تغییر مذهب ایرانیان از سنی به شیعه
لحن یا سبک این مقاله بازتابدهندهٔ لحن دانشنامهای مورد استفاده در ویکی‌پدیا نیست. |
در بیطرفی این مقاله اختلافنظر وجود دارد. |
تغییر مذهب ایرانیان از تسنن به تشیع در طی سده‌های ۱۶هم تا ۱۸هم میلادی در زمان حکم‌رانی سلسله صفویه به‌طور گسترده به وقوع پیوست و ایران را به مرکز تشیع در جهان تبدیل کرد. همچنین این اتفاق باعث این شد که شاخه اثنی عشری تشیع بر شاخه‌های زیدی و اسماعیلی که پیش از این درصد زیادی از شیعیان ایران از آن شاخه‌ها بودند، چیره گردد.[۱][۲][۳][۴]
زمینه
ویرایشصفویه در ابتدا سنی مذهب بودند ولی حامیان اصلی آنها قبایل ترکمن آناتولی (قزلباشها) بودند که شکلی عامیانه ازشیعه را اجرا می کردند که با شیعه دوازده امامی اصلی چندان اشتراکی نداشت زیرا از منطقه ای مرزی که اعتقادات باستانی با مؤلفه‌های عرفانی و آخرالزمانی آمیخته شده بود، سرچشمه می‌گرفتند. این رویه در زمان شیخ جنید (متوفی 1460) خشونت‌بار و نظامی شد و نوعی از اسلام شیعی را به‌وجود آورد که مؤلفه‌های شمنی مانند اعتقاد به تناسخ و مهدویت در آن بود. [۵]
حمدالله مستوفی در نزهت القلوب می‌نویسد که جمعیت سنی در شهرهای بزرگ ایران غالب بوده و شیعه دوازده امامی در مناطقی مانند گیلان، مازندران، ری، ورامین، قم، کاشان، خوزستان و سبزوار در خراسان متمرکز بوده است. در دوره تیموریان و به‌ویژه در زمان آق قویونلوهای سنی مذهب، تشیع در میان دهقانان مناطق مختلف ایران وجود داشته است. در شهرهای بزرگ، برخی خانواده‌های اشرافی شیعه بودند و مناصب اداری مهمی داشتند.[۶] به گفته مستوفی مکتب سنی شافعی تقریباً در همه جای ایران بر سایر مذاهب اسلامی غلبه داشت.[۷]
دلایل
ویرایشاز منظر شیعیان، دلایل تغییر مذهب ایرانیان به شرح ذیل می‌باشد:
- تغییر مرکز حکومت علی بن ابی‌طالب از مدینه به کوفه[۸]
- هجرت بسیاری از امامزادگان، و به خصوص آمدن علی‌بن‌موسی‌الرضا امام هشتم شیعیان به ایران[۹]
- تأثیر گرفتن از سلمان فارسی (در زمانی‌که وی حاکم مدائن پایتخت پیشین ساسانیان بود)[۱۰]
- وقایع عاشورا در کربلا، و تمایل مردم به اسلام حسینی[۱۱]
- حضور بعضی از شاگردان امامان شیعه در ایران و دعوت به اهل بیت
- اثرپذیری از ایرانیان مقیم یمن که متمایل به اهل‌بیت بودند[۱۲]
با این وجود موارد زیر نیز در گسترش تشیع در ایران موثر بودند:
- ارتباط اوزون حسن پدربزرگ اسماعیل اول با اروپا و شروع اولین سری جنگ و عداوت با عثمانی توسط او[۱۳]
- تأثیرات دوره‌ی ایلخانان[۱۴] و همچنین حکومت آل‌بویه[۱۵]
- تبلیغ، گسترش و تحمیل مذهب شیعه دوازده امامی توسط شاه اسماعیل اول و دیگر شاهان صفویه به مردم ایران و جنگ با ازبک‌ها و عثمانیون برای دفاع از رسمی کردن مذهب شیعه دوازده امامی
دلیل استراتژیک:
- جنگ‌ھا با عثمانی با مسئله حرمت جنگ مسلمان با مسلمان در تضاد بود و افراد زیادی بودند که با جنگ و خون‌ریزی مسلمانان مخالف بوده و اعتقاد داشتند که باید به خلافت عثمانی پیوست و از امر خلیفه مسلمین اطاعت نمود. مذهب جدیدی که شاه اسماعیل آن را مذهب رسمی کشور اعلام نمود، از این عمل جلوگیری کرد.[۱۶]
