوب گرجستان[۱۲] و داغستان[۱۳] و قسمت‌هایی از شمال خراسان رایج است. زبان ترکی آذربایجانی در برخی کشورهای خاورمیانه از جمله عراق، سوریه و افغانستان هنوز گویشوران بسیاری دارد.[۱۴]

زبان ترکی آذربایجانی از زبان‌های فارسی و عربی در واژگان، سامانه آوایی و دستوری اثر پذیرفته است. در ایران، شهرهای تبریز، ارومیه (به غیر از مناطق کردنشین)، اردبیل و زنجان و بخش‌های از استان قزوین[۱۵] به ترتیب بزرگ‌ترین شهرهایی اند که ترکی آذربایجانی در آن‌ها تکلم می‌شود.[۱۶][۱۷]

زبان ترکی‌ای که در ایران و سراسر آذربایجان و قفقاز و آسیای صغیر رواج دارد، در منابع تاریخی با عناوین مثل ترکی شیعی، ترکی علوی، ترکی ایرانی یا ترکی آذری یاد شده است.[۱۸] ترکی آذربایجانی علاوه بر مرکز و شمال غرب کشور در جنوب ایران و استان کرمان نیز رواج دارد. افشارهای کرمان و ترک‌های بیچاقچی از اقوام ترک‌تبار منطقه آذربایجان هستند که در دوره‌های مختلف تاریخی به جنوب ایران و منطقه کرمان مهاجرت کرده‌اند.[۱۸] افشارها از گروه‌های قومی بزرگ و پرجمعیت اقوام ترک هستند که علاوه بر آذربایجان در مناطق مرکزی ایران از جمله زنجان، قزوین و همدان تا خوزستان حضور چشمگیری دارند.[۱۸]

در محدوده آذربایجان در گذشته و قبل از گسترش زبان ترکی آذربایجانی، زبان آذری (پهلوی) رایج بود که به مرور پس از ورود و اسکان قبایل تُرک و قزلباش به خصوص در دوره سلجوقیان و صفویه، و ترک سازی به فراموشی سپرده شد.[۱۹][۲۰]

ریشه‌شناسی واژه و تاریخچه

در گذشته، گویشوران بومی این زبان، آن را ترک دیلی یا ترکجه می‌نامیدند که به معنای ترکی است. در سال‌های نخست پس از تأسیس جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی، زبان هنوز در اسناد رسمی به عنوان ترکی نامیده می‌شد. اما در دهه ۱۹۳۰، نام آن رسماً به آذربایجانی تغییر یافت.[۲۱][۲۲] این زبان همچنان در آذربایجان ایران اغلب با نام تورکی شناخته می‌شود. واژه آذری که معمولاً با آذربایجانی قابل تعویض است، از ترکی آذری گرفته شده است. مبلغ فرانسوی قرن هفدهم، رافائل دو مان، از اصطلاح ترک عجم برای اشاره به زبان آذربایجانی استفاده کرده است. این اصطلاح توسط بسیاری از نویسندگان معاصر برای اشاره به پیشینه تاریخی مستقیم زبان آذربایجانی مدرن (زبان آذربایجانی میانه) به کار می‌رود.[۲۳] این واژه از اصطلاحات قدیمی‌تری مانند lingua turcica agemica یا Turc Agemi برگرفته شده است که در کتاب دستور زبانی نوشته شده توسط نویسنده فرانسوی و مبلغ مذهبی کاپوچینی، رافائل دو مان (درگذشته ۱۶۹۶)، در سال ۱۶۸۴ استفاده شده بود. متون محلی این زبان را به سادگی ترکی می‌نامیدند. در دوران اصفهانِ صفویان، این زبان به عنوان قزلباشی نامیده می‌شد تا آن را از رومی (عثمانی) و چغتایی (زبان چغتایی) متمایز کنند، به دلیل نزدیکی آن با گویش‌هایی که توسط قزلباش‌ها صحبت می‌شد.[۲۴]

تاریخ و روند تکامل

تحول زبان آذربایجانی

زبان آذربایجانی از شاخه شرقی زبان‌های اوغوز (که به آن «ترکی غربی» نیز گفته می‌شود[۲۵]) تکامل یافته است، که طی مهاجرت مردمان ترک[۲۶] در دوران قرون وسطی به قفقاز در اروپای شرقی[۲۷][۲۸] و شمال ایران در آسیای غربی گسترش یافت. زبان فارسی و عربی بر آذربایجانی تأثیر گذاشته‌اند، اما واژه‌های عربی عمدتاً از طریق فارسی ادبی به این زبان وارد شده‌اند. آذربایجانی، شاید پس از زبان ازبکی، بیشترین تأثیر را از فارسی و دیگر زبان‌های ایرانی پذیرفته است—به‌ویژه در آواشناسی، نحو و واژگان، و کمتر در صرف و ساختار کلمات.[۲۹] در دوره حکومت‌های قره‌قویونلو و آق‌قویونلو، زبان ترکی آذربایجانی (که در منابع آن دوره «ترکی» نامیده می‌شد) به‌تدریج به عنوان ابزاری برای بیان ادبی و شعری پدیدار شد. در این دوره، نوشتن به زبان ترکی در دربار و در میان شاعران رایج شد. جهانشاه، حاکم قره‌قویونلو، با تخلص «حقیقی» شناخته می‌شد و سلطان یعقوب، حاکم آق‌قویونلو، نیز به سرودن اشعار به زبان ترکی شهرت داشت.[۳۰] شاعر بزرگ صوفی، قاسم انوار نیز زبان ترکی را به عنوان زبان ادبی پذیرفت و نمونه‌هایی بسیار شاعرانه در این زبان ارائه داد.[۳۱]

غلبه ترکی آذربایجانی

زبان ترکی آذربایجانی به‌تدریج جایگزین زبان‌های ایرانی در منطقه‌ای شد که امروزه شمال‌غربی ایران نامیده می‌شود، و همچنین جای زبان‌های متنوع قفقاز و زبان‌های ایرانی رایج در قفقاز، به‌ویژه زبان اودی و زبان پارسی آذری قدیم را گرفت. تا آغاز سده شانزدهم میلادی، این زبان به زبان غالب منطقه تبدیل شده بود. ترکی آذربایجانی یکی از زبان‌های رایج در دربار صفویان، افشاریان و قاجاریان نیز به‌شمار می‌رفت.[۳۲]

تحول ادبی ترکی آذربایجانی

توسعه تاریخی زبان آذربایجانی را می‌توان به دو دوره اصلی تقسیم کرد: دوره نخستین (تقریباً از قرن چهاردهم تا هجدهم) و دوره مدرن (از قرن هجدهم تا امروز). زبان آذربایجانی در دوره نخستین با شکل امروزی آن تفاوت‌هایی داشت، از جمله اینکه دارای شمار بسیار بیشتری واژه‌های قرضی از فارسی و عربی، عبارات و عناصر نحوی بود. نوشته‌های اولیه به زبان آذربایجانی همچنین نشان‌دهنده تعامل زبانی میان عناصر اوغوز و قبچاق در بسیاری از جنبه‌ها (مانند ضمایر، پسوندهای حالت، وجه وصفی و غیره) هستند. با گذار تدریجی زبان آذربایجانی از زبانی صرفاً برای شعر حماسی و غنایی به زبانی برای روزنامه‌نگاری و پژوهش علمی، شکل ادبی آن به‌طور نسبی یکپارچه‌تر و ساده‌تر شد و بسیاری از عناصر کهنه ترکی، اصطلاحات متکلف فارسی و عثمانی، و واژگان، عبارات و قواعدی که در میان مردم آذربایجانی رایج نشدند، از میان رفتند.[۳۳]

تقسیم زبانی آذربایجانی

الحاق سرزمین‌های ایران در قفقاز به امپراتوری روسیه از طریق جنگ‌های ایران و روس (۱۸۰۴–۱۸۱۳ و ۱۸۲۶–۱۸۲۸) باعث تقسیم جامعه زبانی آذربایجانی میان دو کشور شد. پس از آن، دولت تزار روسیه ترویج زبان آذربایجانی را در بخش شرقی قفقاز به عنوان جایگزینی برای زبان فارسی ـ که توسط طبقات بالای جامعه صحبت می‌شد ـ تشویق کرد. این اقدام بخشی از سیاست مهار نفوذ فرهنگی و زبانی ایران در منطقه بود.[۳۴]

یکپارچگی زبان آذربایجانی

بین حدود سال‌های ۱۹۰۰ تا ۱۹۳۰، در منطقه‌ای که امروزه جمهوری آذربایجان نامیده می‌شود، رویکردهای گوناگونی برای یکپارچه‌سازی زبان ملی شکل گرفت که توسط دانشمندانی چون حسن‌بیگ زردابی و محمدآقا شاهتختی‌نسکی ترویج یافت. با وجود تفاوت‌های عمده میان این دیدگاه‌ها، هدف اصلی همگی آن‌ها آسان‌سازی خواندن و درک ادبیات برای توده‌های نیمه‌سواد بود. این جریان‌ها به‌طور مشترک از استفاده بیش از حد از عناصر فارسی، عربی و اروپایی در زبان محاوره‌ای و ادبی انتقاد می‌کردند و خواستار سبکی ساده‌تر، مردمی‌تر و قابل فهم‌تر بودند.[۳۵]

تغییرات الفبای آذربایجانی

اتحاد جماهیر شوروی توسعه زبان آذربایجانی را ترویج کرد، اما این روند با دو تغییر پیاپی در الفبا[۳۶] ـ ابتدا از خط فارسی به لاتین، و سپس به سیریلیک ـ به‌طور قابل توجهی با عقب‌گرد مواجه شد. در حالی که آذربایجانی‌های ایران همچنان مانند گذشته از خط فارسی استفاده می‌کردند، این تغییرات در جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان منجر به گسست فرهنگی و زبانی شد. با وجود کاربرد گسترده زبان آذربایجانی در جمهوری سوسیالیستی آذربایجان، این زبان تنها در سال ۱۹۵۶ به‌طور رسمی به عنوان زبان رسمی آن جمهوری شناخته شد.[۳۷] پس از استقلال در سال ۱۹۹۱، جمهوری آذربایجان تصمیم گرفت مجدداً به خط لاتین ـ البته به شکل اصلاح‌شده آن ـ بازگردد.[۳۸]

گروه‌بندی زبان‌های ترکی

لارس یوهانسون(Johanson, 1998) پراکندگی و گوناگونی زبان‌های خانواده ترکی‌تبار را بر اساس جنبه‌های خویشاوندی ویژگی‌های رده شناختی به شش گروه اصلی تقسیم‌بندی کرد:[۳۹]

  1. شاخه جنوب‌غربی:ترکی اوغوزی
  2. شاخه شمال غربی:ترکی قبچاقی
  3. شاخه جنوب شرقی: ترکی اویغوری
  4. شاخه شمال شرقی: ترکی سیبریایی
  5. شاخه چواشی: ترکی بلغاری و اغوری
  6. شاخه خلجی:ترکی آرگویی

ترکی آذربایجانی یکی از زبان‌های ترکی‌تبار و زبان اغلب مناطق آذری‌نشین ایران از جمله آذربایجان است. این زبان در کنار ترکی استانبولی و گاگائوز در زیرشاخه غربی از گروه زبان‌های اوغوز قرار می‌گیرد. ترکی خراسانی و ترکمنی زیر شاخه شرقی و زبان قشقایی زیر شاخه جنوبی زبان‌های اوغوز را تشکیل می‌دهند.[۴۰]

گویش‌ها

مهم‌ترین گویش‌های زبان ترکی آذربایجانی موجود در ایران عبارتند از:

  1. گویش افشاری
  2. گویش شاهسونی
  3. گویش سنقری
  4. گویش تبریزی
  5. گویش اردبیلی
  6. گویش زنجانی

لهجه‌های زبان ترکی آذربایجانی

ایران

بیوک رسول اوغلو است که در سال ۱۹۹۶ طی مقاله‌ای منتشر و اعلام داشته است که این دسته‌بندی بر اساس ملاحظات میدانی و بر مبنای ۱- مشخصات آوایی، ۲- ویژگی‌های جغرافیایی مناطق و ۳- قواعد زبانی (قواعد کلی و هماهنگی اصوات) می‌باشد. بیوک رسول اوغلو لهجه‌های ترکی آذربایجانی در ایران را به ۸ گروه به شرح زیر دسته‌بندی کرده است (در مقاله اصلی لهجه نهم لهجه خلج نامیده شده در حالی که زبان خلجی یک زبان مستقل است):[۴۱][۴۲]

زبان ترکی آذربایجانی در شمال غربی ایران به ۸ لهجه یا گویش اصلی تقسیم می‌شود:

