سگ

زیرگونه‌ای اهلی‌شده از پستانداران

سگ یا سگ اهلی (نام علمی: Canis lupus familiaris) زیرگونهٔ اهلی گرگ‌ها و پستانداری از زیرراستهٔ سگ‌سانیان است. سگ نخستین جانوری است که به دست انسان اهلی شد. سگ‌ها از گوناگون‌ترین جانوران زمین هستند که میراث چند هزار سال مداخلهٔ انسان در روند جفت‌گیری و پرورش این جانور است.[۲][۳][۴] سگ‌ها نقش‌های گوناگونی در جوامع انسانی بر عهده گرفته‌اند و انسان‌ها از آن‌ها برای شکار، گله‌داری، بارکشی، محافظت، کمک به پلیس و نیروهای مسلح، همراهی و همدمی و کمک به اشخاص دچار ناتوانی استفاده می‌کنند. آنها تنهاجاندارانی هستند که صاحب خود را از خودشان بیشتر دوست دارند.

سگ
محدودهٔ زمانی: پلیستوسن پسین[۱] تا امروزه
انواعی از سگ‌ها
رده‌بندی علمی
فرمانرو: جانوران
شاخه: طنابداران
رده: پستانداران
راسته: گوشت‌خوارسانان
زیرراسته: سگ‌سانیان
تیره: سگان
سرده: سگ‌ها
گونه: گرگ خاکستری
زیرگونه: C. l. familiaris
نام سه‌بخشی
Canis lupus familiaris
(لینه، ۱۷۵۸)
مترادف

Canis familiaris
(لینه، ۱۷۵۸)

سگ‌ها صدها نژاد گوناگون دارند که بیشتر آن‌ها در چند صد سال اخیر به وسیلهٔ اصلاح نژادی توسط انسان‌ها ایجاد شده‌اند. انسان‌ها از طریق تولید نسل از سگ‌های دارای صفات جسمی و رفتاری مخصوص برای انجام کارهای خاص استفاده می‌کنند که باعث ایجاد نژادهای متفاوتی از سگ‌ها شده‌اند که تفاوت‌های ظاهری قابل توجهی با یکدیگر دارند. بلندی قد انواع سگ از سطح زمین تا بین دو کتف از حدود ۱۵ سانتی‌متر در نژاد چی‌واوا تا حدود ۷۶ سانتی‌متر در تازی ایرلندی تفاوت دارد. رنگ آن‌ها نیز از سفید تا سیاه و از قهوه‌ای تیره تا روشن با طرح‌های مختلفی متغیر است. بلندی موی آنها نیز از بسیار کوتاه تا چند سانتی‌متر و موی زبر تا پشم صاف، فِر یا نرم متفاوت است.

تاریخچه

 
پرتره کارل پنجم به همراه سگ اثر تیسین

سگ نوع اهلی گرگ خاکستری است اما زمان و محل دقیق اهلی شدن آن مشخص نیست. بررسی ژنتیکی در سال ۲۰۱۴ (میلادی) نشان داده که تبار سگ‌ها ۲۷ تا ۴۰ هزار سال پیش از گرگ خاکستری جدا شده‌است. اما اهلی شدن آن‌ها در آن زمان اتفاق نیفتاده چون هیچ‌یک از جمعیت‌های امروزی گرگ خاکستری، نیای مستقیم سگ‌ها نیستند. این به معنی آن است که نسل سگ‌ها به جمعیتی از گرگ‌ها می‌رسد که نسل نوع وحشی آن‌ها اکنون منقرض شده‌است. زمان آغاز اهلی شدن سگ حدود ۱۱ تا ۱۶ هزار سال پیش و پیش از آغاز دوران کشاورزی و دامپروری در اروپا[۵] است. در نتیجه با مدارک باستان‌شناسی که نشان می‌دهند اهلی شدن سگ‌ها در جوامع شکارچی-گردآورنده انجام شده سازگار است. البته فسیل‌هایی از سگ‌سانان شبیه به سگ به قدمت ۳۳ هزار سال در سیبری پیدا شده‌اند. اما مشخص نیست آیا این فسیل‌ها نیاکان سگ‌های امروزی هستند یا نشان‌دهنده تلاش‌های ناموفقی برای اهلی‌سازی یا گرگ‌هایی هستند که شباهت ساختاری به سگ‌های امروزی داشته‌اند. محل جغرافیایی اجداد سگ‌های امروزی هم نامشخص است. مدارک متفاوتی از جنوب شرق آسیا، خاور میانه و اروپا حمایت می‌کنند.[۶][۷]

سگ در فرهنگ ایران

از سگ به عنوان موجودات نزدیک به انسان، نخستین بار در اسطوره ایرانی کیومرث یاد شده‌است، در این اسطوره، هورامزدا نخستین انسان یعنی کیومرث را به همراه یک سگ و یک گاو و یک پرنده، آفرید.

