قباد یکم

قباد یکم (به پارسی میانه: 𐭪𐭥𐭠𐭲 ت.ت. 'کَوات'؛ ۴۷۳ – ۱۳ سپتامبر ۵۳۱ میلادی) بیستمین شاهنشاه ایران و انیران از خاندان ساسان در ایران‌شهر بود که دو بار بر تخت پادشاهی نشست؛ او در آغاز از ۴۸۸ تا ۴۹۶ مـ. و در انجام از ۴۹۹ تا ۵۳۱ مـ. زمامدار گشت. قباد پسر پیروز یکم (حکـ. ۴۸۴–۴۵۹) بود که پس از برکناری عمویش بلاش (حکـ. ۴۸۸–۴۸۴) از پادشاهی توسط بزرگان ساسانی، جانشین وی شد.

قباد یکم کَوات 𐭪𐭥𐭠𐭲
شاهنشاه ایران و انیران
دینار قباد یکم ضرب شوش
بیستمین شاهنشاه ساسانی (ایران‌شهر)
نخستین دوره فرمانروایی	۴۸۸ – ۴۹۶
پیشین	بلاش
جانشین	جاماسپ
دومین دوره فرمانروایی	۴۹۹ – ۵۳۱
پیشین	جاماسپ
جانشین	خسرو یکم
زاده	۴۷۳
درگذشته	۵۳۱
همسر(ان)	نیون‌دخت
فرزند(ان)	کاووس زاماسپ خشایار خسرو یکم سامبیکه
خاندان	خاندان ساسان
پدر	پیروز یکم

قباد وارث یک شاهنشاهی رو به زوال بود که در آن اقتدار و موقعیت پادشاه، تا حد بسیاری کاهش یافته بود. او کوشش کرد با اصلاحات بسیاری امپراتوری خود را بازسازی کند اما اجرای اصلاحات پس از او و بدست پسرش خسرو یکم تکمیل شد. قباد توانست با بهره از مزدک، واعظ مزدکی، یک انقلاب اجتماعی را هدایت کند که در نهایت منجر به تضعیف اقتدار اشراف و روحانیت گشت. او با اقداماتی که انجام داد و همین‌گونه کشتن سوخرا، در قلعه فراموشی زندانی شد و به سلطنت اولیه خود پایان داد. پس از او، برادرش جاماسپ جایگزینش شد. قباد توانست با کمک خواهرش و فرمانده‌ای به نام سیاوش با تعدادی از پیروانش به سمت شرق — قلمرو پادشاه هپتالی — بگریزد، جایی که با کمک پادشاه هپتالیان از لشکری برخوارد گشت. این اقدامات سرانجام قباد را در ۴۹۹ مـ. به سلطنت بازگرداند.

جدال و وقفه‌ای که برای پادشاهی رخ داد مسبب ورشکستی شاهنشاهی شد که در نهایت قباد را وادار کرد از آناستاسیوس یکم، امپراتور بیزانس درخواست کمک مالی کند. بیزانسی‌ها پیش‌تر برای دفاع از قفقاز در مقابل حملات شمالی، داوطلبانه به ایرانیان کمک مالی کرده بودند. آناستاسیوس با رد درخواست کمک مالی، باعث شد تا قباد ساسانی به قلمرو امپراتوری بیزانس حمله کند که سرآغازی بر جنگ آناستازی بود. قباد ابتداء به ترتیب تئودوسیوپلیس، مارتیروپولیس و سپس آمد را پس از سه ماه محاصره شهری تصرف کرد. پس از صلح دو امپراتوری در ۵۰۶ مـ. ، بیزانسی‌ها موافقت کردند که در ازای باز پس‌گیری آمد، به قباد برای نگهداری استحکامات قفقاز کمک‌های مالی کنند. در همین زمان بود که قباد جنگی طولانی با متحدان پیشین خود، هپتالی‌ها را شروع کرد که عاقبت منجر به باز پس‌گیری خراسان از آن‌ها در ۵۱۳ مـ. شد.