  1. لهجه تبریزی: این لهجه نزدیک به لهجه شکی در جمهوری آذربایجان است و در تبریز و در شهرهای کوچک و روستاهای اطراف آن رایج است. اسکو، خسروشهر، آذرشهر و روستاهای توابع آن‌ها، روستاهای دامنه‌های شمالی سهند و باسمینج، هئربی، بر، لیقوان، سپاراخان، خلتدوکان از جمله مناطقی هستند که لهجه آن‌ها با کمی تفاوت تبریزی است. از خصوصیات لهجه تبریز کشیدن صداها ست. در خود تبریز سه لهجه با اندکی تفاوت وجود دارد: ۱- محله‌های شمال غرب یعنی شنب غازان، حکم آباد، منجم، قره آغاج؛ ۲- دوه چی، امیر خیز، لیلاوا، خطیب و ۳- ششگلان، باغمیشه، خیابان، مارالان و مناطق مرکزی.
  2. لهجه قره داغ:شرق دامنه‌های سهند متنق، ایراناق، هشترود، بستان آباد، میانه، سراب، قره داغ، سونار خیوه اهر، تکاب، شاهین دژ و قسمت‌هایی از دشت مغان و قاراقیشلاق، بیجان، پلدشت، نازیک، مرگنلر، قاراقولوقلار، مرکیت و قایقاج در جنوب ارس مناطقی هستند که این لهجه در آن رایج است. در لهجه قره داغ برخلاف لهجه تبریز کلمات و صداها کشیده نمی‌شوند و به اصطلاح محکم تلفظ می‌شوند.
  3. لهجه یامچی: این لهجه شباهت زیادی به لهجه نخجوان خصوصاً اوردوباد دارد. مرکز این لهجه را می‌توان مرند حساب کرد. صوفیان، یامچی، شبستر، خامنه، دیزه، دریان، شانیجان، گمیچی و قاپسار، زنوز، گلین قایا، المدار در شمال دریاچه ارومیه از مناطقی هستند که این لهجه در آنها رایج است. از ویژگی‌های این لهجه تبدیل مصوت a به ə است، مثلاً به قابلاما قابله مه، به قارداش قردش می‌گویند. این لهجه از لحاظ کشیدن صداها بین لهجه تبریز و قره داغ قرار می‌گیرد.
  4. لهجه مراغه: این لهجه در شهرها و روستاهای دامنه‌های جنوبی سهند رایج است. از طرف مراغه به طرف سرسکند، شاهین دژ، چاراویماق، باروق، میاندوآب تا حدود مهاباد و جیغاتی چای، ملکان، بناب، عجبشیر از جمله مناطقی هستند که این لهجه در آن رایج است. این لهجه نیز مانند لهجه یامچی بین لهجه تبریز و قره داغ قرار می‌گیرد.
  5. لهجه اردبیل: این لهجه در اردبیل، خلخال و نمین رایج است. این لهجه شباهت زیادی به لهجه جنوب جمهوری آذربایجان دارد و اثرات لهجه باکو را در آن می‌توان دید.
  6. لهجه زنجان: این لهجه از طارم آغاز شده و تا زنجان، هیدج، سلطانیه، خدابنده، ماه نشان، تکاب در آذربایجان‌غربی، بیجار و قروه در کردستان و سنقر در کرمانشاه رایج است و در مناطق شرقی و جنوبی زنجان مانند قیدار به لهجه همدان نزدیک می‌شود. به‌طور کلی این لهجه را می‌توان ترکیبی از ترکی قدیم و جدید دانست.
  7. لهجه همدان: ابهر، بویین زهرا، آوج، رزن، بهار، کبودرآهنگ، کمیجان، فراهان فامنین، لالجین، تا سنقر به این لهجه تکلم می‌کنند. شباهت زیادی به لهجه زنجان دارد. این لهجه یکی از لهجه‌های قدیمی است. برای مثال «توکندی» به جای قورتولدو یا تورندی به جای ایسهال توتدو یا همانند لهجه زنجان در سوم شخص حرف سین از افعال حذف می‌شود: گلیرسن به گلیرن، آلیرسان به آلیران، گلیرسیز به گلیریز تبدیل می‌شود. البته در لهجه همدان افعالی که به «ن» ختم می‌شوند «ی» جایگزین نون می‌شود یعنی زنجانی‌ها می‌گویند آلیران، گلیرن اما همدانی‌ها می‌گویند آلیرای، گلیرَی.
  8. لهجه ارومیه: ارومیه، سلماس، خوی، نقده، تا حدودی چایپاره، نوشین شهر و دهستان‌های اطراف به این لهجه گویش می‌کنند. ولی در برخی کلمات باهم تناقض دارند، مثلاً (نان) در بین مردم ارومیه به (چورح) تکلم می‌شود اما در خوی مردم به آن (پاپان) می‌گویند. لهجه ارومیه شاید بین لهجه‌های ترکی دیگر آسان‌ترین و ساده‌ترین است، حرف «ی» در افعال این لهجه نقش اساسی دارد همانند اینکه حرف «و» در لهجه تبریز نقش اساسی دارد. برای مثال گدیروخ (لهجه تبریز) در لهجه ارومیه به (گدیریخ) تلفظ می‌شود.

همچنین آکوپ دیل آچار، زبان‌شناس ترکیه ای، لهجه ترکی آذربایجانی ایران را به ۹ گروه جغرافیایی به شرح زیر دسته‌بندی کرده است:

  1. مرکزی: تبریز، مراغه، ترکمنچای
  2. شمالی: مرند، اهر
  3. شمال غربی: خوی
  4. شمال شرقی: بجروان، بکرآباد
  5. شرقی: اردبیل، خلخال
  6. جنوب شرقی: زنجان
  7. جنوبی: شاهین دژ
  8. جنوب غربی: نقده
  9. غربی: ارومیه، سلماس

اطلاعات بیشتری در بارهٔ چگونگی این دسته‌بندی و استناد علمی آن‌ها در دست نیست.[۴۱]

جمهوری آذربایجان

لهجه‌های ترکی آذربایجانی در جمهوری آذربایجان با توجه به ویژگی‌های جغرافیایی و تاریخی به چهار گروه تقسیم شده‌اند:[۴۳]

  1. گروه شرقی شامل لهجه شهرهای باکو، قوبا، شماخی، لنکران و مغان
  2. گروه غربی شامل لهجه شهرهای گنجه، قره باغ، کازاخ و نیم لهجه آیروم
  3. گروه شمالی شامل لهجه شهرهای شکی، زاکاتالا و قاخ
  4. گروه جنوبی شامل لهجه شهرهای نخجوان، اردوباد، تبریز و ایروان.

تفاوت این لهجه‌ها در برخی آواها، صداها و نحوه ادای برخی صامت‌ها و مصوت‌ها است.

شمار گویشوران

در مورد شمار سخنگویان به زبان ترکی آذربایجانی، اتفاق نظر وجود ندارد و برآوردها ناهمسانند. بنیاد این تفاوت، ارائه نشدن آمار رسمی از سوی ایران و ترکیه و عراق است. تمامی ارقام ارائه‌شده بر پایه برآوردها است. اتنولوگ یکی از معتبرترین مراجع آمارهای زبانی، جمعیت گویشوران تمام لهجه‌ها و گروه‌های این زبان (شامل دو زیرگروه اصلی آذری شمالی و آذری جنوبی) در سال ۲۰۱۸ میلادی را در مجموع اندکی بیش از ۲۳ میلیون نفر برآورد کرده است. تمامی آذری‌های جمهوری آذربایجان، ایرانیان آذری، ترکمن‌های عراق و سوریه، آذری‌های روسیه و ترکیه و آمریکا و سایر اقلیت‌های آذری زبان در تمام دنیا در این برآورد منظور شده‌اند. سایت اتنولوگ، گویش سلجوقی این زبان را در حال حاضر منقرض اعلام کرده است.[۳][۴][۵][۶][۷][۴۴]

اتنولوگ، جمعیت آذری زبانان ایرانی را در سال ۲۰۱۶ میلادی را ۱۰٬۹۰۰٬۰۰۰ برآورد کرده، و گسترش آن را در شمال (غربی) و مرکز ایران می‌داند.[۵][۴۵] منابع پژوهشی دیگری جمعیت گویشوران زبان ترکی آذربایجانی در ایران را ۱۵ میلیون نفر ذکر می‌کنند.[۴۶][۴۷] کتابچهٔ سازمان سیا، شمار سخن‌گویان ترکی آذربایجانی در ایران را معادل ۱۶٪ کل جمعیت این کشور تخمین زده است.[۴۸] برآورد دانش‌نامهٔ زبان کمبریج[۴۹] برای سال ۱۹۸۶، ۱۲ میلیون در کل و ۷ میلیون در ایران (۱۵٪) بوده است (با احتساب قشقایی‌ها). دانش‌نامهٔ بین‌المللی زبان‌شناسی[۵۰] نیز در برآورد سال ۱۹۸۶، تعداد سخنگویان این زبان را در ایران ۷٬۷۶۰٬۰۰۰ نفر (۱۶٪ درصد) برآورد می‌کند که به تخمین دانش‌نامهٔ زبان کمبریج بسیار نزدیک است. در تخمین‌های دیگری مانند سایت اتنولوگ جمعیت ایرانیان آذری ۱۵٬۵۰۰٬۰۰۰ نفر اعلام کرده است.[۵۱] هم‌چنین، سازمان سیا در سال ۲۰۰۸ جمعیت ترک‌زبانان جمهوری آذربایجان را ۹٫۰۳٪ از مردم آن کشور گزارش کرده است.[۵۲]

آسیب‌پذیری زبان ترکی آذربایجانی

به باور محمدباقر کریمی، استاد مهندسی کامپیوتر در دانشگاه آزاد تبریز،[۵۳] زبان ترکی آذربایجانی چنان تضعیف شده است، که گویشورانش در فضاهای رسمی و حتی ادبی گاهی تنها قادر اند، که تنها فعل جمله را به ترکی بگویند و دیگر واژه‌ها، در فضاهای رسمی به فارسی و عربی گفته می‌شود. این زبان در جهت ظرفیت‌سازی برای کسب توانایی هم‌سویی با دستاوردهای جدید به‌روز نمی‌شود و به دلیل نبود نوشتار و نبود کاربرد رسمی، حضور همه‌جانبه اش در زندگی روزمره و رسمی افراد را از دست داده است. گویشوران نیز به مرور حضور ذهن واژه‌ای خودشان در حوزه زبان را از دست داده‌اند و دلبستگی در میان گویشوران برای استفاده کم شده است. بدین ترتیب بیش از پیش تضعیف شده و با از دست دادن جایگاه کاربردی خود به عنوان یک زبان غیررسمی به گوشه انزوا می‌رود و در سرانجام سرنوشتی جز مرگ نخواهد داشت.[۵۴]

خطر نابودی زبان یک سیر طبیعی برای بیش تر زبان‌ها در جهان در حال رویداد است و انقراض زبان‌ها پدیده‌ای فراگیر در جهان امروز است.[۵۵][۵۶] برای نمونه حسن راشدی از چهره‌های نزدیک به جریانات قوم گرا، معتقد است با ادامه وضع کنونی آینده ای جز نابودی برای زبان ترکی در ایران نمی‌توان تصور کرد.[۵۷] این واکنش‌های افراطی منحصر به زبان‌شناسان یا فعالان فرهنگی و سیاسی نبوده است، بلکه حتی حسن عاملی، امام جمعه و نماینده ولی فقیه در اردبیل (و همچنین عضو مجلس خبرگان) نیز به دفعات اظهارات قوم‌مدارانه داشته است.[۵۸]

به عقیده علی ابوالقاسمی کارشناس و پژوهشگر حوزه تاریخ و فرهنگ، زبان ترکی آذربایجانی شمال استان همدان آسیب دیده است که بخشی از علل آن به بطن جامعه ترک‌زبانان شهرستان‌های شمالی استان همدان برمی‌گردد. به مرور زمان، واژه‌های زبان ترکی در معرض فراموشی قرار گرفته است و کلماتی از دیگر زبان‌ها، از جمله فارسی و عربی و ترکی استانبولی در میان لهجه‌های ترک‌زبان این استان رسوخ یافته است.[۵۹]

با همه این ادعاها مؤسسه آیرام وابسته به حزب عدالت و توسعه اردوغان که تلاش زیادی برای تحریک اقوام آذری در ایران دارد، ادعا می‌کند که میزان توجه و تولید آثار ترکی در ایران بیش تر شده است که با گفتار گروه‌های جدایی طلب پان ترکیست ایرانی تناقض دارد.[۶۰]

اثرات متقابل زبان ترکی و فارسی

مقالهٔ اصلی: وام‌واژه‌های ترکی در فارسی
مقالهٔ اصلی: وام‌واژه‌های فارسی در ترکی

زبان ترکی آذربایجانی پس از زبان ازبکی دومین زبان از زبان‌های ترکی است که از فارسی بیشترین تأثیر را گرفته است. این تأثیر بیشتر در واج‌شناسی، مجموعه لغات و ساختار بوده است و به‌صورت کمتر در صرف این زبان بوده است. تأثیر عناصر زبان‌های ایرانی بر آغوزی از آسیای میانه آغاز شده است.[۶۱]

از سوی دیگر زبان فارسی نیز وام‌واژه‌هایی را از زبان ترکی آذربایجانی گرفته است.[۶۲] در طول تاریخ، سرزمین فارسی‌زبانان، از جمله فلات ایران، شاهد فرمانروایی سلسلسه‌هایی با منشأ ترکی آذربایجانی بوده است و این عامل بر تأثیر متقابل زبان‌های فارسی و ترکی برهم مؤثر بوده است. غزنویان، سلجوقیان، تیموریان، صفویان و قاجاریان هر یک تأثیر و ردپایی از خود بر فرهنگ و ادبیات فارسی گذاشته‌اند.[۶۳]

تأثیر نحوی

جمله‌های مرکب در ترکی تحت تأثیر زبان فارسی تغییر بنیادینی کرده است. خیلی از حروف ربط در زبان ترکی از پارسی وام گرفته شده است :ü (و)[۶۴] ve (و)، ya (یا)، ägär (اگر)، čünki (چونکه), gah . . . gah (گه گاه)، häm (هم، نیز)، hämčinin (همچنین)، häṛčänd (هرچند)، härgah (هرگاه)، nä . . . nä (نه .. نه)، näinki (نه اینکه)، yainki (یعنی که)، y axud(یا)، zira (زیرا)، bälkä (بلکه)، hämišä (همیشه)، mägär (مگر).[۶۵]

