خلیل‌آباد (خراسان رضوی)

خَلیل‌آباد ( تلفظ ) با نام تاریخی خارزَنج ( تلفظ ) مرکز بخش مرکزی شهرستان خلیل‌آباد در غرب استان خراسان رضوی ایران است. خلیل‌آباد در سده‌های گذشته محدوده کوچکی را به خود اختصاص می‌داد که در دوران پادشاهی شاه عباس یکم بر اثر زمین‌لرزه به کلی ویران شد و بعدها توسط شخصی به نام خلیل خان فرزند جلیل بیک از خاندان عرب که بر این سرزمین حکومت می‌کردند قلعه‌ای بنیان گشت و بعدها خلیل‌آباد نام گرفت. وجود آثارهایی از قلعه‌ها و آتشکده‌ای باستانی در دامنه کوه‌های شمال شرقی این شهرستان را از تمدن چند هزار ساله حکایت می‌دارد.

خلیل‌آباد
از بالا: مسجد جامع خلیل‌آباد، یخدان گلی، گرمابه بهشتی، آبگرم خلیل‌آباد، پارک جنگلی، میدان مرکزی.
کشور	ایران
استان	خراسان رضوی
شهرستان	خلیل‌آباد
بخش	مرکزی
نام(های) دیگر	خارزنج
مردم
جمعیت	۱۲٬۷۵۱ نفر (۱۳۹۵)
رشد جمعیت	۱۵٪+ (۵سال)
جغرافیای طبیعی
مساحت	۵/۱۷۶۷ کیلومتر مربع
ارتفاع	۹۷۵ متر
آب‌وهوا
میانگین بارش سالانه	۱۷۹ میلی‌متر
اطلاعات شهری
شهردار	عباس پاکدل
ره‌آورد	زعفران، انگور، کشمش
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۵۱۵۷۷۲
شناسهٔ ملی خودرو	ایران ۳۲ م ایران ۳۶ ق
کد آماری	۱۳۸۰
خلیل‌آباد روی نقشه ایران ۳۵٫۲۵۵۸۳۳°شمالی ۵۸٫۲۸۶۳۸۹°شرقی / 35.255833; 58.286389

مردم

جمعیت

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۱۲٬۷۵۱ نفر (در ۴٬۰۹۴ خانوار) بوده‌است.

جمعیت تاریخی
سال	جمعیت	±%
۱۳۶۵	۶٬۶۰۲	—
۱۳۷۰	۷٬۵۷۵	۱۴٫۷٪+
۱۳۷۵	۷٬۹۳۵	۴٫۸٪+
۱۳۸۵	۸٬۴۰۹	۶٪+
۱۳۹۰	۱۱٬۰۹۴	۳۱٫۹٪+
۱۳۹۵	۱۲٬۷۵۱	۱۴٫۹٪+

وجه تسمیه و پیشینه تاریخی

حدوداً ۲۵۰ سال قبل خلیل خان فرزند جلیل بیگ از خاندان عرب میش مست قلعه‌ای به نام خودش بنا نهاد که بعدها خلیل‌آباد نام گرفت اما نام تاریخی این سرزمین، خارزنج است که در کتب تاریخی و معتبر از آن بسیار نام برده شده‌است. شهر خارزنج در ناحیه شمالی شهر خلیل‌آباد فعلی واقع شده بود که در اثر زمین لرزه تخریب و ساکنانش در دشتهای جنوبی پراکنده و اقدام به ساخت آبادی‌های متعدد نمودند، سرانجام به دلیل وجود ناامنی‌های حاصل از حمله افغان‌ها و ترکمن‌ها اقدام به ساخت قلعه معروف خلیل‌آباد نمودند و خلیل‌آباد مرکزیت یافت و بدین ترتیب مردم با این منطقه انس گرفته و هر روز بر جمعیت آن افزوده که در نهایت در سال ۱۳۴۳ به شهر و در سال ۱۳۸۲ به شهرستان تبدیل شد. براساس کتب تاریخی، پیشینه شهرستان به دوران زرتشت بر می‌گردد، به‌طوری‌که آثار و ابنیه زرتشتیان در اطراف شهرستان به چشم می‌خورد. اما رونق علمی وفرهنگی آن به قرون سوم و چهارم هجری که به نام خارزنج معروف بوده بازمی‌گردد.