اختلاف بر سر اقلیم لازستان محرکی شد تا بیزانسی‌ها از به رسمیت شناختن خسرو به‌عنوان وارث قباد خودداری کنند و همین مسئله لازمه مناقشه‌ای بین شاهنشاهی ساسانیان و بیزانس را فراهم ساخت که جنگ ایبری نام گرفت و در ۵۲۸ مـ. در گرجستان کنونی اتفاق افتاد. با توجه به بی‌ثمری جنگ برای طرفین، ارتش قباد در نبردهای دارا و ساتالا دو شکست چشمگیر را متحمل شد و به نیروهای بیزانس نیز خسارات سنگین وارد آمد. قباد ساسانی در ۵۳۱ مـ. در حالی که سپاه ساسانی مارتیروپولیس را محاصره کرده بود،‌ بر اثر بیماری درگذشت. خسرو یکم جانشین او گشت و وارث امپراتوری بزرگ و نیرومندی برابر امپراتوری بیزانس شد.

غلبه قباد ساسانی بر چالش‌ها و مسائل فراوانی که در دوران حکومتش به میان آمد، وسیله‌ساز این شد تا او را یکی از کارآمدترین و موفق‌ترین پادشاهان شاهنشاهی ساسانی بدانند. ایران‌شناس نیکولاس شیندل درباره او نقل می‌کند: او «نابغه‌ای در نوع خود بود، حتی اگر از نوع ماکیاولی باشد.»

نام

نام «کَوات» به دلیل افزایش تمایل ساسانیان به تاریخ کیانیان، از پادشاه اساطیری کیانی، «کَوی‌کَوات» (کی‌قباد) گرفته شد. این نام در یونانی به «کَباتس» (Kabates)، در چینی به «چو ئه دو» (Chü-he-to) و در عربی به «قُباد» (Qubādh) دگرگون شده است.

پیشینه و وضعیت ایران ساسانی

قباد که فرزند پیروز یکم (حکـ. ۴۸۴–۴۵۹) شاهنشاه ساسانی بود در ۴۷۳ مـ. به دنیا آمد. دودمان ساسان در ۲۲۴ مـ. پس از پیروزی اردشیر یکم ساسانی (حکـ. ۲۴۲–۲۲۴) بر شاهنشاهی اشکانی، آغاز سلطنت کرد. در آن دوران، جامعه ایران به شدت ارتش‌گرا شده و اشراف خود را «بزرگان سلحشور» (ارتشتاران) می‌خواندند. شاهنشاهی نیز نسبت به امپراتوری روم، جمعیت کمتری داشت و از لحاظ مالی ضعیف بود و تمرکز قدرت در آن ثبات نداشت. پیامد آن چنین بود که شاهنشاهان ساسانی از نظامیان ثابت کمتری برخوردار بودند و در مقابل به تأمین نیروی انسانی از طبقه اشراف و اعیان وابستگی داشتند. استثنای قوا نیز وجود داشت که مشتمل بر سواره‌نظام سلطنتی، سربازان پادگان و دژ و واحدهای نظامی استخدامی خارج از ایران می‎شد.

اکثریت خاندان‌های نجیب و قدرتمند از اشراف اشکانی (وزرگان) بودند که در فلات ایران تمرکز یافتند. آن‌ها تا حد اعظمی خودمختاری خود را حفظ کردند و نیز ستون اصلی ارتش فئودال ساسانی را تشکیل می‌دادند. شاهنشاهان ساسانی نظارت چندانی بر وزرگان نداشتند؛ همین‌طور تلاش برای محدودسازی خودمختاری آن‌ها معمولاً منجر به قتل شاه می‌شد. نهایتاً بزرگان اشکانی به جهت منافع شخصی،‌ سوگند فردی و احتمالاً آگاهی از خویشاوندی «آریایی» (ایرانی) که نسبت به فرمانروایان پارس داشتند،‌ به شاهنشاه ساسانی خدمت کردند.