بیشتر این حروف ربط با توجه ساختار متفاوت ترکی، در ترکی وجود ندارند و برخی هم وجود دارند اما به صورت مستقل نمی‌توانند ب‌کار روند و تنها در جمله یا عبارت مرکب به انتهای فعل یا اسم می‌چسبند. به‌عنوان مثال در ترکی نمی‌توانید بگویید اگر الف و ب (if a and b) چرا که حرف ربط «و» وجود ندارد و همچنین معادل حرف ربط «اگر» در ترکی (سه) فقط به انتهای فعل می‌چسبد. به همین دلایل زبان ترکی عثمانی، ازبکی، ترکی آذری تحت تأثیر زبان فارسی تغییرات بنیادینی کرده است؛ مانند نمونه‌های زیر:[۶۶][۶۷][۶۸]

  • حرف ربط که (که به صورت کی در ترکی به کار می‌رود):
    • ترکی با حرف ربط فارسی: بیلیرسن کی، حسن هاردا ایشلیر؟
    • ترکی بدون حرف ربط فارسی: حسنین هاردا ایشلدیگینی بیلیرسن می؟
    • ترجمه: میدانی[که] حسن کجا کار می‌کند؟
    • ترکی با حرف ربط فارسی: بو دولمانی کی گؤرورسن، منیم ننه م پیشیریب.
    • ترکی بدون حرف ربط فارسی: گؤردوگون دولمانی منیم ننه م پیشیریب.
    • ترجمه: این دلمه‌ای را که می‌بینی، مادر من پخته است.
  • حرف ربط چونکه (که به صورت چونکی در ترکی بکار می‌رود):
    • ترکی با حرف ربط فارسی: هئچ ذات دئمه دی چونکی بیلیردی هئچ کس اونا اینانمایاجاق.
    • ترکی بدون حرف ربط فارسی: هئچ کسین اونا اینانمایاجاغینی بیلدیگی اوچون هئچ نه دئمه دی.
    • ترجمه: چیزی نگفت چونکه می‌دانست کسی او را باور نخواهد کرد.
  • حرف ربط اگر:
    • ترکی با حرف ربط فارسی: اگر حسن بیله، گئدرم
    • ترکی بدون حرف ربط فارسی: حسن بیلسه، گئدرم
    • ترجمه: اگر حسن بداند، می‌روم
  • حرف ربط و:
    • ترکی با حرف ربط فارسی: من حسن و حسینه تانیرام
    • ترکی بدون حرف ربط فارسی: من حسنینن حسینی تانیرام
    • ترجمه: من حسن و حسین را می‌شناسم.

تأثیر صرفی

  • پسوندهای زیادی از فارسی در زبان ترکی هست مانند -باز، دان، دار، ی، کار، کش، پرست، ستان، خانه، سان[۶۹][۷۰] و …
  • پیشوندهایی مانند بی-، به- و نه- هنوز در واژه‌سازی زبان ترکی استفاده می‌شوند. اگرچه در زبان ترکی عثمانی به کرات استفاده می‌شده اما اخیراً استفاده از عناصر فارسی را محدود و ممنوع کرده‌اند.
  • بسیاری از گویش‌های ترکی از «تر» و «ترین» پارسی برای ساختن صفت همسنجشی استفاده می‌کنند.

تأثیر ریخت‌شناسی

از نگاه ریخت‌شناسی یا مورفولوژی: کاربرد بسیاری از پسوندهای فارسی، مانند -باز، ستان، دار، دان، پرست، کار، گر و پیشوندهای فارسی مانند بی-، با- و نا- مانند «قمارباز»، «همکار»، «بی‌ادب» یا «نامرد» کاربرد وجه التزامی مشابه فارسی مانند «آلام» به جای «آلسام» (؟) (بخرم) که بنظر می‌رسد مخصوص ترکی آذری ایران باشد. در صفت تفضیلی و عالی پرهیز از ادات «داها» و «ان» (تر، ترین)، مانند «بو اوندان یاواشدی» به جای «بو اوندان داها یاواشدیر» (این از آن آهسته‌تر است) و «لاپ گؤزل طبیعت» به جای «ان گؤزل طبیعت» (زیباترین طبیعت). با توجه به اینکه در ترکی استانبولی زمان حال کامل (ماضی نقلی) وجود ندارد[۷۱] برخی[۷۲] حتی احتمال می‌دهند که صرف ماضی نقلی مانند «گلمیشم» یا «گلیپسن» (آمده‌ام، آمده‌ای) که در ترکی ترکیه موجود نیست، نتیجهٔ تأثیر فعل ماضی نقلی در زبان فارسی است.[۶۱]

تأثیر واژگانی

مقالهٔ اصلی: وام‌واژه‌های پارسی در ترکی

زبان ترکی آذربایجانی مانند سایر زبان‌های ترکی از لحاظ واژه تحت تأثیر فارسی قرار گرفته است و وام‌واژههایی از فارسی وارد این زبان شده‌اند. برای نمونه:

  • واژگانی: asan (آسان)، bar (بار، میوه)، javan (جوان)، girdä (گرد)، kar (کر، ناشنوا)، köhnä (کهنه)، küčä (کوچه)، mis (مس)، payïz (پاییز)، šänbä (شنبه), turš (ترش)، dost (دوست)، ruzi (روزی)، آخشام،[۷۳] بایرام (پدرام)[۷۴] و…
  • اصطلاحات: xahiš ediräm (خواهش می‌کنم)، güzäšt elä (گذشت کن)، xudahafiz (خداحافظ)، ...
  • گرته برداری: xoš gäl (خوش آمد).
  • ضمایر: här (هر)، här käs (هر کس)، heč (هیچ)، hämin (همین) و …
  • پسوندها: sān (سان)[۶۹][۷۰]

ادبیات آذربایجانی

مقالهٔ اصلی: ادبیات آذربایجانی
 
صفحه‌ای از دیباچهٔ دیوان اشعار فضولی به زبان ترکی آذربایجانی
 
یک صفحه از کتاب کلیات کنزالمصائب،[۷۵] قمری دربندی(۱۸۱۹–۱۸۹۱میلادی)[۷۶]
 
کتاب المقتل به نثر نگاشته شده است

اولین شکل شناخته شده در ادبیات آذربایجانی مربوط به شیخ عزالدین پورحسن اسفراینی که یک دیوان شامل غزل فارسی و ترکی آذری سروده‌بود.[۷۷][۷۸] غزل‌های ترکی آذربایجانی خود را تحت نام حسن‌اوغلو ثبت کرده است.[۷۷]

در قرن چهاردهم میلادی آذربایجان، قفقاز و بخش‌های غربی ایران تحت سلطه حکومت‌های قره قویونلو و آق قویونلو بود.[۷۹] در دوران این حکومت‌ها شاعرانی مانند قاضی برهان‌الدین، حبیبی و جهانشاه قراقویونلو با تخلص حقیقی زندگی می‌کردند؛ که نخستین آثار ترکی آذری را در آن دوران از خود به جا گذاشته‌اند. اواخر قرن چهاردهم، زمان ظهور یکی از بزرگ‌ترین شعرای آذربایجانی، عمادالدین نسیمی بود؛[۸۰] دیوان اشعار وی از بزرگ‌ترین دیوان شعرهای زبان‌های ترکی به‌شمار می‌رود.[۸۱][۸۲][۸۳] آموزه‌های صوفی و عرفانی حروفیه از اواخر قرن ۱۴اُم تا اوایل قرن ۱۵اُم میلادی رواج داشت[۸۴] عمادالدین نسیمی یکی از برجسته‌ترین استادان دیوان ادبیات در تاریخ ادبی زبان‌های ترکی‌تبار بوده است.[۸۴] وی به زبان فارسی[۸۲][۸۵] و عربی[۸۴] نیز آثاری داشته است. پس از معرفی سبک دیوان ادبیات و غزل، عمادالدین نسیمی در قرن ۱۵اُم، شاعران مشهور آذربایجانی چون شاه اسماعیل خطایی، قاسم انوار و محمد فضولی ادبیات آذربایجانی را گسترش دادند.

کتاب دده قورقود نیز نام یکی از قدیمی‌ترین داستان‌های اسطوره‌ای ترک‌های اغوز است که در حدود قرن شانزده میلادی به صورت مکتوب درآمده است.[۸۶][۸۷] این مجموعه از ۱۲ داستان به نثر و نظم تشکیل شده و مجموعه پر ارزشی است که زندگی، ارزش‌های اجتماعی و باورهای ایل‌های ترکی را نشان می‌دهد. قدمت داستان‌ها مربوط به قرن‌های چهاردهم و پانزدهم میلادی می‌باشد[۸۸][۸۹][۹۰].

شاعر قرن شانزدهم آذربایجانی، محمد فضولی غزل‌های فلسفی، تغزلی و بزمی خود را در زبان‌های ترکی آی، عربی و فارسی می‌سرود. وی با بهره‌گیری از سنت‌های زیبای ادبی از محیط خود، و پیروی از میراث پشتیبانش، موجب شد تا فضولی به یکی از چهره‌های برجسته ادبی جامعه ادبیات آذربایجانی تبدیل شود. از محمد فضولی دیوان غزل و قصیده‌ای به یادگار مانده است.

سبک شاعران آذربایجانی در ادامه قرن ۱۶اُم به سمت عاشیق‌ها رفت و قرن شانزدهم پس از تثبیت سیطره سلسله صفوی بر ایران قویاً توسعه یافت؛ و شاه اسماعیل یکم با تخلص خطایی[۹۱] و بعد با پیدایش "سبک قوشما فرزند شاه اسماعیل، شاه تهماسب و بعدتر شاه عباس دوم نیز در گسترش ادبیات آذربایجانی کوشید.[۹۲]قوسی تبریزی[۹۳] از شاعران مشهور آذری‌زبان[۹۴] دو نسخه از دیوان ترکی آذربایجانی از وی به جا مانده است[۹۵] و صائب تبریزی شاعر تبریزی‌تبار اهل اصفهان نیز از معروف‌ترین شاعران عصر کلاسیک می‌باشند که هفده غزل به زبان ترکی آذربایجانی سروده است.[۹۶]

ادبیات شفاهی آذربایجان

مقالهٔ اصلی: ادبیات شفاهی مردم آذربایجان

ادبیات شفاهی مردم آذربایجان به قسمتی از ادبیات مردم آذری، باورهای عامه، افسانه‌ها، داستان‌ها، موسیقی، ضرب‌المثل‌ها و رسوم‌های دهان به دهان یا سینه به سینه یا نسل به نسل از نسل‌های گذشته بجا مانده گفته می‌شود.[۹۷][۹۸] ادبیات شفاهی و عاشیقی آذربایجانی به علت مردمی بودن، توانسته است بالندگی خود را بسیار خوب حفظ کند. داستان‌های کاملی چون کوراوغلو و اصلی و کرم با سوژه‌های بسیار متفاوتی به‌طور زنده توسط هنرمندان مردمی پدید آمده‌اند. این داستان‌ها برای اولین بار در قرن بیستم به صورت کتبی درآمده و مانند بسیاری از آثار ادبی جمع‌آوری شده‌اند.

بایاتی‌ها یا دوبیتی‌های شفاهی آذربایجان از غنای بالایی برخوردارند. ادبیات و موسیقی عاشیق‌ها با قدمتی دیرینه جایگاه و تقدس خاصی بین ترک‌زبان‌ها و آذربایجانیان دارد.[۹۹][۱۰۰] آتالار سؤزو یا امثال زبان ترکی که عموماً پندهایی عاقلانه و انسانی است. آغیلار (مرثیه‌ها) و لایلالار نیز قسمتی از ادبیات شفاهی ترکی آذربایجانی را تشکیل می‌دهند. داستان‌های فولکلوری چون کوراوغلو، اصلی و کرم، آرزی و قمبر، عباس و کولگز، عاشیق‌غریب، قاچاق‌نبی،... از غنای ادبیات شفاهی مردم آذربایجان آذربایجان سخن می‌گویند.