در کتاب ارداویراف‌نامه (متعلق به دوره ساسانی)، ارداویراف، موبد ساسانی در هنگام بازدید از دوزخ متوجه پاهایی می‌شود که در دوزخ هستند ولی صاحب آن پاها در بهشت است، به او گفته می‌شود که این پاها، سگ‌ها را لگد زده‌اند.

شاهنامه فردوسی به داستان ممنوعیت نگهداری سگ و گربه در خانه‌های شهری، در دوران خسروپرویز اشاره می‌کند که با اجرای نمایش «گربه رقصانی» و خندیدن خسروپرویز، ممنوعیت لغو می‌شود.[۸]

سگ در فرهنگ ایران دارای قداست فراوان و دور کننده دیو است و در وندیداد که کتاب قانون ایرانیان دوره ساسانی بود چنین آمده

هر کس سگ گله، سگ خانگی یا سگ ولگرد یا سگ پرورده (شکاری) را بزند و بکشد، روان او هنگام رفتن به جهان دیگر، با شیونی بلندتر از شیون گوسفندی که گرگی در جنگلی بزرگ بدو شبیخون زده باشد، پرواز کند و … سگ نگهبان چینودپل در برابر زوزه و شبیخون دیوان، به وی یاری نرساند

 
سگ ایرانی نگهبان در پارک ملی کویر

و مجازات حکومت ایران در دوره ساسانی برای کشتن سگ، هزار و ششصد تازیانه بعلاوه جبران خسارات ناشی از نبود حیوان بود.

احترام به سگ در ایران باستان به حدی بود که در وندیداد حتی برای افرادی که به سگان خوراک بد بدهند نیز، مجازات تازیانه در نظر گرفته شده بود و حتی توصیه شده‌است که مالک سگ هار بایستی به درمان آن بکوشد[۹]

نجس بودن سگ

گلدزیهر از جمله تأثیرات ناشی از مقابله و واکنش منفی نسبت به باورهای ایرانی، نگرش به سگ را ذکر می‌کند که در دین مزدیسنی جانوری مقدس محسوب می‌شود، ولی در اسلام از جنبهٔ آیینی نجس است.[۱۰] از نگاه گلدزیهر، مسلمانان در اوایل سگ را نجس نمی‌دانستند و حتی وجود آن در مسجد هم تحمل می‌شد، اما سپس، شاید بسبب اینکه باید با زرتشتی‌ها متفاوت باشند، این نگرش را تغییر دادند. جاحظ در اینباره می‌گوید: «پیامبر به ما دستور داده که سگ‌ها را بکشیم، او بعدها ما را از کشتن سگ‌ها منع کرد و گفت فقط از سگ سیاه تیره (بهیم) برحذر باشید که دو خال بر بالای چشمانش دارد، زیرا چنین سگی شیطان است.» ظاهراً اشاره این خصوصیات به سگ‌های ویژه زرتشتیان باشد که آن‌ها را با خود به مراسم سگ‌دید (مراسمی که جسد مرده‌ها را در اختیار سگ‌ها قرار می‌دادند) می‌بردند. دست کم، بر اساس این سنت، مسئله اسلام با سگ‌ها، با دین زرتشت ارتباط دارد. جاحظ در بخش دیگری از کتاب خودش می‌گوید که زرتشتیان سگ‌ها را با خود به نزدیکی جسد می‌برده‌اند تا آن را ببوید، چون عقیده دارند که سگ با بو کشیدنش، نشان می‌دهد که وی زنده است یا مرده، زیرا در صورت زنده بودن، آن را گاز می‌گیرد.[۱۱][۱۲]