ظهور شاه اسماعیل در ایران منجر به یکپارچگی ایران زیر پرچم یک حکومت ایرانی پس از سده‌ها ملوک‌الطوایفی شد. با تغییر مذهب مردم توسط شاهنشاهی صفوی، شیعیان تا به امروز درصد بزرگی از مردم ایران و بخش‌هایی از سرزمین‌های اطراف آن را تشکیل می‌دهند.[۱۷][۱۸]
روند شیعه شدن صفویان
ویرایشاز زمان سقوط ایران به دست مسلمانان در سده هفتم میلادی تا یکپارچگی ایران در سده شانزدهم میلادی به‌دست صفویان، اکثریت ایرانیان سنی بودند. بیشتر سنی‌های ایران از نوع حنفی و شافعی بودند که صفویان خود نیز از همین شاخه اخیر بودند. تا پایان سده پانزدهم میلادی اکثر علمای سنی از سایر سرزمین‌های اسلامی برای تحصیل اسلام به ایران می‌آمدند زیرا در سایر بخش‌های جهان اسلام به اندازه ایران مدارس اسلامی وجود نداشت. تا پیش از ظهور صفویان، شیعیان در ایران یکی از اقلیت‌های اسلامی بودند.[۱۹][۲۰][۲۱][۲۲]
شیعیان تا قبل از حمله مغول در بیشتر حکومت‌ها نسبتاً تحت فشار بودند[۲۳][۲۴] در زمان ایلخانان و تیموریان فضای بازتری برای شیعیان و ترویج تشیع به وجود آمد.[۲۵] شیعیان به دربار این حکومت‌ها راه یافتند و از این فرصت برای ترویج تشیع استفاده کردند. تا در دوره‌ی ایلخانان سلطان محمد خدابنده شیعه شد[۲۶] و در دوره‌ی تیموریان نیز سکه هایی با نام ائمه ضرب گردید.[۲۵][۲۷]
در نیمه اول قرن چهاردهم میلادی(هشتم هجری)با توجه به درگیری‌های بین ایلخانیان(شیعه) و مملوکیان(سنی) شیخ صدرالدین موسی (۷۹۴-۷۰۸ق)(۱۳۹۱-۱۳۰۵م) به تشیع تمایل پیدا کرد. وی با گروه‌های شیعه مذهبی همچون سربداران خراسان (۱۳۸۱-۱۳۳۷) ، مرعشیان طبرستان و نیز با شخصیتهای مهم دوران خود همانند تیمور لنگ و جانی بیک متحد گردید. صدرالدین با جمع آوری درآمد وقفیات و وجوهات خمس و زکات پشتیبانی اقتصادی مناسبی پیدا کرد.[۲۸]
در زمان شیخ جنید (مرگ ۱۴۶۰ م) صفویه از یک فرقه صوفیانه که حول یک مرید سازماندهی شده بود، به یک جنبش نظامی فعال با سیاست فتح و سلطه تبدیل شد. شیخ جنید با عموی خود جعفر که مخالف فعالیت‌های نظامی صوفیان بود درگیر شد و گروه نظامی شیعی خود را تشکیل داد.[۲۹] او اولین رهبر معنوی صفوی بود که از گسترش آموزه‌های شیعه و خصوصاً غالیان دوازده امامی حمایت می‌کرد.[۳۰][۳۱] پیروانش، جنید را تجسم خداوند می‌دانستند.[۳۲]
شیخ حیدر (۱۴۵۹–۱۴۸۸م) نیز به عنوان رهبر صفویه جاه طلبی سیاسی پدرش را دنبال کرد. در زمان او، صفویه به عنوان یک جنبش سیاسی شیعی دوازده امامی به‌طور فزاینده ای در منطقه تبلور یافت. حیدر نیز همچون جنید در نظر پیروانش یک شخصیت الهی بود.[۳۳]
اسماعیل اول از مارتا و شیخ حیدر ۱۴۸۷ م در اردبیل به دنیا آمد. مادرش مارتا یا حلیمه بیگم، دختر اوزون حسن، فرمانروای سلسله ترکمان آق قویونلو و همسر مسیحی او تئودورا معروف به دسپینا خاتون بود.[۳۴] دسپینا خاتون دختر ژان چهارم امپراتور ترابوزان بود. او در قراردادی برای محافظت از امپراتوری ترابوزان در برابر ترکان عثمانی با اوزون حسن ازدواج کرده بود.[۳۵]
کیفیت تشیع صفویان