یکی دیگر از اجزای حیاتی ارتش ساسانی، سواره‌نظام ارمنی بود که از خارج از صفوف وزرگان اشکانی به خدمت گرفته می‌شد. با شورش ارمنستان در ۴۵۱ مـ. و از دست دادن سواره‌نظام، تلاش ساسانیان را برای تحت سیطره نگه داشتن قبایل هون (هپتالی‌ها، کیداری‌ها، خیون‌ها و آلخون‌ها) در مرز شمال شرقی تضعیف گشت. پیش‌تر یزدگرد دوم (حکـ. ۴۵۷–۴۳۸) که پدربزرگ قباد بود، در طول جنگ‌های خود که بیشتر در اشغال آن‌ها گذشت، توانسته بود کیداریان را از حدود شاهنشاهی دور نگه دارد. با این همه، در این برهه اقتدار شاهنشاهی ساسانی در آسیای میانه رو به زوال گذاشت.

پیروز میان سال‌های ۴۷۴ مـ. و در اواخر دهه ۴۷۰ مـ. / اوایل دهه ۴۸۰ مـ. به ترتیب دوبار توسط هپتالی‌ها شکست خورده و اسیر شد. او در دومین شکست خود به جهت باج و خون‌بها، پیشنهاد پرداخت سی قاطر درهم نقره را داد اما تنها توانست بیست بسته نقره بپردازد. پیروز چون قادر نبود ده بسته نقره مقرر دیگر را بپردازد، قباد را در ۴۸۲ مـ. به عنوان گروگان به دربار هپتالیان فرستاد تا الباقی را تحویل دهد. او سرانجام توانست ده بسته نقره را با وضع مالیات بر رعایای خود به دست آورد و قباد را پیش از اینکه سومین لشکرکشی خود را در ۴۸۴ مـ. آغاز کند، آزاد کرد. پیروز احتمالاً در نزدیکی بلخ، توسط لشکر هپتالی شکست خورد و کشته شد. در طی نبرد، ارتش او به طور کامل نابود گشت، چهار تن از پسران و برادران او کشته شدند و همین‌طور پیکر پیروز نیز هرگز یافت نشد. پس از شکست، شهرهای اصلی ساسانی در نواحی شرقی که شامل خراسان−نیشابور، هرات و مرو بود، تحت حکومت هپتالیان قرار گرفتند.

در همین حین، سوخرا که از اعضای خاندان پارتی کارن — یکی از هفت خاندان بزرگ ایران — بود، به سرعت قوای جدیدی را فراهم آورد و مانع پیشروی و تهاجم بیشتر هپتالی‌ها شد. بزرگان ایرانی به ویژه سوخرا و ارتش‌سالار شاپور مهران که از خاندان مهران بود، بلاش، برادر پیروز را به عنوان شاهنشاه انتخاب کردند. بلاش ساسانی در میان اشراف و روحانیون محبوبیت نداشت؛ متعاقب آن‌ها او را در ۴۸۸ مـ. — چهار سال پس از انتصاب به عنوان شاهنشاه — نابینا و سپس از سلطنت مخلوع گردانیدند. سوخرا که نقش کلیدی در عزل بلاش داشت، قباد را به عنوان شاهنشاه جدید ایران منصوب کرد. به گفته ابوعلی مسکویه، سوخرا دایی قباد بوده است.