فرهنگ اسلام

واژه سگ چهار بار در قرآن (مائده:۴, الاعراف:۱۷۶, الکهف:۱۸ و ۲۲) آمده‌است. ایگناز گلدزیهر استدلال می‌کند که در زمان زندگانی محمد، سگ‌ها نجس شمرده نمی‌شدند. بعدها در متون شرعی به سگ نجس (نجس‌العین) گفته شد، اما استفاده از سگ‌های نگهبان، سگ‌های گله و به‌ویژه سگ‌های شکاری مجاز است، زیرا سگ‌های تربیت‌شده حیوان اهلی (بهیمه) محسوب می‌شوند. خرید و فروش و اجاره آنها جایز است. گوشت شکاری که توسط سگ شکاری کشته می‌شود نجس نیست، مشروط بر اینکه خود حیوان حرام نباشد. با این حال، در کتب شرعی اهل سنت، در مورد استفاده از سگ‌های شکاری که توسط غیر مسلمانان تربیت شده‌اند، شرایطی وجود دارد. در روایتی که البته برخی مراجع دینی آن را قبول ندارند، ادعا شده‌است که محمد استفاده از گوشت شکاری که توسط سگ شکاریِ تربیت شده زیر دست زرتشتیان آورده شده بود را مجاز ندانست. با این حال، مراجع دینی شیعه معتقدند که اگر خود شکارچی مسلمان باشد، مهم نیست که چه کسی سگ را تربیت کرده‌است. در مورد مجاز بودن گوشت شکار که توسط یک سگ سیاه آورده شده‌است، تردید وجود دارد، که ممکن است منعکس کننده این واقعیت باشد که در خاور نزدیک سگ سیاه را با شیطان مرتبط می‌دانند.[۱۳]

مالک بن انس استفاده از پول فروش سگ را برای زیارت مکه جایز دانست. سگ‌های تربیت شده‌ای که به عنوان غنائم جنگی گرفته می‌شد را امام می‌توانست به هرکسی که نیاز داشت بدهد. کشتن یا معلول کردن سگ مستلزم پرداخت جریمه به صاحب آن است. از طرف دیگر، مالک سگ از نظر قانونی مسئول صدمات شخصی یا آسیب رساندن به اموالی است که سگش انجام داده‌است وی همچنین مسئول است تا نگذارد سگش برای دیگران مزاحمت ایجاد کند. به نظر می‌رسد این سؤال که آیا حیوانات می‌توانند وارد بهشت شوند یا نه، فکر تعدادی از مراجع دینی را درگیر کرده بود، که منجر به راه حلی بینابینی شد که طبق آن فقط سه حیوان (در برخی منابع چهار) اجازه ورود به بهشت را دارند که سگ اصحاب کهف یکی از آنهاست.[۱۴]

خاستگاه نژادهای سگ

 

بررسی فسیل‌های باقی‌مانده از سگ‌های باستانی و بررسی تغییرات ژنتیکی آن‌ها نشان می‌دهد که سگ‌ها حدود هفده تا بیست و چهار هزار سال پیش از لحاظ ژنتیکی به دو شاخه شرقی و غربی تقسیم شدند. سگ‌های شاخه شرقی در نقاط مختلف خاور دور و سگ‌های شاخه غربی در بقیه آسیا، اروپا و آفریقا ساکن شدند.[۷][۱۵] سگ‌هایی که به اروپا رسیدند با سگ‌هایی که پیش از آن در آنجا بودند مخلوط شدند که باعث تغییر ژنتیکی این حیوان شد.[۱۵]

سگ‌های اهلی همانند دیگر خویشاوندان سگ‌سان خود مانند روباه، شغال، گرگ و دینگو متعلق به راستهٔ گوشتخواران اند. نخستین اعضای خانوادهٔ سگ‌سانان نزدیک ۲۵ میلیون سال پیش به شمال آمریکا رفتند. روباه‌ها از این گروه پدید آمدند.

همان طوری‌که در طبیعت، همه موجودات زنده، خودشان را با شرایط محیطی و تغییر اقلیم سازگار می‌کنند هیچ شکی وجود ندارد که سگ‌ها نیز که در مراحل نخست فرگشت در نقاط مختلف جهان، خود را با این شرایط سازگار کرده باشند. سگ‌های تازی نخستین برای نواحی بیابانی و دشت و سگ‌های مستیف برای نواحی کوهستانی و جنگلی سازش یافتند. جهش ژنتیکی، موجب افزایش شمار گونه‌ها شد و به تدریج این گونه‌ها آگاهانه توسط انسان به کار گرفته و پرورش داده شد. جمجمه و استخوان‌های یافت شده از دوران نوسنگی نشان می‌دهند که دستکم چهار گونه سگ در اروپا وجود داشته‌اند که از نظر بزرگی و شکل جمجمه با هم تفاوت داشتند. ممکن است سگ از گرگ و در مواردی دیگر از شغال فرگشت یافته باشد. همچنین ممکن است از حیوان دیگری که به‌طور مستقل از سایر حیوانات تکامل یافته‌است به وجود آمده باشند.[۱۶]

دوران زندگی و طول عمر

توله سگ تازه زاده شده در مدت کوتاهی به یک سگ بالغ تبدیل می‌شود. طول عمر یک حیوان به فاکتورهای مختلفی از جمله محیط، نژاد، سلامتی، بهداشت، تحرک، و تغذیه بستگی دارد. نژادهایی مانند اشپیتز و فکس تریر مدت طولانی یعنی ۱۸ تا ۲۰ سال عمر می‌کنند و نژادهایی مانند باکسر و ژرمن شپرد طول عمری تا ۱۲ یا ۱۳ سالگی دارند.