ویرایشدر ابتدا تشیع اثنی عشری قزلباش ها چندان شباهتی به تشیع اثنی عشری دوران پس از غیبت کبری یا نمونه امروزی آن نداشت. آنها به آموزه های شیوخ اولیه صفوی شیخ حیدر و پسرش اسماعیل اول، پایبند بودند و شاهان صفوی را به‌عنوان مرشد خود قدیس یا دارای شخصیت های الهی می دانستند و از این رو به عنوان غلات طبقه بندی می شوند.[۳۶] به گونه‌ای که هنگام اشغال تبریز، در میان سران قزلباش حتی یک کتاب در مورد شیعه دوازده امامی وجود نداشت. کتاب علامه حلی (۱۲۵۰-۱۳۲۵میلادی) از کتابخانه‌ی شهر تهیه شد تا راهنمای دینی برای دولتمردان باشد. علمای شیعه در شکل‌گیری سیاست‌های مذهبی صفویه در ابتدا مشارکت نداشتنداز این رو طی سال‌های بعد، علمایی از لبنان، عراق و بحرین وارد ایران شدند تا عمل و اعتقادات اثنی عشری را اشاعه دهند.[۳۷]
مرشد قزلباشان
ویرایششاه اسماعیل صفوی در سال ۱۵۰۱ تبریز را فتح کرد و خود را شاهنشاه ایران خواند. او سپس ارمنستان، داغستان، اران و شروان را فتح نمود. شاه اسماعیل یک دهه بعد تقریباً همه ایران را زیر کنترل خود داشت، جایی که اکثریت مردم آن سنی بودند. پروژه‌ی شیعه کردن مردم ایران توسط وی آغاز شد و این کار را در مناطقی که فتح کرد با موفقیت کامل به پایان رساند. او مردم را مجبور می‌کرد تا سه خلیفه اول را نفرین کنند و به علمای سنی تنها سه انتخاب می‌داد: تشیع، مرگ یا تبعید. اگر این علما مرگ یا تبعید را برمی‌گزیدند علمای شیعه جای خالی ایشان را به سرعت پر می‌کردند.[۳۸][۳۹][۴۰]
دلایل صفویان برای تغییر مذهب ایرانیان
ویرایشمهمترین دلایل صفویان برای تغییر مذهب ایرانیان، دلایل سیاسی بود از این رو پژوهش‌گران آنها را از این قرار می‌دانند:
- ادامه سیاست عداوت با عثمانی و نزدیکی به اروپای مسیحی که از چهل سال قبل توسط اوزون حسن اتخاذ شده بود.[۴۱]
- صفویان نیاز داشتند تا ایران در برابر سرزمین‌های سنی که مهمترین آنها عثمانی بود، هویت منحصر به فرد خود را داشته باشد.[۴۲][۴۳][۴۴]
- رقابت با عثمانی را باید مهمترین دلیل به شمار آورد؛ صفویان و عثمانیان در تمام زمان هم‌زیستی‌شان، با یکدیگر روابط خصمانه‌ای داشتند و شاهنشاهان صفوی، ایرانیان سنی مذهب را نوعی ستون پنجم در سرزمین‌های خود می‌دیدند.[۴۵]
- آنها نیاز به مردمی داشتند که به دولت ایران وفادار باشند و دین برای جلب این وفاداری وسیله مناسبی بود.[۴۶]
رویه عثمانی
ویرایشسلطان بایزید دوم در نامه‌هایی از شاه‌اسماعیل اول خواست که با تعادل در سیاست مذهبی خود و توهین نکردن به باورهای اهل سنت و آزار نرساندن به ایشان، حکومت مستقل و ثابتی را در ایران برپا کند و اشاره کرد که ایرانیان ثابت کرده‌اند تا زمانی‌که حاکمان ایشان از خودشان نباشند و ریشه آنها در داخل مرزهای ایران قرار نداشته باشد، از آنها با رضایت خاطر تبعیت نمی‌کنند. او آغاز سلسله صفوی را ضمن دعوت به عدم تعصب و خشونت تبریک گفت، اما شاه‌اسماعیل به این دعوت توجهی نکرد و سیاست خشونت‌بار مذهبی خود را ادامه داد که درنهایت به نبرد با جانشین بایزید، یعنی سلطان سلیم اول انجامید. تعصبات مذهبی در ایران بازتاب‌هایی در بیرون از مرزها داشت؛ چنان‌که در عثمانی، کشتار و آزار شیعیان آغاز گشت و به همین منوال در آسیای مرکزی نیز کشتار و آزار شیعیان ادامه داشت. حتی علمای شیعه‌ی حجاز در میانه عصر صفوی نامه‌ای به علمای اصفهان نوشتند که شما در اصفهان سبّ و لعن می‌کنید و ما در حجاز رنج تبعات آن را تحمل می‌کنیم.[۴۷]