خط زبان ترکی آذربایجانی

مقالهٔ اصلی: الفبای ترکی آذربایجانی
جدول مقایسهٔ الفبای آذربایجانی[۱۰۱]

فارسی[۱۰۲]

لاتین

سیریلیک

لاتین کنونی

آ ا A a А а A a
ب B b Б б B b
ج C c Ҹ ҹ C c
چ Ç ç Ч ч Ç ç
د D d Д д D d
ائ‍ ئ‍ ئ E e Е е E e
اَ ه ه Ə ə Ә ә Ə ə
ف F f Ф ф F f
گ G g Ҝ ҝ G g
غ Ƣ ƣ Ғ ғ Ğ ğ
ح، ه H h Һ һ H h
خ X x Х х X x
ای‍̂ ی‍̂ ی̂ Ь ь Ы ы I ı
ای‍ ی‍ ی I i И и İ i
ژ Ƶ ƶ Ж ж J j
ک K k К к K k
ق Q q Г г Q q
ل L l Л л L l
م M m М м M m
ن N n Н н N n
اوْ وْ O o О о O o
اؤ ؤ Ɵ ɵ Ө ө Ö ö
پ P p П п P p
ر R r Р р R r
س، ث، ص S s С с S s
ش Ş ş Ш ш Ş ş
ت، ط T t Т т T t
اۇ ۇ U u У у U u
اوٚ وٚ Y y Ү ү Ü ü
و V v В в V v
ی J j Ј ј Y y
ز، ذ، ض، ظ Z z З з Z z

تاریخچه نگارش به زبان آذربایجانی به سده چهاردهم میلادی بازمی‌گردد. امروزه در آذربایجان ایران از خط عربی ترکی برای نگارش استفاده می‌شود و در کشور جمهوری آذربایجان، پس از کنار گذاشتن خط نوشتاری سیریلیک (کریل)، مانند ترکیه از خط لاتین بهره می‌گیرند.[۱۱]

دگرگونی در خط ترکی آذربایجانی مدرن

در سده ۱۹ میلادی افرادی مسئلهٔ تغییر الفبای ترکی آذربایجانی را مطرح کردند. میرزا فتحعلی آخوندزاده (۱۸۷۸) و جلیل محمد قلی‌زاده از این دسته افراد بودند. البته این امر با مخالفت شدید گروه‌های دیگر از جمله برخی فرهنگیان و روحانیان روبرو شد. صرف نظر از دغدغهٔ روحانیان که معتقد بودند تغییر خط ارتباط مردم را با قرآن و دیگر متون دینی قطع خواهد کرد برخی اهالی فرهنگ اعتقاد داشتند که خط بخشی از هویت هر قوم را تشکیل می‌دهد و از آنجایی که چند صد سال است که تمام متون ادبی ترکی و هزاران هزار کتاب در این خط تألیف شده‌اند تغییر خط به نوعی یک گسستگی فرهنگی به وجود خواهد آورد. این مسئله در دورهٔ بسیار کوتاه جمهوری دمکراتیک آذربایجان (۱۹۱۸–۱۹۱۹) نیز مطرح گشت. بعد از پیروزی بلشویک‌ها چندین روزنامه به خط لاتین در باکو چاپ می‌شد؛ ولی خط عربی هنوز به کار گرفته می‌شد. در سال ۱۹۲۴ نریمان نریمانف رهبر بلشویک آذربایجان توانست قانون استفاده از لاتین در امور دولتی را به تصویب مجلس جمهوری آذربایجان شوروی برساند.[۱۰۳]

تغییر به الفبای لاتین (۱۹۲۶)

در سال ۱۹۲۶ اولین کنفرانس ترک‌شناسی در باکو برگزار شد. گردآمدگان تصمیم گرفتند که خط لاتین را خط مورد استفادهٔ تمام ترک‌زبانان آذربایجانی جهان اعلام کنند. دو سال بعد به رهبری آتاترک اصلاح خط در ترکیه به اجرا گذاشته شد و الفبای لاتین جایگزین الفبای عثمانی (عربی) گردید. در همین سال کمیته‌ای به نام یئنی اَلیفبا (الفبای جدید) در مسکو به تدوین الفبای یکدستی پرداخت که در تمامی جمهوری‌های ترک‌زبان اتحاد جماهیر شوروی (آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان) استفاده شود. این الفبا به مدت بیش از ده سال مورد استفاده بود.[۱۰۳][۱۰۴]

تغییر به الفبای سیریلیک (۱۹۳۹)

 
کاربرد خط سیریلیک برای ترکی آذربایجانی (۱۹۹۱–۱۹۳۹)[۱۰۵]

در سال ۱۹۳۹ الفبای لاتین کنار گذاشته شده و خط سیریلیک روسی جایگزین خط لاتین گردید. همچنین تدریس زبان روسی در تمام مدارس اجباری اعلام شد. سیاست تجزیه کردن ملت‌ها و ممانعت از احساسات ملی‌گرایانه می‌تواند از دلایل تغییر دوبارهٔ خط در این دوره و عدم هماهنگی بین گروه‌های زبانی مشترک در تدوین الفبای جدید باشد. ترس استالین که از اتحاد و قدرت گرفتن دوبارهٔ مسلمانان -که اغلب آن‌ها ترک بودند- سرکوب زبان‌های غیرروس در محدودهٔ جغرافیای اتحاد شوروی با جایگزینی زبان روسی به شدت ادامه یافت که تا سقوط این اتحادیهٔ در ۱۹۹۱ ادامه داشت؛ ولی بعضی از این جمهوری‌ها پس از استقلال خود در سال ۱۹۹۱ الفبای خود را دوباره به لاتین برگرداندند.[۱۰۳][۱۰۶]

تغییر دوباره به الفبای لاتین (۱۹۹۱)

 
نمودار دایره‌ای از زبان‌های مورد استفاده بر روی اینترنت

در سال ۱۹۹۱ پس از فروپاشی شوروی و استقلال جمهوری آذربایجان الفبای لاتین دوباره رسمی و الفبای سیریلیک کنار گذاشته شد. آثار مکتوب زیادی به زبان آذربایجانی با الفبای عربی بر جای مانده است که تمامی این کتب هنوز به خط لاتین در دسترس نیستند. خط لاتین آذربایجانی با چند حرف اضافه (x,q، ə) یعنی (اَ، ق، خ) اندکی با خط لاتین ترکی استانبولی متفاوت است. در حال حاضر زبان‌های ترکی که از الفبای لاتین استفاده می‌کنند، عبارتند از ترکی آذربایجانی (جمهوری آذربایجان)، ترکی ترکیه، ترکی کریمه، ترکمنی (در ترکمنستان)، ترکی گاگائوزی، قزاقی (در قزاقستان، در حال تغییر به لاتین) و ازبکی (در ازبکستان). سابقاً تاتاری و قرقیزی نیز به لاتین نوشته می‌شد.[۱۰۳]

نوشتار ترکی آذربایجانی در ایران

در آذربایجان ایران، ترکی آذربایجانی به الفبای عربی نوشته می‌شود. اما مخصوصاً در یکی دو دههٔ اخیر، الفبای لاتین نیز در میان ترک‌زبانان ایران، به دلیل سهولت تایپ در کامپیوتر و تلفن هوشمند، و به دلیل یادگیری سادهٔ آن، رواج پیدا کرده.

در دهه‌های گذشته در ایران تلاش برای تدوین و گسترش استاندارد واحد برای نوشتار ترکی انجام شده است. در طی سمیناری به سرپرستی دکتر جواد هیئت، روزنامه‌نگار، فرهنگی، و جراح ترک‌زبان، و مؤسس مجلهٔ وارلیق و با حضور سایر فرهنگیان ترک‌زبان در سال ۱۳۸۰، «دستورالعمل نوشتن زبان ترکی - تصمیمات اتخاذ شده توسط سمینار اورتوگرافی» (به ترکی آذربایجانی توٚرک دیلی یازی قۇراللاری؛ اوْرتوقرافی سمیناری‌نین آلدیغی قرارلار) منتشر شد.[۱۰۷] البته که به دلیل کوتاهی در تدریس زبان مادری توسط آموزش و پرورش، گسترش استاندارد واحد در میان ترک‌زبانان ایران کند بوده است. ولی، این دستور العمل، امروزه توسط جامعهٔ فرهنگی ترک‌زبان، مجلات و نشریات ترک‌زبان، مدرسان زبان ترکی آذربایجانی، و نهادها و مؤسسات مختلف پذیرفته شده است. همین‌طور، این دستورالعمل توسط محققان دانشگاه محقق اردبیلی برای تدوین فرهنگ لغت جامع فارسی-ترکی آذربایجانی پذیرفته شد.[۱۰۸]

ویکی‌پدیای ترکی آذربایجانی نیز این دستورالعمل را سرلوحهٔ خویش برای نوشتار صحیح ترکی آذربایجانی قرار داده.

زبان‌های ترکی دیگری که از الفبای عربی استفاده می‌کنند، شامل ترکمنی (در ایران)، ازبکی (در افغانستان)، اویغوری، قزاقی (در سین‌کیانگ)، قرقیزی (در سین‌کیانگ) می‌باشند.

مقایسه با دیگر زبان‌های ترکی

آذربایجانی با ترکی استانبولی

گویشوران ترکی و آذربایجانی تا حدی می‌توانند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند زیرا هر دو زبان تنوع قابل توجهی دارند و تا حدی متقابل قابل فهم هستند، اگرچه درک ترکی برای گوینده آذربایجانی آسان‌تر از برعکس است.[۱۰۹] سریال‌های ترکی در بین آذری‌های ایران و آذربایجان بسیار محبوب هستند. رضا شاه پهلوی ایران (که به آذربایجان ایران صحبت می‌کرد) در سال ۱۹۳۴ با مصطفی کمال آتاتورک ترکیه ای (که به زبان ترکی استانبولی صحبت می‌کرد) دیدار کرد. این دو در حال گفتگو به زبان مربوط خود با یکدیگر فیلمبرداری شدند و به‌طور مؤثر ارتباط برقرار کردند.[۱۱۰][۱۱۱]

در یک مطالعه در سال ۲۰۱۱، ۳۰ شرکت کننده ترکیه‌ای مورد آزمایش قرار گرفتند تا روشن شود که آنها تا چه اندازه زبان آذربایجانی نوشتاری و گفتاری را درک می‌کنند. مشخص شد که اگرچه ترکی و آذربایجانی از نظر گونه‌شناسی زبان‌های مشابهی هستند، اما از سوی ترک‌زبان‌ها درک آن به اندازه‌ای نیست که تخمین زده می‌شود.[۱۱۲] در مطالعه ای در سال ۲۰۱۷، آذربایجانی‌های ایرانی به‌طور متوسط ۵۶ درصد از درک پذیری در زبان گفتاری ترکی را کسب کردند.[۱۱۳]

در زیر چند همزاد با املای متفاوت در آذربایجان و ترکی آورده شده است:

ترکی آذربایجانی ترکی استانبولی فارسی
ayaqqabı/başmaq ayakkabı کفش
ayaq ayak پا
kitab kitap کتاب[۱۱۴]
qan kan خون
qaz kaz غاز
qaş kaş ابرو
qar kar برف
daş taş سنگ

آذربایجانی با ترکمنی

ضمیر شخصی اول شخص مفرد در آذربایجانی mən است همان‌طور که در ترکمنی نیز من است، در حالی که در ترکی استانبولی بن است. همین امر در مورد ضمایر اثباتی bu نیز صادق است، جایی که صدای b با صدای m جایگزین می‌شود؛ مثلاً: bunun>munun/mının, muna/mına, munu/munı، munda/mında, mundan/mından.[۱۱۵] این امر در زبان ادبی ترکمنی نیز مشاهده می‌شود، جایی که ضمیر اثباتی bu مانند: munuñ, munı, muña, munda, mundan, munça دچار تغییراتی می‌شود.[۱۱۶] جایگزینی b>m در بسیاری از لهجه‌های زبان ترکمنی دیده می‌شود و ممکن است در کلماتی مانند: boyun>moyın در گویش یوموت - گونباتار، büdüremek>müdüremek در گویش ترکمن‌های ارساری و استاوروپل، bol>mol در گویش ترکمن‌های قره‌قلپاک، buzav>mizov در گویش‌های کراک دیده شود.[۱۱۷]

در اینجا چند واژه برای مقایسه آذربایجانی با ترکمنی آورده شده است:[۱۱۸]

آذربایجانی ترکمنی فارسی
mən men من
sən sen تو
haçan haçan کی، چه زمانی
başqa başga دیگر
it, köpək it, köpek سگ
dəri deri پوست، چرم
yumurta ýumurtga تخم مرغ
ürək ýürek دل
eşitmək eşitmek شنیدن

واکه‌ها و قانون هماهنگی واکه‌ای

در زبان ترکیِ آذربایجانی، ۹ واکه (حرف مصوت) وجود دارد که شش حرف آن همانند فارسی است به همراه سه واکهٔ مختص ترکی آذربایجانی. ۴ تا از این واکه‌ها پسین (ضخیم) (یعنی در پس دهان ادا می‌شوند)، و ۵ تای دیگر پیشین (ظریف) (یعنی در جلوی دهان ادا می‌شوند) می‌باشند.

این ۶ واکه مشترک به شرح زیر است.

  • Ə-ə (اَ) که از حروف صدادار پیشین می‌باشد؛ مانند: əz (اَز: له کن)، əl (اَل: دست).
  • E-e (ائ «اِ») که از حروف صدادار پیشین می‌باشد؛ مانند: eI (ائل: مردم، ایل), en (ائن: پهنا).
  • O-o (او «اوْ») که از حروف صدادار پسین می‌باشد؛ مانند: od(اوْد: آتش)، çop(چوْپ: چوب).
  • A-a (آ) که از حروف صدادار پسین می‌باشد؛ مانند: ad(آد: اسم)، at(آت: اسب).
  • İ-i (ای‍) که از حروف صدادار پیشین می‌باشد؛ مانند: il(ایل: سال)، ip(ایپ: طناب).
  • U-u (اوُ) که از حروف صدادار پسین می‌باشد؛ مانند: uzun(اوُزوُن: دراز)، ucuz(اوُجۇز: ارزان)

نوشتار صحیح واکه‌ها در نگارش واژگان ترکی آذربایجانی با الفبای عربی، و تمییز بین صداهای واکه‌های پسین و پیشین، در طول تاریخ، کاری دشوار بوده. خواندن صحیح از روی نوشتار بیشتر با اتکا به سابقهٔ ذهنی خواننده و عادت ناخودآگاه وی به قانون هماهنگی واکه‌ها انجام می‌شود. اما در نوشتار امروزی استاندارد ترکی آذربایجانی، نظام حرکت‌گذاری (دیاکریتیک) برای تمییز بین واکه‌ها و کمک به یکسانسازی نوشتار صحیح تعیین شده است.