از معروف‌ترین علما و بزرگان خارزنج می‌توان به احمد بن محمد خارزنجی صاحب کتاب تکلمه در لغت و یوسف بن حسن خارزنجی از فضلای زمان خود اشاره کرد. از دیگر شخصیت‌های تاریخی این شهرستان عمیدالملک کندری وزیر دربار طغرل بیک است.

عصر سربداران

اسناد تاریخی نشان می‌دهد که ترشیز (از جمله خلیل‌آباد) در دوره حکومت سربداران یکی از مناطق مهم و پررونق این حکومت بوده و در اوج آبادانی قرار داشته‌است. فقر فرهنگی ایلخانان و نارضایتی مردم ایران از بازماندگان حکومت ایلخانی و از جهتی برخوردهای نادرست ایلخانان مغول با مردم ایران زمینه یک سری مخالفت‌های ریشه ای را علیه آنان برانگیخت. در زمان آخرین ایلخانان مغول سلطان ابوسعید بهادرخان و در اواخر حکومت او عده ای از مردم روستای باشتین از توابع بیهق(سبزوار امروزی) علیه ایلخانان شورش کردند. آنان اعلام کردند سر به دار می‌دهند اما تن به ذلت نمی‌دهند. در سال ۷۳۷ ه شخصی با نام عبدالرزاق را به عنوان امیر خود برگزیدند. پتروشفسکی نوشته‌است: «در قرن چهاردهم (قرن هشتم ه‍.ق) خروج سربداران از لحاظ وسعت و از نظر تاریخی مهم‌ترین نهضت آزادی خاورمیانه و بلاتردید تأثیر حتمی در جنبش‌های دیگر که از لحاظ وضع اجتماعی شرکت کنندگان و هدف‌های سیاسی همانند آن بودند، داشته‌است. از این نهضت به عنوان بزرگ‌ترین نهضت ظلم ستیزی و عدالتخواهی ایرانیان در برابر بیگانگان یاد می‌شود».

سربداران در سال ۷۳۸ هجری قمری قدرت‌گیری کردند و سبزوار را تسخیر کردند و این شهر را به عنوان پایتخت خود انتخاب کردند. در همین ایام مراسم ازدواج «امیر عبدا… مولایی» و دختر «خواجه علاء الدین محمد» در حال برگزاری بود؛ به همین مناسبت هدایای گرانبهایی از ترشیز (از جمله خلیل‌آباد) به فرومد فرستاده شد. وقتی خبر حرکت این هدایا (چهل شتر، پارچه، زر و ابریشم) به امیر عبدالرزاق رسید، بلافاصله برادرش مسعود را مأمور توقیف این اموال کرد و او نیز با سلحشوری مأموریت خود را انجام داد و تمامی هدایای ترشیزی را به اردوی عبدالرزاق برد. عبدالرزاق با حمله به گله اسبان سلطان ابوسعید اسب‌های زیادی ربود و بعد از این به نام خود خطبه خواند.