سگ‌ها در سن ۳ تا ۵ سالگی کاملاً بالغ شده و فعال‌ترین دوران زندگیشان را در این سنین می‌گذرانند. از سن ۷، ۸ سالگی کم‌کم حالت افتادگی و کاهش فعالیت در آن‌ها دیده می‌شود. سگ‌هایی که به این سن رسیده‌اند محیطی راحت و آرام را برای خود ترجیح می‌دهند و بیشتر آنها در این دوران در حال خواب و استراحت هستند و به‌خصوص در زمستان ساعت‌ها در محیط‌های گرمی چون کنار رادیاتور استراحت کرده یا می‌خوابند. سگ‌های پیر، دچار کاهش حس شنوایی ویا حتی ناشنوایی می‌شوند. بیشتر آنها دچار آب‌مروارید، ریزش دندان‌ها (که باعث سختی در جویدن خوراک می‌شود) و بزرگی پروستات (که باعث اِشکال در دفع ادرار می‌شود) شده و ممکن است ویژگی‌های رفتاری آن‌ها تغییر کند. نسبت به گذشته بیشتر لجاجت می‌کنند و نسبت به عادت‌های روزانه خود بیشتر وابستگی نشان می‌دهند.

چشم

 
چشم یک سگ

چشم سگ‌ها برای جلب نظر انسان، فرگشت یافته‌است. در طول هزاران سال، در اطراف چشمان سگ‌ها ماهیچه کوچکی پدید آمده که حالتی کودکانه و جذاب به سگ می‌دهد تا برای انسان جذاب باشد و واکنش مادرانه او را برانگیزد. این ماهیچه به ابروهای سگ حالتی «بیانگر» می‌دهد که برای انسان، توهم ارتباط انسانی به وجود می‌آورد.[۱۷]

جستارهای وابسته

جستارهای وابسته

پانویس

  1. Late Pleistocene
  2. "Evolution: Natural selection and human selection article". Khan Academy (به انگلیسی). Retrieved 2018-10-30.
  3. «A brief history of breeding - Dogtime» (به انگلیسی). Dogtime. ۲۰۰۹-۰۵-۳۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۰-۳۰.
  4. GrrlScientist. "Old Dog, New Dog: Genetic Map Tracks The Evolution Of Man's Best Friend" (به انگلیسی). Retrieved 2018-10-30.
  5. "Complete Mitochondrial Genomes of Ancient Canids Suggest a European Origin of Domestic Dogs". Science. 342 (6160): 871–4. 2013. Bibcode:2013Sci...342..871T. doi:10.1126/science.1243650. hdl:10261/88173. PMID 24233726. {{cite journal}}: Invalid |display-authors=29 (help)
  6. Genome Sequencing Highlights the Dynamic Early History of Dogs
  7. ۷٫۰ ۷٫۱ هلن بریگز-خبرنگار علمی (۲۵ مهر ۱۳۹۷). «یافته‌های تازه از تاریخ دوستی انسان و سگ». بی‌بی‌سی فارسی.
  8. بررسی نجاست سگ از دیدگاه علمی و دینی- پایان‌نامه دکتر سید جاوید آل
  9. اوستا ترجمه جلیل دوستخواه کتاب وندیداد صفحهٔ ۸۰۵
  10. Yarshater، The Persian Presence in the Islamic World، ۳۴.
  11. Shaked، HADITH v. AS INFLUENCED BY IRANIAN IDEAS AND PRACTICES، 453-457.
  12. شاکد، از ایران زرتشتی تا اسلام، 339.
  13. Boyce، DOG In Zoroastrianism، 461-470.
  14. Boyce، DOG In Zoroastrianism، 461-470.
  15. ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ «سگ‌ها 'یکبار اهلی و به شرقی و غربی تقسیم شدند'». بی‌بی‌سی فارسی. ۲۸ تیر ۱۳۹۶.
  16. راهنمای تربیت سگ، دکتر علیرضا قمریان. چاپ قمریان. ص ۱۱۳
  17. شان کافلان (۲۸ خرداد ۱۳۹۸). «چشم سگ‌ها برای 'جلب نظر انسان تکامل پیدا کرده'». بی‌بی‌سی فارسی.

منابع

پیوند به بیرون