سه واکهٔ دیگر، که با دیاکریتیک علامت‌گذاری می‌شوند، عبارتند از:

  • Ö-ö (اؤ - تلفّظی میان «اِ» و «اُ»)، از حروف صدادار پیشین می‌باشد؛ öyüd (اؤگوٚد: نصیحت)، göz (گؤز: چشم).
  • Ü-ü (اوٚ - تلفّظی میان «اِ» و «اوُ»)، از حروف صدادار پیشین می‌باشد؛ üst (اوٚست: بالا)، güzgü (گؤزگوٚ: آینه).
  • I-ı (ایٛ - تلفظی میان «ای‍» و «اِ»)، از حروف صدادار پسین می‌باشد؛ qızıl (قیٛزیٛل: طلا)، açıq (آچیٛق: باز، روشن)، sırğa (سیٛرغَا: گوشواره)، sarı (ساریٛ: زرد).
لبی غیر لبی
تنگ باز تنگ باز
پسین
قالین صائیتلر
qalın saitlər 		عربی اوُ / وُ اوْ / وْ ایٛ / یٛ آ / ـا
معادل لاتین U u O o I-ı A a
آوانگاری [u] [o] [ɯ] [ɑ]
پیشین
اینجه صائیتلر
incə saitlər 		عربی اوٚ / وٚ اؤ / ؤ ای / ی ائ / ئ اَ / ـَ / ـه / ه
معادل لاتین Ü ü Ö ö İ-i E e Ə ə
آوانگاری [y] [ø] [i] [ɛ] [æ]

هماهنگی واکه‌ای

واکه‌ها در ترکی آذربایجانی به دو گروه پیشین یا زیر (به ترکی آذربایجانی: اینجه، incə) و ترکی آذربایجانی (به ترکی آذربایجانی: قالین، qalın) تقسیم می‌شوند. در زبان ترکی آذربایجانی، مشابه دیگر زبان‌های ترکی، واژگان از قواعد هماهنگی واکه‌ای تبعیت می‌کنند. در زبان ترکی آذربایجانی، این به این معنی که واکه‌های کلمات یا همگی پیشین یا همگی پسین هستند. عملاً این به معنای این است که تمامی واکه‌های واژه یا در جلوی دهان یا در پس دهان ادا می‌شوند. گروهی از ترکی آذربایجانی‌زبانان هنگام صحبت کردن به زبان‌های دیگری، ناخودآگاه از این قانون طبیعی زبان خود پیروی می‌کنند.[۱۱۹][۱۲۰]

به‌طور مثال، در ترکی آذربایجانی دو پسوند جمع وجود دارد، ـلَر / lər که دارای واکهٔ پیشین و ـلار / lar که دارای واکهٔ پسین است. سایر پسوندها نیز در زبان ترکی آذربایجانی دارای این دوگانگی هستند. به‌طور مثال:

  • کلمهٔ ایت (it) به معنای «سگ»، دارای واکهٔ پیشین. جمع آن، ایتلِر (itlər) خواهد بود. (ایتلار اشتباه است)

حال به این مثال واکه‌های پسین توجه کنید:

  • کلمهٔ داغ (dag) به معنی «کوه». جمع آن داغلار (dağlar) خواهد بود. (داغلَر غلط است)

قانون واکه‌ای دیگری که در ترکی آذربایجانی وجود دارد این است که بعضی پسوندها باید از قانون هماهنگی واکه‌ای دومی هم تبعیت بکنند، قانون هماهنگی لبی یا غیر لبی بودن. به‌طور مثال، دو پسوند لی / lı li و لو / lu lü.

  • از واژه‌ای مثل «دوز / duz»، واژهٔ «دوزلو / duzlu» درست می‌شود. چون‌که واکهٔ هجای آخر از نوع لبی بود، واکهٔ پسوند هم در هماهنگی با آن، لبی خواهد بود.
  • از واژه‌ای مثل «تبریز / Təbriz»، واژهٔ «تبریزلی / Təbrizli» درست می‌شود. چون‌که واکهٔ هجای آخر از نوع غیرلبی بود، واکهٔ پسوند هم در هماهنگی با آن، غیرلبی خواهد بود.

طرز نوشتن دیاکریتیک‌ها (علامت‌ها)

همان‌طور که اشاره شد، در الفبای عربی ترکی، برای تمییز دادن بین صداهای واکه‌های ۹ گانهٔ زبان ترکی، از علامات یا دیاکریتیک‌هایی که روی حروف «ی» و «و» قرار می‌گیرند استفاده می‌شود.

در نوشتار صدای «I-ı»، ضرورتی در گذاشتن علامت حرف «ایٛ» نیست. واژگان می‌توانند بدون آن نوشته شوند، به‌طور مثال «آغیز / ağız»، «قاییق/ qayıq». تنها توصیه شده است که در کتب درسی سوادآموزی، بر روی واژگان دخیل، و واژگان خاص فولکلوری علامت حرف «ایٛ» نوشته شود.[۱۰۷]

در نوشتار یکی از چهار حرف «اوْ / وْ» (O o)، «اوُ / وُ» (U u)، «اؤ / ؤ» (Ö ö) و «اوٚ / وٚ» (Ü ü)، نوشتن دیاکریتیک‌ها بر روی اولین هجای ممکن اجباریست. ولی نیازی به نوشتن آنها بر روی سایر هجاها نیست. برای مثال: «گؤرونوش görünüş»، «اوْغوز oğuz»، «دوٚیون düyün». ترک‌زبانان، به دلیل تسلط بر قانون هم‌آهنگی واکه‌ها و همین‌طور به دلیل دانستن تلفظ صحیح واژگان ترکی، فقط با خواندن دیاکریتیک روی اولین هجای نشان داده شده می‌توانند کلمه را به درستی شناخته و تلفظ کنند.

توصیه شده است که تازه-سوادآموزان، دیاکریتیک‌ها را در همه جای واژه بنویسند. به‌طور مثال «گؤروٚنوٚش görünüş»، «اوْغوُز oğuz»، «دوٚیوٚن düyün".[۱۰۷]

البته که هنوز در اکثر متون ترکی، بجز صدای «اؤ / ؤ» (Ö ö)، بقیهٔ صداها بدون علامت نوشته شده‌اند، که این بخشی به دلیل عادت پیشین و به دلیل تسلط کافی به زبان برای نداشتن نیاز به انجام این کار، و بخش دیگر به دلیل نبود کیبورد خاص ترکی عربی و استفادهٔ کاربران از کیبورد فارسی می‌باشد.

طرز نوشتن صدای Ə-ə (اَ)

همان‌طور که در جدول واکه‌ها دیده می‌شود، صدای «Ə-ə» (اَ) با حروف «اَ / ـَ / ـه / ه» نشان داده شده است. نوشتن این صدا این صدا تنها در ابتدای کلمات به صورت «ا» (الف)، و در پایان هجا، به صورت «ـه / ه» نوشته می‌شود.[۱۰۷] با دو استثناء:

  • اگر صدای «Ə-ə» (اَ) در پایان هجای اول باشد، نوشته نمی‌شود. به‌طور مثال، واژهٔ «gətirmək»، متشکل از هجاهای «gə-tir-mək»، به صورت گتیرمک نوشته می‌شود. نوشتن آن به صورت گه‌تیرمک غلط است.
  • واژه‌های تک هجایی مختومه به صدای «Ə-ə» (اَ)، مثل نه و ده، با «ـه / ه» نوشته می‌شوند.[۱۰۷]

طرز نوشتن صدای E-e (ائ)

در کلمات ترکی آذربایجانی، در همهٔ اوقات، صدای «E-e» (ائ) با حروف «ائـ / ئـ / ـئـ / ئ» نوشته می‌شود.[۱۰۷]

در کلمات دخیل از زبان‌های خارجی، صدای «E-e» در اول یا وسط کلمات نوشته نمی‌شود. به‌طور مثال، املای درست کلمه «انرژی» است، و نوشتن آن به صورت «ائنئرژی» نادرست می‌باشد. یا واژگانی مثل «تلویزیون»، «علم»، «قانع».[۱۰۷]

در صورتی که، چه در واژگان ترکی و چه در واژگان دخیل، صدای «E-e» در مجاورت صدای «Y-y» قرار گیرد، هر دو حرف «ائ» و «یـ / ـیـ» باید نوشته شوند. به‌طور مثال، کلماتی مثل «قئید»، «شئیدا»، «ویئتنام»، «غئیرت».[۱۰۷]

در واژگان دخیل از فارسی یا عربی که در آنها صدای «İ-i» (ای) وجود دارد، اما در ترکی به صورت «E-e» (ائ) تلفظ می‌شوند، نوشتن این‌ها با حروف «ائـ / ئـ / ـئـ / ئ» انجام می‌شود، مثل «تسبئح»، «بئساواد»، «پئشکش».[۱۰۷]

طرز نوشتن صدای I-ı (ایٛ)

در نگارش با الفبای لاتین هیچ کلمه ای با حرف «I-ı» (ایٛ) شروع نمی‌شود؛ بلکه با حرف «İ-i» (ای) نگارش می‌یابد: «ildırım» (ایلدیٛریٛم: رعدوبرق)

اما در نوشتار عربی، و همین‌طور در لهجهٔ تبریزی، مگر در مواردی استثنائی، «I-ı» (ایٛ) حفظ شده و تغییر نمی‌کند. به‌طور مثال، مقایسهٔ نوشتار عربی با لاتین «ایٛلدیریم ildırım»، «ایٛلخچی İlxçi".[۱۰۷]

واژه‌سازی در زبان ترکی آذربایجانی

دیگر ویژگی‌های زبان‌شناختی

زبان ترکی آذربایجانی مانند سایر زبان‌های ترکی از نظرِ ساختاری زبانی پیوندی است. منظور از زبان پیوندی یا پس‌وندی این است که بن فعل در آغاز واژه قرار می‌گیرد و با افزودن پسوندها حالت‌های فعل تغییر می‌کند. مثال: گل (بیا) گل‌دی (آمد)، گل‌دی‌لر (آمدند).

ریخت‌شناسی و صرف

زبان ترکی آذربایجانی همانند سایر شاخه‌های زبان ترکی از نظر ساختاری جزو زبان‌های التصاقی به‌شمار می‌آید. در این زبان ریشه یک فعل یا یک اسم را می‌توان با اضافه کردن پسوندهای متعدد تغییر زمانی، جمعی و صفتی داد.[۱۲۱]

افعال متعدی در ترکی آذربایجانی با اضافه کردن پسوند به افعال لازم ساخته می‌شود. به‌طور مثال: اوخشاماق=شبیه بودن ← اوخشاتماق= شبیه کردن

افعال متعدی درجه دو و درجه سه نیز قابل ساخت است: یازماق = نوشتن (متعدی)← یازدیرماق = نویساندن (متعدی درجه دو)← یازدیرتماق = وسیله نوشتن کسی را فراهم کردن (متعدی درجه سه).[۱۲۲] [نیازمند منابع بیشتر]

اسم‌ها

در ترکی آذربایجانی، به‌جای استفاده از حروف اضافه (از، را، با، در)، با توجه به حالت دستوری یک اسم و نقش آن در جمله، پسوندهایی به آن چسبیده می‌شوند. این پسوندها باید مطابق با قانون هماهنگی واکه‌ها و در هماهنگی با آخرین واکهٔ واژه‌ای که به آن می‌چسبند باشند. قوانین و توصیه‌های رسم‌الخطی در نوشتار پسوندها در این بخش توضیح داده شده است.

جدول صرفی اسم (به الفبای عربی ترکی)[۱۲۳][۱۲۴]
حالت پسوند حالات ممکن کتاب
«کتاب»		 ائو
«خانه»		 دوْست
«دوست»		 گؤز
«چشم»		 آتا
«پدر»		 پنجره
«پنجره»		 بوْرجلو
«بدهکار»		 کؤنوللو
«داوطلب»
اسمی — — کتاب ائو دوست گؤز آتا پنجره بوْرجلو کؤنوللو
مفعولی -NI -ی/-نی، یٛ/-نیٛ -وُ/-نوُ، وٚ/-نوٚ کتابی ائوی دوْستو گؤزو آتانی پنجره‌نی بوْرجلونو کؤنوللونو
مالکیت -NIn -ین/-نین، یٛن/-نیٛن، وُن/-نوُن، وٚن/-نوٚن کتابین ائوین دوْستون گؤزون آتانین پنجره‌نین بوْرجلونون کؤنوللونون
متممی -YA -ا/-یا، ه/-یه کتابا ائوه دوْستا گؤزه آتایا پنجره‌یه بوْرجلویا کؤنوللویه
مکانی -DA -دا، ده کتابدا ائوده دوْستدا گؤزده آتادا پنجره‌ده بوْرجلودا کؤنوللوده
افتراقی -DAn -دان، دن کتابدان ائودن دوْستدان گؤزدن آتادان پنجره‌دن بوْرجلودان کؤنوللودن
جدول صرفی اسم (به الفبای لاتین ترکی)[۱۲۳][۱۲۴]
حالت پسوند حالات ممکن kitab
«کتاب» 		ev
«خانه» 		dost
«دوست» 		göz
«چشم» 		ata
«پدر» 		pəncərə
«پنجره» 		borclu
«بدهکار» 		könüllü
«داوطلب»
اسمی — — kitab ev dost göz ata pəncərə borclu könüllü
مفعولی -NI -(n)ı, -(n)i, -(n)u, -(n)ü kitabı evi dostu gözü atanı pəncərəni borclun könüllünü
مالکیت -NIn -(n)ın, -(n)in, -(n)un, -(n)ün kitabın evin dostu gözün atanın pəncərənin borclunun könüllünün
متممی -YA -(y)ə, -(y)a kitaba evə dosta gözə ataya pəncərəyə borcluya könüllüyə
مکانی -DA -da, -də kitabda evdə dostda gözdə atada pəncərədə borcluda könüllüdə
افتراقی -DAn -dan, -dən kitabdan evdən dostdan gözdən atadan pəncərədən borcludan könüllüdən

ضمیرها

پسوندهای ضمیری به اسم‌ها و فعل‌ها می‌چسبند. این ضمیرها دو حالت دارند، که با تبعیت از قانون هماهنگی واکه‌ها (بر اساس آخرین واکهٔ واژهٔ مورد نظر)، حالت صحیح برای صرف فعل یا نشان دادن مالکیت به واژه می‌چسبند.