فرمانروایی نخست

دستیابی و جایگاه شاهنشاهی

قباد در ۴۸۸ مـ. و در سن ۱۵ سالگی بر تخت نشست. سکه‌های او تصدیق می‌کند که او در هنگام رسیدن به پادشاهی جوان بوده، چراکه با ریش و سبیلی کوتاه مصور گشته است. او وارث یک شاهنشاهی گشت که در شکننده‌ترین سطح خود قرار گرفته بود. اشراف و روحانیون در آن زمان دارای نفوذ و قدرت بسیاری بودند و عقیده آن‌ها در انتخاب پادشاه تأثیر داشت؛ عزل بلاش از سلطنت صحه‌ای بر قدرتشان بود. از رویی، خشکسالی، قحطی و شکست‌های سنگین از هپتالیان، شاهنشاهی را از منظر اقتصادی ناتوان کرد. پادشاهی هپتالیان که بخش بزرگی از استان‌های شرقی را تصرف کرده بود، دربار ساسانی را مجبور ساخت که با مبالغ هنگفت به آن‌ها خراج بگزارد که عاقبت باعث نابودی خزانه سلطنتی شد. در همین احوال، شورش‌ها و منازعاتی نیز در استان‌های غربی از جمله ارمنستان و ویروزان (ایبری) رخ داد. همزمان با شورش‌ها،‌ رویگردانی و انزوای طبقه دهقان شاهنشاهی بیش از پیش ناآرام و پرآشوب گشت.

تبارنامه

یزدگرد دوم (حکـ.۴۵۷–۴۳۸)

هرمز سوم (حکـ.۴۵۹–۴۵۷)

پیروز یکم (۴۸۴–۴۵۷)

بلاش (حکـ.۴۸۸–۴۸۴)

زریر (مرگـ. ۴۸۵)

بالین‌دخت

قباد یکم (حکـ.۵۳۱–۴۹۸/۹، ۴۹۶–۴۸۸)

جاماسپ (حکـ.۴۹۸/۹–۴۹۶)

پیروزدخت

سامبیکه

کاووس (مرگـ. حـ.۵۳۱)

جاماسپ

خشایار

خسرو انوشیروان (حکـ.۵۷۹–۵۳۱)