روش‌های صفویان برای تغییر مذهب مردم ایران
ویرایش- تحمیل مذهب شیعه به عنوان مذهب اجباری و حکومتی و مجبور کردن بسیاری از صوفیان سنی مذهب به شیعه شدن[۴۸][۴۹][۵۰]
- شاه اسماعیل مساجد اهل سنت را به مساجد اهل تشیع تغییر کاربری داد و خانه‌ی اهل تسننی که حاضر به گرویدن به تشیع نمی شدند را تخریب می‌کرد. تومه پیرس، سفیر پرتغالی چین که در آن زمان به ایران سفر کرده بود در کتاب خود می‌نویسد: «او (شاه اسماعیل) کلیساهای ما را اصلاح می‌کند و خانهٔ همهٔ مسلمانانی که از سنت محمد پیروی می‌کنند خراب می‌کند»[۵۱]
- او لعن آیینی و اجباری سه خلیفه اول اهل سنت (ابوبکر، عمر و عثمان) را به عنوان غاصبان خلافت در مساجد اجباری کرد، دارایی سنی‌ها را کشف و ضبط کرد و طریقت‌های سنی مذهب را از بین برد.
- شاه اسماعیل اول از حمایت دولتی برای توسعهٔ زیارتگاه‌ها، نهادها و هنر شیعی استفاده کرد. او همچنین عالمان شیعه را جایگزین عالمان سنی کرد و فضا را برای آنها باز کرد.[۵۲][۵۳][۵۴]
- او خون سنی‌های زیادی را ریخت و به تخریب و بی‌حرمتی به قبرها و مساجد سنی‌ها پرداخت تا حدی که بایزید دوم که در ابتدا، پیروزی‌های شاه اسماعیل را به او تبریک می‌گفت از او درخواست کرد آزار سنی‌ها را متوقف کند اما شاه اسماعیل به خواستهٔ او توجهی نکرد و همچنان به گسترش تشیع با شمشیر ادامه داد.[۵۵][۵۶]
- او سنی‌های سرسخت را آزار، اعدام و زندانی می‌کرد.[۵۷][۵۸]
- او ۱۸ ذی‌الحجه (واقعه غدیر خم) سالروز ولایت خلیفهٔ چهارم علی بن ابی طالب و ۹ ربیع‌الاول سالروز کشته شدن خلیفهٔ دوم عمر بن خطاب را جشن ملی اعلام کرد؛ (عمرکشان) هر چند بعدها جشن دوم با بهبود روابط با کشورهای سنی مذهب، حداقل از حالت رسمی و ملی خارج شد.[۵۹]
- در سال ۱۵۰۱ شاه اسماعیل از شیعیان خارج از ایران دعوت کرد به ایران بیایند تا در برابر اکثریت سنی آن ممالک در امان باشند.[۶۰]
عوامل گسترش تشیع در دوره صفویان
ویرایش
زیارت حرم‌های صوفی‌های والامقام برای نذر کردن یا طلب شفاعت در دوره‌های پیش از صفویه متداول بود. پس از صفویه تبدیل امامزاده‌ها - بقاع فرزندان و باقی‌ماندگان ائمه- به کانون زیارت مورد تشویق قرار گرفت. وجود امامزاده‌ها در خاک ایران شرایطی را ایجاد کرد که آن را می‌توان گرویدن جغرافیایی سرزمین ایران به تشیع نام‌گذاری نمود. مهمترین این اماکن مقدس حرم امام رضا در مشهد و مجموعه ساختمان‌های پیرامون آن بود. این حرم که پیش از به قدرت رسیدن صفویان، توسط تیموریان تزیین بسیار شده بود، مورد توجه ویژه شاه عباس قرار داشت. قم، مدفن فاطمه معصومه، خواهر امام هشتم شیعیان، زائرینش از مشهد کمتر بود ولی با وجود برجستگی پیشینش در توسعه دانشوری شیعی در سایه اصفهان به عنوان مرکز یادگیری قرار داشت. قم همچون مشهد در دوره صفوی مورد توجه سلطنتی قرار داشت؛ به‌گونه‌ای که چهار تن از شاهان صفوی خواهان دفن در حرم فاطمه معصومه بودند.[۶۱]