پسوندهای ضمیری[۱۲۳][۱۲۴]
ضمیر پسوند فعل مضارع پسوند مالکیتی پسوند فعل ماضی / شرطی
اول شخص مفرد من
mən		 -م / -یم / -ام/ -یام
-(y)əm /-(y)am		 -م / -یم/ -یٛم/ -وُم/ -وٚم
-m / -im/ -ım/ -um/ -üm		 -یم/ -یٛم/ -وُم/ -وٚم
-im/ -ım/ -um/ -üm
دوم شخص مفرد سن
sən		 -سن/ -سان
-sən/ -san		 -ن / -ین/ -یٛن/ -وُن/ -وٚن
-n / -in/ -ın/ -un/ -ün		 -ین/ -یٛن/ -وُن/ -وٚن
-in/ -ın/ -un/ -ün
سوم شخص مفرد اوْ
o		 -
-		 -ی/-سی، یٛ/-سیٛ -وُ/-سوُ، وٚ/-سوٚ
-(s)ı, -(s)i, -(s)u, -(s)ü		 -ی/ -یٛ/ -وُ/ -وٚ
-i/ -ı/ -u/ -ü
اول شخص جمع بیز
biz		 -یک/ -وٚک / -یٛق / -وُق
-ik/ -ük/ -ıq / -uq		 -میز/-یمیز، میٛز/ -یٛمیٛز، موُز/ -وُموُز، موٚز/-وٚموٚز
-(i)miz/ -(ı)mız/ -(u)muz/ -(ü)müz		 -یک/ -وٚک / -یٛق / -وُق
-ik/ -ük/ -ıq / -uq
دوم شخص جمع
(همین‌طور دوم شخص مفرد «شما») 		سیز
siz		 -سینیز/ -سیٛنیٛز / -سوُنوُز / -سوٚنوٚز
-siniz / -sınız / -sünüz / -sunuz		 -نیز/-ینیز، نیٛز/ -یٛنیٛز، نوُز/ -وُنوُز، نوٚز/-وٚنوٚز
-(i)niz/ -(ı)nız/ -(u)nuz/ -(ü)nüz		 -ینیز/ -یٛنیٛز/ -وٚنوٚز / -وُنوُز
-iniz/ -ınız / -ünüz / -unuz
سوم شخص جمع اوْنلار
onlar		 - / -لر / -لار
- / -lər / -lar		 -ی/-سی، یٛ/-سیٛ -وُ/-سوُ، وٚ/-سوٚ، لری/-لاریٛ
-(s)ı, -(s)i, -(s)u, -(s)ü, -ləri / - ları		 -یلر/ -وٚلر/ -یٛلار/ -وٌلار
-ilər/ -ülər/ -ılar /-ular

فعل‌ها

در زبان ترکی آذربایجانی امکان ساختن فعل و مصدر از نام و صفت وجود دارد. مثال: قولاق (گوش)، قولاق‌لاماق (گرفتن از گوشِ کسی برای تنبیه، گوش‌گیری)؛ ال (دست)، ال‌له‌مک (ورز دادن)؛ سو (آب)، سولاماق (آب پاشیدن)؛ گؤزل (زیبا [صفت])، گؤزل‌لمه‌ک (زیبا کردن)، یئیین (تند [صفت]) یئیین‌لمک (شتاب گرفتن)؛ گؤز (چشم)، گؤزلوک (عینک)، گؤزلوک‌چو (عینک‌ساز یا عینک‌فروش)، گؤزلوک‌چولوک (عینک‌سازی یا عینک‌فروشی).

افعال در زبان ترکی تک‌جزئی و یک‌تکه هستند. ساختن فعل با استفاده از افعال معین یا افعال کمکی به افعالی منحصر است که از زبان عربی یا فارسی به ترکی آذربایجانی وارد شده‌اند. این ویژگی انعطاف‌پذیری قابل توجهی در زبان ترکی آذربایجانی برای ساختن واژه‌های جدید حتی با استفاده از وام‌واژه‌ها ایجاد می‌کند. مثال: تلفن، تلفن‌لاش‌ماق (تلفن زدن).

  • برخلاف زبان‌های هندواروپایی که با افزودن یک پیشوند به ریشه فعل، فعل جدید با معنی جدید ساخته می‌شود، در زبان ترکی امکان ساختن افعال جدید از یک فعل وجود ندارد. ساخت فعل جدید از یک فعل محدود به ساختن فعل سببی است؛ مثلاً در زبان فارسی افعال بردن، آوردن، فرآوردن، دربردن، درآوردن همگی از ریشه بردن/وردن و با پیشوندهای «آ»، «در»، «فر» یا ترکیبی از این پیشوندها (در+آ و فر+آ) ساخته شده است درحالی‌که در زبان ترکی برای هر یک از این فعل‌ها ریشه جداگانه‌ای وجود دارد (بردن:آپارماق، آوردن:گَتیرمَک، درآوردن:چیخارتماق) و امکان ساختن یک فعل از دیگری وجود ندارد.
  • از آنجا که در ترکی استانبولی زمان حال کامل (ماضی نقلی) وجود ندارد[۷۱] و برای این منظور واژگانی به همان گذشته ساده افزوده می‌شود تا معنی ماضی نقلی از آن برداشت بشود[۱۲۵] برخی[۷۲] احتمال می‌دهند که صرف ماضی نقلی مانند «گلمیشم» یا «گلیپسن» (آمده‌ام، آمده‌ای) که در ترکی ترکیه موجود نیست، نتیجهٔ تأثیر فعل ماضی نقلی در زبان فارسی است.

نام‌گذاری و شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی

شمارش اعداد از عدد یازده به بعد در زبان ترکی آذربایجانی تابع قاعده معینی است و از لحاظ دستوری و نوشتاری مطلقاً استثنایی در آن وجود ندارد. به همین دلیل یادگیریِ آن آسان است. اعداد شامل: بیر (۱)، ایکی (۲)، اوٚچ (۳)، دؤرد (۴)، بئش (۵)، آلتی (۶)، یئددی (۷)، سککیز (۸)، دوْققوز (۹) است. برای نمونه به این نام‌گذاری‌ها توجه کنید:[۱۲۶][۱۲۷]

  • اوْن (۱۰) + بیر (۱)=اوْن بیر (۱۱)
  • اوْن (۱۰) + آلتی (۶)=اوْن آلتی (۱۶)
  • ایگیرمی (۲۰) + سککیز(۸)=ایگیرمی سککیز (۲۸)
  • اوْتوز (۳۰) + بئش (۵)=اوْتوز بئش (۳۵)
  • یئتمیش (۷۰) + اوچ (۳)=یئتمیش اوٚچ (۷۳)
  • دوْخسان (۹۰) + دوْققوز (۹)=دوْخسان دوْققوز (۹۹)
  • یوٚز (۱۰۰) + اللی (۵۰)=یوٚز اللی (۱۵۰)
  • بئش یوٚز (۵۰۰) + آلتمیش (۶۰)=بئش یوٚز آلتمیش (۵۶۰)
  • سککیز یوٚز (۸۰۰) + اوْتوز اوٚچ (۳۳)=سککیز یوٚز اوْتوز اوٚچ (۸۳۳)
  • مین (۱۰۰۰) + یوٚز اوْن بیر (۱۱۱)=مین یوٚز اوْن بیر (۱۱۱۱)
  • سه هشتم=سککیزده اوٚچ
  • یک دوم=ایکی ده بیر (یاریم)
  • اوٚچ، اوٚسته‌گل بئش، برابر دیر سککیز (۸=۵+۳)
  • هزار و سیصد و هفتاد و هشت = مین اوٚچ یوٚز یئتمیش سککیز
  • دو ممیز بیست وپنج صدم (۲۵/۲)=ایکی تام، یوٚزده ایگیرمی بئش
  • ده‌ها = اوْنلار، اوْنلارجا
  • صدها = یوٚزلر، یوٚزلرجه
  • هزارها = مین‌لر، مین‌لرجه
  • میلیون و میلیارد = میلیون و میلیارد
  • آلتی، چیخ ایکی، برابر دیر دؤرد (۴ = ۲ – ۶)

از لحاظ محاوره و گفتگوی شفاهی به این زبان در ایران و در بعضی از مناطق جمهوری آذربایجان استثنایی وجود دارد؛ و آن کاربرد کلمه فارسی هشتاد به جای کلمه ترکی آن یعنی سکسن است. البته کلمه هشتاد در این حالت تابع قواعد شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی است. این استثنا در مورد آذربایجانی‌های شرق ترکیه، گرجستان، داغستان و مناطق شمالی جمهوری آذربایجان صادق نیست.[۱۲۸]

  • شمارش اعداد از هشتاد تا عدد نود در زبان محاوره‌ای ترکی آذربایجانی در ایران بدین صورت است: هشتاد (۸۰)، هشتاد بیر (۸۱)، هشتاد ایکی (۸۲)، هشتاد اوٚچ (۸۳)، هشتاد دؤرد (۸۴)، هشتاد بئش (۸۵)، هشتاد آلتی (۸۶)، هشتاد یئددی (۸۷)، هشتاد سککیز (۸۸)، هشتاد دوْققوز (۸۹)، دوْخسان (۹۰)
  • شمارش اعداد هشتاد تا عدد نود در زبان نوشتاری ترکی آذربایجانی بدین صورت است: سکسن (۸۰)، سکسن بیر (۸۱)، سکسن ایکی (۸۲)، سکسن اوٚچ (۸۳)، سکسن دؤرد (۸۴)، سکسن بئش (۸۵)، سکسن آلتی (۸۶)، سکسن یئددی (۸۷)، سکسن سککیز (۸۸)، سکسن دوْققوز (۸۹)، دوْخسان (۹۰)

چگونگی نامگذاری، شمارش و بیان اعداد در ترکی آذربایجانی در جدول زیر ارائه شده است.[۱۲۹]

نام‌گذاری و شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی
فارسی ترکی آذربایجانی Azərbaycan Türkcəsi فارسی ترکی آذربایجانی Azərbaycan Türkcəsi فارسی ترکی آذربایجانی Azərbaycan Türkcəsi
یک بیر Bir یکم بیرینجی Birinci یکمین بیرینجی‌سی Birincisi
دو ایکی İki دوم ایکینجی İkinci دومین ایکینجی‌سی İkincisi
سه اوٚچ Üç سوم اوٚچونجو Üçüncü سومین اوٚچونجوسو Üçüncüsü
چهار دؤرد Dörd چهارم دؤردونجو Dördüncü چهارمین دؤردونجوسو Dördüncüsü
پنج بئش Beş پنجم بئشینجی Beşinci پنجمین بئشینجی‌سی Beşincisi
شش آلتی Altı ششم آلتینجی Altıncı ششمین آلتینجی‌سی Altıncısı
هفت یئددی Yeddi هفتم یئددینجی Yeddinci هفتمین یئددینجی‌سی Yeddincisi
هشت سککیز Səkkiz هشتم سککیزینجی Səkkizinci هشتمین سککیزینجی‌سی Səkkizincisi
نه دوْققوز Doqquz نهم دوْققوزونجو Doqquzuncu نهمین دوْققوزونجوسو Doqquzuncusu
ده اوْن On دهم اوْنونجو Onuncu دهمین اوْنونجوسو Onuncusu
بیست ایگیرمی İyirmi بیستم ایگیرمینجی İyirminci بیستمین ایگیرمینجی‌سی İyirmincisi
سی اوْتوز Otuz سی‌ام اوْتوزونجو Otuzuncu سی‌امین اوْتوزونجوسو Otuzuncusu
چهل قیرخ Qırx چهلم قیرخینجی Qırxıncı چهلمین قیرخینجی‌سی Qırxıncısı
پنجاه اللی Əlli پنجاهم اللینجی Əllinci پنجاهمین اللینجی‌سی Əllincisi
شصت آلتمیش Altmış شصتم آلتمیشینجی Altmışıncı شصتمین آلتمیشینجی‌سی Altmışıncısı
هفتاد یئتمیش Yetmiş هفتادم یئتمیشینجی Yetmişinci هفتادمین یئتمیشینجی‌سی Yetmişincisi
هشتاد سکسن Səksən هشتادم سکسنینجی Səksəninci هشتادمین سکسنینجی‌سی Səksənincisi
نود دوخسان Doxsan نودم دوخسانینجی Doxsanıncı نودمین دوخسانینجی‌سی Doxsanıncısı
صد یوٚز Yüz صدم یوٚزونجو Yüzüncü صدمین یوٚزونجوسو Yüzüncüsü
سیصد اوٚچ یوٚز Üç yüz سیصدم اوٚچ یوٚزونجو Üç yüzüncü سیصدمین ااوٚچ یوٚزونجوسو Üç yüzüncüsü
هزار مین Min هزارم مینینجی Mininci هزارمین مینینجی‌سی Minincisi

صفت در ترکی آذربایجانی

صفت‌ها که ویژگی و حالت اسم (موصوف) را بیان می‌کند اغلب به همراه اسم می‌آیند. صفت در ترکی آذربایجانی قبل از اسم (موصوف) می‌آید: ساری آلما (سیب زرد)