عبدالرزاق همچنان به توسعه طلبی خود ادامه داده تا بیار(بیارجمند امروزی) که ابتدای مرز ترشیز از ضلع غربی می‌باشد را تسخیر کرد. بعد از عبدالرزاق، برادرش مسعود حکومت سربداران را به دست گرفت و در واقع رهبر نظامی سربداران مسعود بود و رهبر مذهبی آنان شیخ خلیفه که تعالیم تشیع داشت و شاید از شاگردان صوفیان بود. همین شیعی بودن آن‌ها در تصرف ترشیز و علاقه مردم این خطه به تشیع بی تأیر نبود. امیر مسعود بخش وسیعی از ایران، ترکمنستان و افغانستان را تسخیر کرد و قلمرو سربداران را از مغرب به ری و از مشرق به هرات از شمال به مرو و از جنوب به ترشیز و یزد رساند. شهر ترشیز توسط امیر مسعود گشوده شد وی قلاع ترشیز را زیر سلطه سربداران قرار داد. با این اقدام منطقه ترشیز در مسیر توسعه و آبادانی قرار گرفت

توسعه فتوحات سربداران را باید مدیون مسعود دانست. وی توانست تا سال ۷۴۵ م محدوده وسیعی را زیر تسلط سربداران بگیرد و بازماندگان ایلخانان تاب مقاومت با وی را نداشتند. آخرین امیر سربداران خواجه علی موید بود. وی به مذهب تشیع علاقه بسیاری داشت و بدان تعصب می‌ورزید. در دوره او مردم آزادی زیادی داشتند، یکی از مهم‌ترین اقدامات وی تسخیر ترشیز، قهستان(بیرجند و نهبندان کنونی)، طبس و گیلکی بود وی با تصرف این شهرها از سرخس تا دامغان را زیر سیطره خود گرفت؛ در این راه وی ارغون شاه را شکست داد و متواری کرد. از حوادث دیگر دوران خواجه علی موید تبانی درویش رکن الدین با شاه شجاع در سال ۷۷۹ ه‍.ق است که آنان سبزوار را گرفتند. گرچه خواجه علی موید توانست با کمک امیر ولی، حاکم مازندران، دوباره سبزوار را پس بگیرد و ترشیز را نیز دوباره تسخیر کند. در این گیر و دار موید یک بار نیز از خواجه سدید- از سدیدیان ترشیز بود- کمک گرفت. در سال ۸۷۲ ه‍.ق نیز یک بار دیگر خواجه علی موید با کمک شاه شجاع که قبلاً به رکن الدین کمک کرده بود، ترشیز را تسخیر کرده و به حکومت خویش افزود. با ظهور تیمور و ورود او در سال ۷۸۲ به خراسان خواجه علی موید به تیمور ملحق شد و تا ۷۸۸ ه‍.ق در رکاب او بود.

در آخرین سال‌های حکومت خواجه علی موید، آخرین امیر سربداران، مسئله اختلاف خواجه علی موید با امیر ولی است. احتمالاً در اواسط سال ۷۶۰ و ۷۷۰ یک سری تغییرات در مرزهای غربی سربداران صورت گرفته‌است که با مطالعه روی سکه‌های این دوره بدان دست پیدا کرده‌اند. سکه‌های امیر ولی در استرآباد در سال‌های ۷۵۷، ۷۶۴، ۷۶۳ و سکه‌های سمنان در سال‌های ۷۶۸، ۷۶۷، ۷۶۶ قیام امیر ولی را در این سال‌ها نشان می‌دهد. یک حمله از طرف امیر ولی و پیر علی باعث عقب‌نشینی علی موید به سبزوار شده، و حکومت او محدود شده‌است. امیر ولی سبزوار را نیز محاصره کرد. احتمالاً منطقه ترشیز (از جمله خلیل‌آباد) در این گیر و دار به دست امیر ولی افتاده‌است؛ زیرا جان ماسون در این که سربداران در زمان حملات امیر ولی جنوب ترشیز را در دست داشته‌اند شک می‌کند و این تصور که ترشیز را امیر ولی گرفته باشد را عنوان می‌کند.