تقویم نیز نقش مشخصی در همسان‌سازی دوام‌دار مردم ایران در تشیع داشت. پاسداشت کشته‌شدن حسین بن علی در روز عاشورا، که مراسم عزاداری آن در دوره صفوی روز به روز گسترش بیشتری یافت عملاً مهمترین رویداد مذهبی سال شد. قرائت شعر یا نثر توصیف‌گر مصائب او به همراه دیگر اعضای خانواده پیامبر عمل شایسته‌ای تلقی می‌شد که می‌تواند هر زمان در سال انجام شود. عید غدیر، روزی که بنا بر باور شیعی، پیامبر اسلام، علی بن ابی‌طالب را به عنوان جانشین خود انتخاب کرد نیز بسیار جشن گرفته می‌شد. جشن دیگری که به آن بها داده شد، جشن عمرکشان بود، که جشنی اغلب زننده، درباره ترور عمر بن خطاب خلیفه دوم اهل سنت بوده است.[۶۱]
محو تقریباً کامل تسنن از فلات ایران، که با این و دیگر راه‌ها حاصل شد، به وضوح باید تدریجی بوده باشد و حداقل در بعضی نقاط در ابتدا شامل پذیرش عمل‌گرایانه و ظاهری یک آیین تحمیلی بوده‌است. مشخصاً سرشناسان سنی قزوین لجوج از آب درآمدند و تعداد زیادی از آنان در دوران حکومت شاه تهماسب یکم به خاطر انحراف مذهبی اعدام شدند. برای تداوم وفاداری به تسنن در برخی محل‌ها تا دوره عباس یکم، مخصوصاً در شرق ایران، شواهدی وجود دارد. در سال ۱۰۰۸ قمری/۱۵۹۹ میلادی او کارزار آزار سنی‌های سرخه (سمنان) را شروع کرد ولی سه دهه بعد تسنن همچنان در این شهر متداول بود، گرچه در پیرامون آن کمتر متداول بود. کنار گذاشتن سنی‌ها از معافیت‌های مالیاتی توسط همان پادشاه نشانگر دوام قابل توجه تسنن در نواحی معین و عزم برای محو آن است. سنی‌ها در غرب حتی تا همدان آن قدر پرشمار بودند که کدخدای شهر نیز از آنان بود، او در سال ۱۰۱۷ توسط شاه عباس اعدام شد. تنها مورد ثبت شده‌ای که شاه عباس آماده پذیرش سنی گری بی ایجاد مزاحمت برای آنان در یکی از منطقه‌های تحت کنترلش بوده بازدیدی از تالش است که او در برابر پیشنهادها برای مجبور کردن مردم آن به رها کردن شافعی گری موروثی مقاومت کرد و به خدمات نظامی ای که آنان به نیاکانش کرده بودند اشاره کرد. برخی نواحی تالش به تشیع گرویدند اما این کار تا قرن نوزدهم طول کشید.[۶۱]
فترت پس از صفویه
ویرایشنابودی دولت صفوی به دست شورشیان افغان در سال ۱۷۲۲ میلادی نشان داد که گرایش اکثریت قاطع ایرانیان به تشیع بزرگترین دستاورد این دودمان بوده‌است چرا که با وجود نبود حمایت شایان توجه دولتی به مدت سه دهه یا بیشتر، تشیع به عنوان آیین خاص و شبه-ملی ایران دوام آورد. اما اصفهان بیشتر به خاطر خرابی‌ای که شورشیان افغان بدان وارد کردند، جاذبه خود را به عنوان مرکز جهان شیعی از دست داد، و تمرکز فعالیت دانشورانه به عتبات، شهرهای دارای حرم در عراق منتقل شد. حمله افغان‌ها نیز تا حدی، نتیجه آزار مکرر سنیان افغانستان امروزی قلم‌داد می گردد.[۶۱]
جستارهای وابسته
ویرایش
- منبع‌شناسی تاریخ صفوی
- دودمان صفویان
- بینش و ایدئولوژی صفویان
- هنر دوره صفوی
- ارتش ایران صفوی
- فهرست نبردهای شاهنشاهی صفوی
- فهرست شاهان صفوی
- نقشه ایران در اواخر دوره صفویه
- شجره‌نامه صفویان
- شجره‌نامه مرعشیان اصفهان
منابع
ویرایش- ↑ «مقالات مرتبط با شیعه امامیه - نورمگز». www.noormags.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۱۰.