  • صفت اشاره: اگر ضمایر اشاره همراه با اسم بیایند در این صورت نقش صفت را ایفا می‌کنند.
  • صفت مقدار: به صفتی اطلاق می‌شود که بر مقدار (قابل شمارش یا غیرقابل شمارش) موصوف دلالت کند :آز (کم)، چوخ (زیاد)، چوخ آز (خیلی کم)، اون (ده)، بیر (یک) ...
  • صفت پرسشی: به همراه اسم می‌آید و دربارهٔ آن سؤال می‌کند: نئچه گون (چند روز)، هانسی آغاج (کدام درخت؟)
  • صفت مطلق: به ویژگی ثابت و حالت پایدار موصوف اشاره می‌کند: قوجا کیشی (پیرمرد)، قیزیل اوزوک (انگشتری طلا)، گؤزل قیز (دختر زیبا)
  • صفت برتر: این صفت در ترکی آذربایجانی با افزودن کلمه «داها» (Daha) قبل از صفت و افزودن پسوند «دان» به آخر اسم ساخته می‌شود: بو اوشاق او اوشاق دان داها گؤزل دیر (این کودک از آن کودک زیباتر است)، داها اوجا (بلندتر)، داها بؤیوک (بزرگتر)، داها سرین (خنک تر)، برخی اوقات پسوند «راق» به آخر صفت افزوده شده و همان معنی تفضیل را می‌رساند: اوجا + راق = اوجاراق (بلندتر)
  • صفت برترین: ترکیب این صفت با اضافه کردن حرف «ان» (Ən) به قبل از صفت به وجود می‌آید: ان گوزل (زیباترین)، ان اوجا (بلندترین)، ان یئنی (جدیدترین)[۱۳۰][۱۳۱]

نمونه نگارش

الفبای سنّتی آذری الفبای عربی-فارسی الفبای لاتین ترجمه فارسی متن اصلی
بوتون انسانلر لیاقت و حقوقلریݣه گوره آزاد برابر طوغیلورلر. ؜ اونلرݣ شعورلری و وجدانلری وار و بر-؜برلرینه مناسبتده قرداشلق روحݣده داورانمالیدربر. ؜ بوٚتون اینسانلار لیاقت و حوٚقوقلارینا گؤره آزاد و برابر دوْغولورلار. اوْنلارین شوٚعورلاری و ویجدانلاری وار و بیربیرلرینه موٚناسیبتده قارداشلیق رۇحوندا داورانمالیدیرلار. Bütün insanlar ləyaqət və hüquqlarına görə azad bərabər doğulurlar. Onların şüurları və vicdanları var və bir-birlərinə münasibətdə qardaşlıq runhunda davranmalıdırlar. همه انسان‌ها آزاد به دنیا می‌آیند و از لحاظ منزلت و حقوق با هم برابرند. آن‌ها صاحب عقل و وجدانند و باید نسبت به یکدیگر برادروار رفتار کنند. All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood.