خواجه علی موید مجبور شد در سال ۷۸۲ به تیمور پناهنده شود و از وی کمک بخواهد. از این سال یعنی سقوط سرزمین‌های سربداران تا حمله تیمور لنگ به ترشیز، حدود دو سال می‌گذشت و در این مدت خاندان آل کرت که قبلاً با خواجه علی موید رابطه خوبی نداشتند، بر خراسان و منطقه ترشیز (از جمله خلیل‌آباد) مسلط شدند. فرمانروای آنان ملک غیاث الدین پیر علی بود که تمامی این مناطق را زیر سیطره خود داشت. غیاث الدین قلعه ترشیز و منطقه ترشیز (از جمله خلیل‌آباد) را به امیر علی سدیدی که از طایفه غوریان بود داد؛ بنابراین در این بازه زمانی اسم سه شخص دیده می‌شود که البته بعضی به اشتباه آن‌ها را یکی می‌دانند؛ یعنی در آخرین سال‌های عمر حکومت سربداران خواجه علی موید بر ترشیز حکومت می‌کرد. از دوره تلافی وی با تیمور به بعد، امیر ولی حکومت ترشیز را گرفت و بعد امیرعلی سدیدی به حکومت ترشیز رسید. در واقع در مدت دو سال از ۷۸۲ تا ۷۸۴ این سه نفر به ترشیز (از جمله خلیل‌آباد) حکومت می‌کرده‌اند. نکته قابل تأمل آنکه یاقوت ترشیز (از جمله خلیل‌آباد) را پررونق و آباد با میوه‌های فراوان معرفی کرده و ادعا می‌کند ترشیز ۲۲۶ روستا دارد. ابن اثیر نوشته‌است: «از این شهر دانشمندان بسیار برخواسته اند» بغدادی، آن را منطقه ای با روستاهای زیاد معرفی کرده‌است و از روستای خارزنج که خرابه‌های آن در شمال خلیل‌آباد است سخن رانده‌است. تا پیش از حمله تیمور و ویران کردن ترشیز این شهر همچنان به حیات خود ادامه داد اما یورش تیمور باعث تغییرات عمده در این منطقه شد.

اقتصاد

از لحاظ اقتصادی شهرستان خلیل‌آباد بر پایه کشاورزی، دامپروری و صنایع دستی استوار است و سطح زیر کشت باغات انگور، انار و پسته در شهرستان ۷۹۸۳ هکتار و سایر محصولات کشاورزی شامل زیره، پنبه، جو، گندم و ۰۰۰، ۴۳۵۰ هکتار می‌باشد. انگور خلیل‌آباد در سطح کشور به لحاظ کیفیت رتبه نخست و از بعد کیمت رتبه دوم را به خود اختصاص داده‌است. مهم‌ترین معادن شهرستان معدن سنگ آهن، جیوه، مس، کائولن، گچ و آهک می‌باشد.

تقسیمات شهرستان خلیل‌آباد در سال ۲۰۲۱

وضعیت جغرافیایی و آب وهوایی

شهرستان خلیل‌آباد در موقعیت جغرافیایی شرق کشور، غرب ناحیه مرکزی استان خراسان قرار گرفته و محدود است از:

شمال به شهرستان کوهسرخ

جنوب به شهرستان بجستان

شرق به شهرستان کاشمر

غرب به شهرستان بردسکن

جنوب شرقی به شهرستان مه ولات محدود می‌باشد.

این شهرستان از دو بخش «مرکزی» به مرکزیت خلیل‌آباد و بخش ششطراز به مرکزیت کندر تشکیل شده‌است. مساحت شهرستان ۵/۱۷۶۷ کیلومتر مربع می‌باشد. جمعیت شهرستان برطبق آخرین سرشماری نفوس و مسکن (سال۱۳۸۵) ۴۵۰۰۸ نفر می‌باشد. تراکم جمعیت شهرستان ۸/۲۸ نفر در هر کیلومتر مربع می‌باشد. شهر خلیل‌آباد در ۵۸ درجه و ۱۷ دقیقه طول شرق نصف‌النهار مبدأ و ۳۵ درجه و ۱۵ دقیقه عرض شمالی از خط استوا در ارتفاع ۹۷۵ متری از سطح دریا قرار گرفته‌است.