- ↑ «شاه اسماعیل نه خودش مذهبی بود، نه حکومتش دینی/ حکومت صفوی عمل‌گرا و سکولار بود». خبرگزاری ایلنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۱۰.
- ↑ «ایرانیان چگونه شیعه شدند؟». مشرق نیوز. ۲۰۱۲-۰۱-۱۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۱۰.
- ↑ پوراحمدی, حسین; سیاب, علی بابایی. "ایرانیان و نقش کوفه در تشیع آنان". فصلنامه شیعه‌شناسی (به فارسی). 10 (39): 7. ISSN 1735-4722.
- ↑ Matthee, Rudi (2020a). "Safavid dynasty". Encyclopaedia Iranica Online. Brill. Retrieved 20 September 2024.
- ↑ Amoretti, B. S. (1986). "Religion in the Timurid and Safavid periods". In Lockhart, Laurence; Jackson, Peter (eds.). The Cambridge History of Iran, Volume 6: The Timurid and Safavid Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 610–655. ISBN 0-521-20094-6.
- ↑ Amoretti, B. S. (1986). "Religion in the Timurid and Safavid periods". In Lockhart, Laurence; Jackson, Peter (eds.). The Cambridge History of Iran, Volume 6: The Timurid and Safavid Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 610–655. ISBN 0-521-20094-6.
- ↑ پیدایش و گسترش تشیع در ایران بایگانی‌شده در ۱ مارس ۲۰۲۰ توسط Wayback Machine پرسمان (پرسمان دانشگاهیان)
- ↑ علل گرایش ایرانیان به تشیع و گسترش آن الشیعه
- ↑ مدنی، الدرجات الرفیعه فی طبقات الشیعه، ص۲۱۵
- ↑ ایرانیان چگونه شیعه شدند؟ آوینی
- ↑ التنبیه و الاشراف، (مسعودی) ۲۵۹
- ↑ The Cambridge History of Iran, Volume 6 edited by William Bayne Fisher, Peter Jackson, Lawrence Lockhart, Ilya Gershevitch, Ehsan Yarshater, Peter Avery, John Andrew Boyle, Richard Nelson Frye ص۱۷۶. کاراکتر line feed character در
|عنوان=در موقعیت 40 (کمک) - ↑ کاشانی، عبدالله بن علی، تاریخ اولجایتو، ۱۳۴۸ش، ص۹۹–۱۰۱
- ↑ «آغاز ظهور شیعه و حکومت آنان در بغداد ( آل بویه)». hawzah.net. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۶-۰۸.
- ↑ موسی موسوی اصفهانی-شیعه و تصحیح ص۸۵.
- ↑ The Caspian: politics, energy and security, By Shirin Akiner, pg.158
- ↑ «شاه اسماعیل اول صفوی». web.archive.org. ۲۰۱۹-۱۱-۱۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۱ نوامبر ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۱۰.
- ↑ Islam, continuity and change in the modern world, By John Obert Voll, pg.80
- ↑ The Ottoman Empire: The Classical Age, 1300–1600, by Halil Inalcik, pg.167.
- ↑ The golden age of Islam, By Maurice Lombard, pg.Xiv
- ↑ "Iran: Safavid Period", Encyclopedia Iranica by Hamid Algar. Excerpt: "The Safavids originated as a hereditary lineage of Sufi shaikhs centered on Ardabil, Shafe'ite in school and probably Kurdish in origin."
- ↑ مظلومیت شیعه در تاریخ. نویسنده علی اکبر حسنی
- ↑ محمد شعبانی. فرازهایی از تاریخ ترک ها. ص. ۴۵.