منابع

• Bosworth, C.E., ed. (1999). The History of al-Ṭabarī, Volume V: The Sāsānids, the Byzantines, the Lakhmids, and Yemen. SUNY Series in Near Eastern Studies. Albany, New York: State University of New York Press. ISBN 978-0-7914-4355-2.
• Axworthy, Michael (2008). A History of Iran: Empire of the Mind. New York: Basic Books. pp. 1–368. ISBN 978-0-465-00888-9.
• Bonner, Michael (2020). The Last Empire of Iran. New York: Gorgias Press. pp. 1–406. ISBN 978-1463206161.
• Boyce, Mary (2001). Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices. Psychology Press. pp. 1–252. ISBN 9780415239028.
• Calmard, Jean (1988). "KERMANSHAH iv. HISTORY TO 1953". Encyclopaedia Iranica, Vol. XVI, Fasc. 3. pp. 319–324.
• Chaumont, M. L. (1985). "ALBANIA". Encyclopaedia Iranica, Vol. I, Fasc. 8. pp. 806–810.
• Chaumont, M. L.; Schippmann, K. (1988). "Balāš, Sasanian king of kings". Encyclopaedia Iranica, Vol. III, Fasc. 6. pp. 574–580.
• Crone, Patricia (1991). "Kavād's Heresy and Mazdak's Revolt". Iran. 29: 21–42. doi:10.2307/4299846. JSTOR 4299846. (نیازمند ثبت‌نام)
• Curtis, Vesta Sarkhosh; Stewart, Sarah (2009). The Rise of Islam: The Idea of Iran Vol 4. I.B. Tauris. ISBN 978-1845116910.
• Daryaee, Touraj (2009). "ŠĀPUR II". Encyclopaedia Iranica.
• Daryaee, Touraj (2014). Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire. I.B.Tauris. pp. 1–240. ISBN 978-0857716668.
• Daryaee, Touraj; Rezakhani, Khodadad (2016). From Oxus to Euphrates: The World of Late Antique Iran. H&S Media. pp. 1–126. ISBN 9781780835778.
• Daryaee, Touraj; Rezakhani, Khodadad (2017). "The Sasanian Empire". In Daryaee, Touraj (ed.). King of the Seven Climes: A History of the Ancient Iranian World (3000 BCE - 651 CE). UCI Jordan Center for Persian Studies. pp. 1–236. ISBN 9780692864401.
• Daryaee, Touraj; Canepa, Matthew (2018). "Mazdak". In Nicholson, Oliver (ed.). The Oxford Dictionary of Late Antiquity. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-866277-8.
• Daryaee, Touraj; Nicholson, Oliver (2018). "Qobad I (MP Kawād)". In Nicholson, Oliver (ed.). The Oxford Dictionary of Late Antiquity. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-866277-8.
• Daryaee, Touraj (2000). "YAZDEGERD II". Encyclopaedia Iranica.
• Frye, R. N. (1983). "The political history of Iran under the Sasanians". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-20092-X.
• Frye, Richard Nelson (1984). The History of Ancient Iran. C.H.Beck. pp. 1–411. ISBN 9783406093975. false.
• Gadjiev, Murtazali (2017a). "APZUT KAWĀT WALL". Encyclopaedia Iranica.
• Gadjiev, Murtazali (2017b). "Construction Activities of Kavād I in Caucasian Albania". Iran and the Caucasus. Brill. 21 (2): 121–131. doi:10.1163/1573384X-20170202.
• Gaube, H. (1986). "ARRAJĀN". Encyclopaedia Iranica, Vol. II, Fasc. 5. pp. 519–520.
• Greatrex, Geoffrey; Lieu, Samuel N. C. (2002). "Justinian's First Persian War and the Eternal Peace". The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars (Part II, 363–630 AD). New York, New York and London, United Kingdom: Routledge. pp. 82–97. ISBN 0-415-14687-9.
• Howard-Johnston, James (2013). "Military Infrastructure in the Roman Provinces North and South of the Armenian Taurus in Late Antiquity". In Sarantis, Alexander; Christie, Neil (eds.). War and Warfare in Late Antiquity: Current Perspectives. Brill. ISBN 978-9004252578.
• Kettenhofen, Erich (1994). "DARBAND". Encyclopædia Iranica, Vol. VII. pp. 13–19.
• Kia, Mehrdad (2016). The Persian Empire: A Historical Encyclopedia [2 volumes]: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. ISBN 978-1610693912.
• Martindale, John R., ed. (1980). The Prosopography of the Later Roman Empire: Volume II, AD 395–527. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-20159-4.
• Martindale, John R., ed. (1992). The Prosopography of the Later Roman Empire: Volume III, AD 527–641. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-20160-8.