آب وهوا

آب وهوای حاکم بر منطقه بری و خشک است. زمستانها معتدل و تابستانهای گرم و خشک را دارد حد اکثر مطلق درجه حرارت ۴۵ درجه و حداقل ۱۶ درجه زیر صفر می‌باشد این اختلاف ۶۱ درجه‌ای که در کویر نمک به بیش از این نیز می‌رسد نشان دهنده طبیعت غالب کویری منطقه خلیل‌آباد می‌باشد. بارندگی منطقه به دلیل آب وهوای گرم چندان زیاد نیست و متوسط ۱۵ ساله آن در ایستگاه هواشناسی کاشمر رقم ۱۷۹ میلی‌متر را نشان می‌دهد و همین میزان اندک بارش از انضباط و یک‌نواختی برخوردار نبوده و دارای نوسانات زیادی می‌باشد. بادهای شهرستان بر سه نوع باد می‌باشد نوع اول بادهایی که در فصول سرد سال می‌وزند که از قسمت شمال وزیده و سرد می‌باشند، دوم بادهای که از سمت شرق می‌وزند و به اعتقاد مردم محلی بارانزا می‌باشند حال آنکه بادهای بارانزا از سوی شمال غربی می‌وزند، سوم تف بادها که در تابستان از طرف جنوب منطقه کویری به شمال می‌وزند که سوزان است و همراه خود گرد و غبار و ماسه روی مزارع می‌پراکند. منبع آب منطقه ۱- منابع آب سطحی که در شمال به دلیل کوهستانی بودن و ضخامت سفره‌های آب چندان زیاد نیست و به صورت سیلاب بهاره وجود دارند، در ناحیه غرب شهرستان خلیل‌آباد مسیر رودخانه دائمی به نام کال ششطراز می‌باشد که پس از عبور از مناطق کوهستانی در شمال روستای ایرج آباد وارد دشت کاشمر می‌شود. رودخانه ششطراز بزرگ‌ترین رودخانه منطقه است و کیفیت آب این رودخانه برای مصرف آب شرب و کشاورزی مناسب است. ۲-منابع آب زیرزمینی که در حال حاضر توسط ۲۶۱ حلقه چاه عمیق و یک رشته قنات جهت کشاورزی و شرب تخلیه می‌گردد.

پوشش گیاهی

با توجه به باران کم و نامنظم و تبخیر زیاد، به ویژه در مناطق جنوبی شهرستان پوشش گیاهی مستعدی در این ناحیه وجود ندارد. در این ناحیه تنها گیاهانی می‌توانند رشد کنند که در مقابل گرما و خشکی مقاوم بوده و با شرایط طبیعی منطقه مناسب و سازگار باشند؛ و این گیاهان با فاصله می‌باشند که می‌توان به پسته وحشی یا بنه اشاره کرد. در این منطقه به علت فوق گیاهان بایستی دارای دو ویژگی باشند. اولاً ریشه در عمیق داشته باشند. دوماً برگهایی داشته باشند که بتوانند جلوی تبخیر را بگیرند. پوشش گیاهی شهرستان در شمال به صورت کوهستانی و دارای درختان و درختچه‌های کوهپایه‌ای نظیر سرو، بادام، چنار، و درختان میوه و در مرکز ناحیه جلگه‌ای که بشتر به کشاورزی اختصاص دارد و در جنوب ناحیه کویری شهرستان که بیش از ۷۰٪ وسعت شهرستان را در اختیار دارد بعلت بارندگی کم و خشکی هوا و خاک کویری دارای گیاهانی از نوع اسپند، شور، خارشتر، و درختان گز و قیچ می‌باشد در قسمت جنوب غربی که قسمتی از کویر نمک در آن واقع است به گیاهان خاص مناطق کویری برمی‌خوریم.