- ↑ ۲۵٫۰ ۲۵٫۱ احسان اشراقی، نصرت خاتون علوی. وحدت مذهبی ایرانیان در دورة صفوی.
- ↑ تاریخ ایران کمبریج، جلد پنجم از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، جی.آ. بویل، انتشارات امیرکبیر، صفحهٔ ۳۷۶.
- ↑ مسعود بیات. گمانه‌زنی‌هایی در باب علل گرایش تیموریان به تشیع.
- ↑ دنیای صفوی-رودی ماتیی-نسخه انگلیسی ص۲۱و۲۲.
- ↑ دنیای صفوی-رودی ماتیی-نسخه انگلیسی ص۲۳.
- ↑ Vincent J. Cornell,Voices of Islam: Voices of tradition, pg.225
- ↑ Seyyed Hossein Nasr,Traditional Islam in the modern world, pg.61
- ↑ Jaroslav Krejčí, Anna Krejčová, Before the European challenge, pg.151
- ↑ Islam without Allah?, By Colin Turner, pg.63
- ↑ Peter Charanis. "Review of Emile Janssens' Trébizonde en Colchide", Speculum, Vol. 45, No. 3,, (Jul. , 1970), p. 476.
- ↑ Anthony Bryer, open citation, p. 136.
- ↑ Momen, 1985
- ↑ Moojan Momen, "An Introduction to Shi'i Islam", Yale Univ. Press, 1985, شابک ۰−۳۰۰−۰۳۴۹۹−۷, p. 397
- ↑ Daniel W. Brown (2009). A New Introduction to Islam. John Wiley & Sons. pp. 235–236.
- ↑ Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces. Steven R. Ward, p. 43.
- ↑ A new introduction to Islam. Daniel W. Brown, p. 191.
- ↑ The Cambridge History of Iran, Volume 6 edited by William Bayne Fisher, Peter Jackson, Lawrence Lockhart, Ilya Gershevitch, Ehsan Yarshater, Peter Avery, John Andrew Boyle, Richard Nelson Frye ص۱۸۹. کاراکتر line feed character در
|عنوان=در موقعیت 40 (کمک) - ↑ Modern Iran: roots and results of revolution. Nikki R. Keddie, Yann Richard, p. 11.
- ↑ Iran: religion, politics, and society: collected essays. Nikki R Keddie, p. 91.
- ↑ The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule. Audrey L Altstadt, p. 5.
- ↑ Modern Iran: roots and results of revolution. Nikki R Keddie, Yann Richard, p. 11.
- ↑ The failure of political Islam. Olivier Roy, Carol Volk, p. 170.
- ↑ مناسبات ایران و عثمانی در دوره صفویه نویسندگان: محمدحسین امیراردوش منبع: زمانه 1385 شماره 50.
- ↑ Modern Iran: roots and results of revolution]. Nikki R Keddie, Yann Richard, pp. 13, 20
- ↑ The Encyclopedia of world history: ancient, medieval, and modern[پیوند مرده]. Peter N. Stearns, William Leonard Langer, p. 360.
- ↑ Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces. Steven R Ward, pg.43
- ↑ The Judeo-Persian poet ‘Emrānī and his "Book of treasure": ‘Emrānī's Ganǰ… ‘Emrānī, David Yeroushalmi, p. 20.
- ↑ A new introduction to Islam. Daniel W Brown, p. 191.
- ↑ Encyclopaedic Historiography of the Muslim World. NK Singh, A Samiuddin, p. 90.
- ↑ The Cambridge illustrated history of the Islamic world. Francis Robinson, p. 72.
- ↑ Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces. Steven R. Ward, p. 44.
- ↑ Iran and America: re-kindling a love lost]. Badi Badiozamani, pp. 174–5.
- ↑ The Cambridge illustrated history of the Islamic world. Francis Robinson, p. 72.
- ↑ Iraq: Old Land, New Nation in Conflict. William Spencer, p. 51.
- ↑ Culture and customs of Iran. Elton L Daniel, ‘Alī Akbar Mahdī, p. 185.
- ↑ Iraq: Old Land, New Nation in Conflict. William Spencer, p. 51.
- ↑ ۶۱٫۰ ۶۱٫۱ ۶۱٫۲ ۶۱٫۳ Foundation, Encyclopaedia Iranica (2021-05-17). "Welcome to Encyclopaedia Iranica". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Retrieved 2022-06-02.