• McDonough, Scott (2011). "The Legs of the Throne: Kings, Elites, and Subjects in Sasanian Iran". In Arnason, Johann P.; Raaflaub, Kurt A. (eds.). The Roman Empire in Context: Historical and Comparative Perspectives. John Wiley & Sons, Ltd. pp. 290–321. doi:10.1002/9781444390186.ch13. ISBN 9781444390186.
• McDonough, Scott (2013). "Military and Society in Sasanian Iran". In Campbell, Brian; Tritle, Lawrence A. (eds.). The Oxford Handbook of Warfare in the Classical World. Oxford University Press. pp. 1–783. ISBN 9780195304657.
• Langarudi, Rezazadeh (2002). "FAHRAJ". Encyclopaedia Iranica.
• Modarres, Ali. "MEYBOD". Encyclopaedia Iranica.
• Miri, Negin (2012). "Sasanian Pars: Historical Geography and Administrative Organization". Sasanika: 1–183.
• Payne, Richard E. (2015a). A State of Mixture: Christians, Zoroastrians, and Iranian Political Culture in Late Antiquity. Univ of California Press. pp. 1–320. ISBN 9780520961531.
• Payne, Richard (2015b). "The Reinvention of Iran: The Sasanian Empire and the Huns". In Maas, Michael (ed.). The Cambridge Companion to the Age of Attila. Cambridge University Press. pp. 282–299. ISBN 978-1-107-63388-9.
• Potts, Daniel T. (2018). "Sasanian Iran and Its Northeastern Frontier". In Mass, Michael; Di Cosmo, Nicola (eds.). Empires and Exchanges in Eurasian Late Antiquity. Cambridge University Press. pp. 1–538. ISBN 9781316146040.
• Pourshariati, Parvaneh (2008). Decline and Fall of the Sasanian Empire: The Sasanian-Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran. London and New York: I.B. Tauris. ISBN 978-1-84511-645-3.
• Pourshariati, Parvaneh (2017). "KĀRIN". Encyclopaedia Iranica.
• Pulleyblank, Edwin G. (1991). "CHINESE-IRANIAN RELATIONS i. In Pre-Islamic Times". Encyclopaedia Iranica, Vol. V, Fasc. 4. pp. 424–431.
• Rezakhani, Khodadad (2017). ReOrienting the Sasanians: East Iran in Late Antiquity. Edinburgh University Press. pp. 1–256. ISBN 9781474400305.
• Sauer, Eberhard (2017). Sasanian Persia: Between Rome and the Steppes of Eurasia. London and New York: Edinburgh University Press. pp. 1–336. ISBN 9781474401029.
• Schindel, Nikolaus (2013a). "KAWĀD I i. Reign". Encyclopaedia Iranica, Vol. XVI, Fasc. 2. pp. 136–141.
• Schindel, Nikolaus (2013b). "KAWĀD I ii. Coinage". Encyclopaedia Iranica, Vol. XVI, Fasc. 2. pp. 141–143.
• Schindel, Nikolaus (2013c). "Sasanian Coinage". In Potts, Daniel T. (ed.). The Oxford Handbook of Ancient Iran. Oxford University Press. ISBN 978-0199733309.
• Schippmann, Klaus (1999). "FĪRŪZ". Encyclopaedia Iranica, Vol. IX, Fasc. 6. pp. 631–632.
• Shahbazi, A. Shapur (2005). "SASANIAN DYNASTY". Encyclopaedia Iranica, Online Edition.
• Sundermann, W. (1986). "ARTĒŠTĀRĀN SĀLĀR". Encyclopaedia Iranica, Vol. II, Fasc. 6. p. 662.
• MacKenzie, D. N. (1998). "ĒRĀN, ĒRĀNŠAHR". Encyclopaedia Iranica, Vol. VIII, Fasc. 5. p. 534.
• Shahîd, Irfan (1995). Byzantium and the Arabs in the Sixth Century. Volume 1, Part 1: Political and Military History. Washington, DC: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. ISBN 978-0-88402-214-5.
• Shayegan, M. Rahim (2017). "Sasanian Political Ideology". In Potts, Daniel T. (ed.). The Oxford Handbook of Ancient Iran. Oxford University Press. pp. 1–1021. ISBN 9780190668662.
• Spuler, Bertold (2014). Iran in the Early Islamic Period: Politics, Culture, Administration and Public Life between the Arab and the Seljuk Conquests, 633-1055. Brill. ISBN 978-90-04-28209-4.
• Tafazzoli, Ahmad (1989). "BOZORGĀN". Encyclopaedia Iranica, Vol. IV, Fasc. 4. Ahmad Tafazzoli. p. 427.
• Toumanoff, Cyril (1969). "Chronology of the Early Kings of Iberia". Traditio. Cambridge University Press. 25: 1–33. doi:10.1017/S0362152900010898. JSTOR 27830864. S2CID 151472930. (نیازمند ثبت‌نام)
• Võõbus, Arthur (1965). History of the School of Nisibis. Secrétariat du Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium.

پیوند به بیرون

قباد یکم خاندان ساسان زادهٔ: ۴۷۳ مـ. درگذشتهٔ: ۵۳۱ مـ.
عنوان سلطنتی
پیشین: بلاش	نخستین دوره حکومت (شاهنشاه ایران‌شهر) ۴۹۶ مـ. – ۴۸۸ مـ.	پسین: جاماسپ
پیشین: جاماسپ	دومین دوره حکومت (شاهنشاه ایران‌شهر) ۵۳۱ مـ. – ۴۹۹ مـ.	پسین: خسرو انوشیروان