اماکن تاریخی، آثار باستانی و جهانگردی

آثار ثبت‌شده

ردیف	نام اثر	نگاره	دیرینگی	موقعیت	شماره ثبت ملی	تاریخ ثبت	منبع
۱	گرمابه بهشتی		دوره پهلوی	شهر خلیل‌آباد - خیابان امام، نرسیده به میدان مرکزی ۳۵°۱۵′۱۶٫۰″ شمالی ۵۸°۱۷′۱۰٫۵″ شرقی	۶۶۵۴	۱۰ دی ۱۳۸۱
۲	آب‌انبار کندر ۱		دوره پهلوی اول	شهر کندر ۳۵°۱۲′۴۲٫۷″ شمالی ۵۸°۹′۱٫۲″ شرقی	۱۳۳۷۷	۲۵ مرداد ۱۳۸۴
۳	آب‌انبار کندر ۲		دوره پهلوی اول	شهر کندر ۳۵°۱۲′۲۸٫۷″ شمالی ۵۸°۸′۵۸٫۰″ شرقی	۱۳۳۰۶	۲۲ مرداد ۱۳۸۴
۴	امامزاده سید حسن		دوره قاجار	روستای میرآباد ۳۵°۱۰′۴۶٫۲″ شمالی ۵۸°۱۹′۳۷٫۰″ شرقی	۱۳۱۶۵	۲۲ مرداد ۱۳۸۴
۵	قلعه کندر		سده ۵ تا ۷ ق	شهر کندر ۳۵°۱۲′۳۲٫۳″ شمالی ۵۸°۹′۲٫۹″ شرقی	۱۳۱۶۶	۲۲ مرداد ۱۳۸۴
۶	امامزاده سید قاسم		اواخر دوره قاجار	روستای ارغا ۳۵°۱۲′۳۲٫۳″ شمالی ۵۸°۹′۲٫۹″ شرقی	۱۳۱۶۸	۲۲ مرداد ۱۳۸۴
۷	قدمگاه حضرت علی		دوره قاجار	روستای دهنو ۳۵°۱۵′۳٫۵″ شمالی ۵۸°۱۸′۷٫۲″ شرقی	۱۳۱۶۷	۲۲ مرداد ۱۳۸۴
۸	حوض چهل پایه		اوایل دوره پهلوی	شهر کندر ۳۵°۱۲′۴۰٫۵″ شمالی ۵۸°۹′۰٫۵″ شرقی	۱۴۰۰۵	۹ بهمن ۱۳۸۴
۹	مسجد جامع خلیل‌آباد		اوایل دوره پهلوی	شهر خلیل‌آباد ۳۵°۱۵′۱۵″ شمالی ۵۸°۱۷′۹″ شرقی	۲۲۲۴۰	۳ خرداد ۱۳۸۶
۱۰	یخدان گلی		دوره قاجار	شهر خلیل‌آباد ۳۵°۱۵′۳۱٫۹″ شمالی ۵۸°۱۷′۲۲٫۸″ شرقی	۳۰۳۶۳	۱۳۹۰

  مالکیت وقفی

  مالکیت دولتی

  مالکیت خصوصی

  مالکیت عمومی

دیگر آثار

• مزار امامزاده هادی شوراب
• مزار بی‌بی حور و بی‌بی نور در روستای جابوز
• مزار و انبارخانه مهدی‌آباد
• آبگرم خلیل‌آباد و مسیر رودخانه خارزنج و تفرجگاه‌هایی که در این مسیر قرار گرفته‌است
• هفت آسیاب (آسیاب آبی) در مسیر رودخانه خارزنج
• قلعه خان سعدالدین
• قلعه بزنجرد
• حمام قدیمی خلیل‌آباد (حمام آقا)
• باغ رئیسی

پیوند به بیرون

شبکه بهداشت و درمان خلیل‌آباد