جستارهای وابسته

پانویس

  1. ↑ Ethnologue
  2. ↑ https://web.archive.org/web/20180824205619/https://www.ethnologue.com/language/aze
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ https://www.ethnologue.com/language/aze
  4. ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ https://www.ethnologue.com/language/azj
  5. ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ https://www.ethnologue.com/language/azb
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ https://www.ethnologue.com/language/qxq
  7. ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ https://www.ethnologue.com/language/slq
  8. ↑ https://www.britannica.com/topic/Azerbaijani-language
  9. ↑ حسینی، کیوان (۲۰۱۵-۱۲-۱۵). ««فرقه دموکرات» تشکیل شد؛ چرا برخی حمایت کردند؟». www.radiofarda.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۶-۲۶.
  10. ↑ «اعلامیه کمیته مرکزی فرقه دمکرات آذربایجان به‌مناسبت شصت ونهمین سالروز بیانیه 12شهریور». www.kar-online.com. ۲۰۱۳-۰۹-۲۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۶-۲۶.
  11. ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ J. Minahan, Miniature empires: a historical dictionary of the newly independent states, Routledge, New York 1998.
  12. ↑ «سایت رسمی آمار دولت گرجستان». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ اوت ۲۰۰۶. دریافت‌شده در ۹ ژانویه ۲۰۰۹.
  13. ↑ Wixman, Ronald. The Peoples of the USSR: An Ethnographic Handbook. (Armonk, New York: M. E. Sharpe, Inc, 1984) p. 11
  14. ↑ آرام، بررسی فرایند اشتقاق در زبان ترکی آذربایجانی، 186.
  15. ↑ ویکی‌پدیا. «زبان ترکی آذربایجانی برخی از شهرهای استان قزوین».
  16. ↑ «UCLA Language Materials». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ ژانویه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۳۰ ژوئیه ۲۰۱۱.
  17. ↑ L. Johanson, "AZERBAIJAN ix. Iranian Elements in Azeri Turkish" in Encyclopædia Iranica
  18. ↑ ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ ۱۸٫۲ مصطفوی، شباهت‌ها و تفاوت‌های واژگانی در ترکی رایج درکرمان و ترکی آذری تبریزی.، 151.
  19. ↑ «Encyclopaedia Iranica» (به انگلیسی). ص. The spread of Turkish in Azerbaijan.
  20. ↑ «Encyclopaedia Iranica».
  21. ↑ Goyushov, Altay (26 September 2018). "The Language of Azerbaijan: Turkish or Azerbaijani?". Baku Research Institute. Retrieved 23 August 2023. However, in 1936–1937, the situation changed fundamentally. Even though there was no explicit mention of an enactment of state language in local Azerbaijani laws, the term “Turkish” was substituted by “Azerbaijani” in state and court documents. Later in 1956, “Azerbaijani” was given the status of the official state language of Soviet Azerbaijan. This was also mentioned in Soviet Azerbaijan's last Constitution adopted in 1978.
  22. ↑ Doerfer, G. (2011). "Azerbaijan". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Online Edition. Encyclopædia Iranica Foundation.
  23. ↑ Larry Clark, Turkmen Reference Grammar, P. 15
  24. ↑ In Honor of the Turkologist!: Essays Celebrating the 70th Birthday of Ekrem Čaušević. Zagreb: Faculty of Philosophy in Zagreb. 2022. pp. 103–105. ISBN 978-953-175-937-3.
  25. ↑ "The Turkic Languages", Osman Fikri Sertkaya (2005) in Turks – A Journey of a Thousand Years, 600–1600, London شابک ‎۹۷۸−۱−۹۰۳۹۷−۳۵۶−۱
  26. ↑ Johanson, Lars (2011). "Azerbaijan". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Online Edition. Encyclopædia Iranica Foundation.
  27. ↑ Wright, Sue; Kelly, Helen (1998). Ethnicity in Eastern Europe: Questions of Migration, Language Rights and Education. Multilingual Matters Ltd. p. 49. ISBN 978-1-85359-243-0.
  28. ↑ Bratt Paulston, Christina; Peckham, Donald (1 October 1998). Linguistic Minorities in Central and Eastern Europe. Multilingual Matters Ltd. pp. 98–115. ISBN 978-1-85359-416-8.
  29. ↑ Johanson, Lars (2011). "Azerbaijan". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica. Vol. III/3: Azerbaijan IV–Bačča(-ye) Saqqā (Online ed.). Encyclopædia Iranica Foundation. § ix. Iranian Elements in Azeri Turkish, pp. 248-251.
  30. ↑ Mehmet Fuat Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul (Turkish): Türk Tarih Kurumu, 1926.s. 96–101
  31. ↑ Gerhard Doerfer, Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, Bd. 2, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1963. s. 350–352
  32. ↑ Wikipedia contributors, 'Azerbaijani language', Wikipedia, The Free Encyclopedia, 28 April 2025, 22:40 UTC, <https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Azerbaijani_language&oldid=1287863272> [accessed 5 May 2025]
  33. ↑ Azerbaijani language, https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Azerbaijani_language&oldid=1287863272 (last visited May 5, 2025).
  34. ↑ Wikipedia contributors. (2025, April 28). Azerbaijani language. In Wikipedia, The Free Encyclopedia. Retrieved 07:01, May 5, 2025, from https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Azerbaijani_language&oldid=1287863272
  35. ↑ Azerbaijani language, https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Azerbaijani_language&oldid=1287863272 (last visited May 5, 2025).
  36. ↑ "Alphabet Changes in Azerbaijan in the 20th Century". Azerbaijan International. Spring 2000. Retrieved 21 July 2013.
  37. ↑ Language Commission Suggested to Be Established in National Assembly. Day.az. 25 January 2011.
  38. ↑ Wikipedia contributors. "Azerbaijani language." Wikipedia, The Free Encyclopedia. Wikipedia, The Free Encyclopedia, 28 Apr. 2025. Web. 5 May. 2025.
  39. ↑ مصطفوی، شباهت‌ها و تفاوت‌های واژگانی در ترکی رایج درکرمان و ترکی آذری تبریزی، 150.
  40. ↑ Lars Johanson (2016). "turcologica". www.turkiclanguages.com (به انگلیسی). Archived from the original on 8 April 2011. Retrieved 2019-01-26.
  41. ↑ ۴۱٫۰ ۴۱٫۱ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ فوریه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲ ژانویه ۲۰۲۰.
  42. ↑ https://www.civilica.com/Paper-LPMCONF01-LPMCONF01_1242=زبان-ترکی-آذربایجانی-و-لهجه-های-آن-در-ایران.html
  43. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ نوامبر ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۴ ژانویه ۲۰۲۰.
  44. ↑ "Southern". Ethnologue (به انگلیسی). Retrieved 2019-01-26.
  45. ↑ https://www.ethnologue.com/country/IR/languages
  46. ↑ Kıral, Filiz. 2007. Cultural changes in the Turkic world. Istanbuler Texte und Studien, Bd. 7. Würzburg: Ergon-Verl.
  47. ↑ Riaux, G. «The Formative Years of Azerbaijani Nationalism in Post-Revolutionary Iran." CENTRAL ASIAN SURVEY. ۲۷. ۱ (۲۰۰۸): p۴۶. با اشاره به: آمارگیری از وضعیت اجتماعی اقتصادی خانوار، تهران، مرکز آمار ایران، ۱۳۸۲.
  48. ↑ "Iran" (به انگلیسی). Official Website of Central Intelligence Agency (CIA). ۲۲ ژانویهٔ ۲۰۰۹. Archived from the original on 3 February 2012. Retrieved 20 بهمن 1387. {{cite web}}: Check date values in: |تاریخ بازدید= (help)
  49. ↑ Amazon.com: The Cambridge Encyclopedia of Language (9780521559676): David Crystal: Books
  50. ↑ Amazon.com: International Encyclopedia of Linguistics: 4-Volume Set (Vol. 1) (9780195139778): William J. Frawley: Books
  51. ↑ Ethnologue report for Iran
  52. ↑ «داده‌نامه سیا». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ ژوئیه ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۳۱ مارس ۲۰۰۸.
  53. ↑ «اعضای هیئت علمی دانشکدهٔ «دانشکده فنی و مهندسی»». دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز.
  54. ↑ http://www.ensafnews.com/230078/دفاعی-از-زبان-ترکی-آذربایجانی-در-پاسخ-ب/
  55. ↑ http://www.asremrooz.ir/vdcgyt9xzak9374.rpra.html
  56. ↑ https://vista.ir/m/a/nio63/نابودی-نیمی-از-زبانهای-زنده-دنیا-تا-سال-۲۱۰۰
  57. ↑ http://oyrenci-sesi.info/yeni/?p=3153
  58. ↑ http://www.ensafnews.com/229492/وقتی-صدای-نیروهای-انقلابی-هم-در-می‌آی/
  59. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ ژانویه ۲۰۲۲. دریافت‌شده در ۲ ژانویه ۲۰۲۰.
  60. ↑ https://iramcenter.org/fa/turkish-a-trapped-language-between-the-regime-and-iranian-nationalists/
  61. ↑ ۶۱٫۰ ۶۱٫۱ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام ToolAutoGenRef3 وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  62. ↑ Doerfer: G. Doerfer, Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen. Vols. I-IV. Wiesbaden 1963-1975
  63. ↑ John R. Perry, "Persian in the Safavid Period", Pembroke Papers 1996 (4), pp. 269-283.
  64. ↑ در واژگانی مانند hamdüsena, ilmühaber, seyrüsefer, zapturapt
  65. ↑ Farsça Edatlar ve Bağlaçlar Sözlüğü, Prof. Veyis Değirmençay, Kurtuba, 2010
  66. ↑ «ARAPÇA ve FARSÇANIN TÜRKÇEYE TESİRİ». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ فوریه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۹ سپتامبر ۲۰۱۵.
  67. ↑ AZERBAIJAN ix. Iranian Elements in Azeri Turkish
  68. ↑ http://cheshmandaz.org/2014/03/04/جمله-های-مرکب-در-ترکی-آذری/
  69. ↑ ۶۹٫۰ ۶۹٫۱ https://www.etimolojiturkce.com/kelime/sanki
  70. ↑ ۷۰٫۰ ۷۰٫۱ https://www.etimolojiturkce.com/kelime/yeksan
  71. ↑ ۷۱٫۰ ۷۱٫۱ http://www.ijhssnet.com/journals/Vol_1_No_15_Special_Issue_October_2011/28.pdf
  72. ↑ ۷۲٫۰ ۷۲٫۱ L. Johanson, Aspect im Türkischen, Mainz, 1971, pp. 289f.
  73. ↑ http://www.nisanyansozluk.com/?k=akşam&lnk=1
  74. ↑ http://www.etimolojiturkce.com/kelime/bayram
  75. ↑ «کتابخانه ملی جمهوری آذربایجان - بخش کتاب‌های قدیمی ترکی آذربایجانی نوشته شده با الفبای عربی». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ ژوئن ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۱۳ فوریه ۲۰۰۹.
  76. ↑ کتابخانه ملی جمهوری آذربایجان - شرح حال میرزا محمد تقی قمری دربندی
  77. ↑ ۷۷٫۰ ۷۷٫۱ Beale, Thomas William (1894). http://books.google.com/books?id=lxgaAAAAIAAJ&pg=PA311. An Oriental Biographical Dictionary. W.H.Allen. pp. ۳۱۱. {{cite book}}: |chapterurl= missing title (help); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (help)
  78. ↑ A.Caferoglu, "Adhari(Azeri)",in Encyclopedia of Islam, (new edition), Vol. 1, (Leiden, 1986)
  79. ↑ Tyrrell, Maliheh S. (2001). http://books.google.com/books?id=h4N_dneMybQC&pg=PA12. Aesopian Literary Dimensions of Azerbaijani Literature of the Soviet Period, ۱۹۲۰–۱۹۹۰. Lexington Books. pp. ۱۲. ISBN 0-7391-0169-2. {{cite book}}: |chapterurl= missing title (help)
  80. ↑ Průšek, Jaroslav (1974). Dictionary of Oriental Literatures. Basic Books. pp. ۱۳۸.
  81. ↑ Baldick, Julian (2000). Mystical Islam: An Introduction to Sufism. I. B. Tauris. pp. ۱۰۳. ISBN 1-86064-631-X.
  82. ↑ ۸۲٫۰ ۸۲٫۱ Burrill, Kathleen R.F. (1972). The Quatrains of Nesimi Fourteenth-Century Turkic Hurufi. Walter de Gruyter GmbH & Co. KG. ISBN 90-279-2328-0.
  83. ↑ Lambton, Ann K. S. (1970). The Cambridge History of Islam. Cambridge University Press. pp. ۶۸۹. ISBN 0-521-29138-0. {{cite book}}: Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (help)
  84. ↑ ۸۴٫۰ ۸۴٫۱ ۸۴٫۲ "Seyid Imadeddin Nesimi". Encyclopædia Britannica. 2008. Archived from the original on 18 January 2008. Retrieved 01-09 2008. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help)
  85. ↑ Babinger, Franz (2008). "Nesīmī, Seyyid ʿImād al-Dīn". Encyclopaedia of Islam. Brill Online. Archived from the original on 25 February 2012. Retrieved 01-09 2008 author=. {{cite web}}: Check date values in: |accessdate= (help); Missing pipe in: |accessdate= (help)
  86. ↑ Cemal Kafadar (۱۹۹۵), “in Between Two Worlds: Construction of the Ottoman states”, University of California Press, 1995.
  87. ↑ Michael E. Meeker, “The Dede Korkut Ethic”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 24, No. 3 (Aug. , ۱۹۹۲), ۳۹۵–۴۱۷.
  88. ↑ Stanford Jay Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge University, 1977, pg 141. Excerpt: "The greatest folk product of the fourteenth century was the prose collection of Dede Korkut, the oldest surviving examples of Oghuz Turkmen epic. Dede Korkut relates the struggles of Turkmens with the Georgians and Abkhaza Circassians in the Caucasia as well as with the Byzantines of Trabazon, adding stories of relationships and conflicts within Turkomen tribes
  89. ↑ ^ Cemal Kafadar(۱۹۹۵), “in Between Two Worlds: Construction of the Ottoman states”, University of California Press, 1995. Excerpt: "It was not earlier than the fifteenth century. Based on the fact that the author is buttering up both the Akkoyunlu and Ottoman rulers, it has been suggested that the composition belongs to someone living in the undefined border region lands between the two states during the reign of Uzun Hassan (1466-78). G. Lewis on the hand dates the composition “fairly early in the 15th century at least”.»
  90. ↑ İlker Evrım Bınbaş OḠUZ KHAN NARRATIVES in Encyclopaedia Iranica The Ketāb-e Dede Qorqut, which is a collection of twelve stories reflecting the oral traditions of the Turkmens in the 15th-century eastern Anatolia, is also called Oḡuz-nāma. [۱]
  91. ↑ Minorsky, Vladimir (1942). "The Poetry of Shah Ismail". Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. ۱۰ (۴): ۱۰۵۳.
  92. ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-x
  93. ↑ http://azerbaijans.com/content_1204_es.html
  94. ↑ http://www.salaminfo.az/medeniyyet/109.html?print بایگانی‌شده در ۹ سپتامبر ۲۰۱۲ توسط Archive.today Qövsi Təbrizi
  95. ↑ «Tabrizi, Qovsi». eastview. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ اکتبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲ ژوئن ۲۰۱۳.
  96. ↑ Azeri Literature in Iran
  97. ↑ A.M, Nəbiyev (2006). Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı (به انگلیسی). I kitab. Bakı.
  98. ↑ DR.kafkasyali، ALİ (۲۰۱۰). iran turkleri. oquzhan cengiz. ص. ۱۶۵.
  99. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۲ اوت ۲۰۱۳.
  100. ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۲ اوت ۲۰۱۳.
  101. ↑ Azerbaijani language, alphabets and pronunciation
  102. ↑ Ərəb əlifbasında Azərbaycan dilinin standart qaydaları
  103. ↑ ۱۰۳٫۰ ۱۰۳٫۱ ۱۰۳٫۲ ۱۰۳٫۳ https://azeri.org/Azeri/az_english/13_folder/13_articles/13_alpha_az.html
  104. ↑ Clement, Victoria (2005). The politics of script reform in Soviet Turkmenistan: alphabet and national identity formation. Unpublished doctoral thesis, Ohio State University, cited in "Script change in Azerbaijan: acts of identity", Lynley Hatcher, International Journal of the Sociology of Language. Volume 2008, Issue 192, Pages 105–116, ISSN (Online) 1613-3668, ISSN (Print) 0165-2516, doi:10.1515/IJSL.2008.038, July 2008, page 106, http://www.degruyter.com/dg/viewarticle.fullcontentlink:pdfeventlink/$002fj$002fijsl.2008.2008.issue-192$002fijsl.2008.038$002fijsl.2008.038.pdf?t:ac=j$002fijsl.2008.2008.issue-192$002fijsl.2008.038$002fijsl.2008.038.xml
  105. ↑ کتاب آینه زمان (به ترکی آذربایجانی: زامان آیناسی) نوشته حجت‌الاسلام محمد رضا رجب نژاد - چاپ آراز - باکو - سال 2000
  106. ↑ Script change in Azerbaijan: acts of identity, Lynley Hatcher, International Journal of the Sociology of Language. Volume 2008, Issue 192, Pages 105–116, ISSN (Online) 1613-3668, ISSN (Print) 0165-2516, doi:10.1515/IJSL.2008.038, July 2008, page 106, http://www.degruyter.com/dg/viewarticle.fullcontentlink:pdfeventlink/$002fj$002fijsl.2008.2008.issue-192$002fijsl.2008.038$002fijsl.2008.038.pdf?t:ac=j$002fijsl.2008.2008.issue-192$002fijsl.2008.038$002fijsl.2008.038.xml
  107. ↑ ۱۰۷٫۰۰ ۱۰۷٫۰۱ ۱۰۷٫۰۲ ۱۰۷٫۰۳ ۱۰۷٫۰۴ ۱۰۷٫۰۵ ۱۰۷٫۰۶ ۱۰۷٫۰۷ ۱۰۷٫۰۸ ۱۰۷٫۰۹ دستورالعمل نوشتن زبان ترکی - تصمیمات اتخاذ شده توسط سمینار اورتوگرافی (توٚرک دیلی یازی قۇراللاری؛ اوْرتوقرافی سمیناری‌نین آلدیغی قرارلار)، تهران، مهر ۱۳۸۰. به سرپرستی دکتر جواد هیئت. http://www.azeri.org/Azeri/az_arabic/azturk_standard.pdf (آرشیو)
  108. ↑ “جلد نخست کتاب لغت‌نامه ترکی آذربایجانی رونمایی شد. ” خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) - Irna.ir, February 20, 2021. Link.
  109. ↑ Azerbaijani (Azeri), UNESCO
  110. ↑ Yelda, Rami (2012). A Persian Odyssey: Iran Revisited. AuthorHouse. ISBN 978-1-4772-0291-3., p. 33
  111. ↑ Mafinezam, Alidad; Mehrabi, Aria (2008). Iran and Its Place Among Nations. Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-275-99926-1., p. 57
  112. ↑ Sağın-Şimşek Ç, König W. Receptive multilingualism and language understanding: Intelligibility of Azerbaijani to Turkish speakers. International Journal of Bilingualism. 2012;16(3):315–331. doi:10.1177/1367006911426449
  113. ↑ Salehi, Mohammad; Neysani, Aydin (2017). "Receptive intelligibility of Turkish to Iranian-Azerbaijani speakers". Cogent Education. 4 (1): 10. doi:10.1080/2331186X.2017.1326653. S2CID 121180361.
  114. ↑ وام واژه از زبانهای سامی K-T-B
  115. ↑ Shiraliyev M. Fundamentals of Azerbaijan dialectology. Baku, 2008. p.76
  116. ↑ Kara M. Turkmen Grammar. Ankara, 2005. p.231
  117. ↑ Berdiev R.; S. Kurenov; K. Shamuradov; S. Arazkuliyev (1970). Essay on the Dialects of the Turkmen Language. Ashgabat. p. 116.
  118. ↑ "Swadesh list, compare the Azerbaijani language and the Turkmen language". Lingiustics.
  119. ↑ مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی-ـالیف:م. ع فرزانه-چاپ سوم ۱۳۵۸-چاپ کاویان-صفحهٔ ۱۰
  120. ↑ ترکی هنر است-تالیف اسماعیل هادی -۱۳۷۴ انتشارات احرار تبریز -صفحه۱۸و۱۹
  121. ↑ م. ع فرزانه. مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی. چاپ سوم، ۱۳۵۸-چاپ کاویان-صفحهٔ ۰۹
  122. ↑ ترکی هنر است-تالیف اسماعیل هادی -۱۳۷۴ انتشارات احرار تبریز صفحهٔ ۰۹
  123. ↑ ۱۲۳٫۰ ۱۲۳٫۱ ۱۲۳٫۲ بهزادی بهزاد. “دستور زبان آذربایجانی (ویژه‌نامه). ” فصل‌نامهٔ آذری، no. 16 and 17 (2007). https://books.google.ca/books?id=h4lJDwAAQBAJ.
  124. ↑ ۱۲۴٫۰ ۱۲۴٫۱ ۱۲۴٫۲ Intro to the Azerbaijan Language, Peace Corps, Azerbaijan https://files.peacecorps.gov/multimedia/audio/languagelessons/azerbaijan/AZ_Azerbaijan_Language_Lessons.pdf
  125. ↑ نمونه: Bu filmi daha önce/önceden izledin mi? (این فیلم را دیده‌اید؟) "daha önce" به معنی "پیشتر/در گذشته" است. Bu filmi (daha önce) hiç izledin mi? (تاکنون این فیلم را دیده‌اید؟) "hiç" همان هیچ فارسی که در این جمله معنی تاکنون می‌دهد.
  126. ↑ کتاب درسی آذربایجان تورکجه‌سی برای مقطع ابتدائی در جمهوری آذربایجان / تألیف یحیی کریم اوو
  127. ↑ تورکجه اوخو کیتابی / مهدی عباسی – ارومیه 1383 - خودآموز
  128. ↑ آذربایجان ادبی دیلی تاریخی - پروفسور نظامی خودیئف - ترجمه حسین شرقی
  129. ↑ کتاب درسی آذربایجان تورکجه‌سی برای مقطع ابتدائی در جمهوری آذربایجان / تألیف یحیی کریم اوف
  130. ↑ دستور زبان ترکی آذربایجانی-علی م گونئیلی
  131. ↑ ترکی آذربایجانی در سفر - ترجمه عباد ممی زاده ینگجه، صابر شیبانی اصل 1379

منابع

  • نظری به تاریخ آذربایجان، دکتر محمد جواد مشکور، ج ۱، تهران ۱۳۳۹، ص ۱۵۲
  • تاریخچه تحول در خط آذربایجانی
  • الفبا در دیگ جوشان سیاست
  • The Cambridge Encyclopedia of Language, David Crystal,Cambridge University Press, 1989
  • Encyclopædia Britannica 2006 Ultimate Reference Suite DVD Version: 2006.01.00.000000000
  • CIA Factbook بایگانی‌شده در ۱۴ دسامبر ۲۰۰۴ توسط Wayback Machine
  • آرام. «بررسی فرایند اشتقاق در زبان ترکی آذربایجانی.» پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی 1, no. 1 (2011): ۱۸۵–۲۰۷.
  • مصطفوی، پونه. «شباهت‌ها و تفاوت‌های واژگانی در ترکی رایج درکرمان و ترکی آذری تبریزی.» زبان پژوهی 15, no. ۴6 (2023): ۱۴۹–۱۸۶

پیوند به بیرون

 
نسخهٔ Azerbaijani ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
 
نسخهٔ South Azerbaijani ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
 
ویکی‌سفر یک a phrasebook برای Azerbaijani دارد.
 
پروژهٔ Wikinews زبان ترکی آذربایجانی آزمایشی در ویکی‌مدیا انکوباتور موجود است.
 
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ زبان ترکی آذربایجانی موجود است.
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=زبان_ترکی_آذربایجانی&oldid=41763247»