آنو

آنو، آنوم یا ایلو (اکدی: 𒀭𒀭 ^DAN), که همچنین به نام آن (سومری: 𒀭 AN، از «آسمان»، «بهشت») نیز خوانده می‌شود، نمود ایزدی آسمان، خدای برتر و نیای همه خدایان در دین باستانی میان‌رودان است. باور بر این بود که آنو منبع بنیادین چیرگی خدایان و دیگر فرمانروایان فانی و زمینی است و در نوشته‌ای به عنوان کسی که «همهٔ جهان را در خود فراگرفته است» توصیف شده‌است. او با بخشی از آسمان که در آسمان در زاویه میان ۱۷+ و ۱۷- درجه است و دارای ۲۳ هم‌اختران (صورت فلکی) است، شناسایی می‌شود. آنو همراه با پسرانش انلیل و انکی، بالاترین رده سه‌گانه ایزدی را تشکیل می‌دهد که نمود سه ستون هم‌اختران طاق آسمان هستند. بر پایه نخستین سندها، آنو به ندرت پرستیده می‌شد و به جای او پسرش انلیل برزگ داشته می‌شد. اما، در طول تاریخ میان‌رودان، همیشه گفته می‌شد که بالاترین خدای پانتئون دارای آنوتو به معنای «نیروی آسمانی» است. نقش اصلی آنو در افسانه‌ها و اسطوره‌ها به عنوان نیای آنوناکی‌ها، خدایان کانونی دین سومری، بوده‌است. کانون اصلی دین او پرستشگاه اینا در شهر اوروک بود، اما در زمان فرمانروایی اکدی‌ها (ح. 2334-2154) پیش از میلاد)، قدرت او در اوروک تا اندازه زیادی به ایزدبانو اینانا، شهبانوی بهشت واگذار شده بود.

آنو 𒀭𒀭
پدر آسمان، پادشاه خدایان، پروردگار صور فلکی
آن به خط میخی سومری سلسله سوم اور (و نشانه دترمیناتیو برای خدایان مقایسه شود با دیگیر)
اقامتگاه	راه آنو (مِیل بین °۱۷+ و °۱۷-)
سیاره	اورانوس، احتمالا زحل
ارتش	ستارگان و خدایان
نماد	𒀭 دیگیر
اطلاعات شخصی
والدین	آبزو و نامو (دین سومری) آنشار و کیشار (سامی شرقی) آلالو (دین هیتی)
همسر	اوراس (سومری پیشین), کی (سومری پسین), آنتو (سامی شرقی)، نامو (نئو-سومری)
فرزندان	انلیل، انکی، نیکیکورگا، نیسابا، باو، در برخی نسخه‌ها: اینانا، کوماربی (هوری‌ها)، آناملچ (احتمالا)
همتای یونانی	اورانوس، زئوس
همتای رومی	کایلوس، ژوپیتر
همتای کنعانی	ال

همسر آنو در نخستین نوشته‌های سومری، ایزدبانو اوراش است، که بعداً با نام ایزدبانو کی و پس از آن در نوشته‌های اکدی، ایزدبانو آنتو که شکل زنانه آنو است، خوانده می‌شد. آنو به‌طور کوتاه در حماسه اکدی گیلگمش پدیدار می‌شود که در آن دخترش ایشتار (برگردان سامی شرقی برای اینانا) او را متقاعد می‌کند که گاو بهشت را به او بدهد تا آن را برای یورش به گیلگمش بفرستد. این پیشامد منجر به مرگ انکیدو می‌شود. در افسانه ای دیگر، آنو، آداپا که قهرمان فانی بوده را به دلیل شکستن بال باد نیمروز (جنوب) فرا می‌خواند. آنو دستور می‌دهد که آب و خوراک جاودانگی به آداپا داده شود، اما آداپا از خوردن آنها خودداری می‌کند زیرا پیشتر توسط انکی به او هشدار داده شده بود که آنو آب و خوراک مرگ را به او خواهد داد. در دین هیتی باستان، آنو فرمانروای پیشین خدایان است که توسط پسرش کوماربی که اندام تناسلی پدرش را گاز گرفت و کند، و تشوب، خدای طوفان را به دنیا آورد، سرنگون شد. تشوب کوماربی را سرنگون کرد، تلافی بریده شدن آنو را گرفت و پادشاه نوی خدایان شد. این داستان بعداً پایه و اساس اخته شدن اورانوس در کتاب تئوگونیا (تبارنامه خدایان) نوشته هزیود قرار گرفت.

پرستش

در دین میان‌رودان، آنو نماد آسمان، نهایت قدرت، خدای برتر و کسی که "همه جهان را در بر می‌گیرد" بود. او با قطب دایره البروج اپاختری (شمالی) که در مرکز هم‌اختران اژدها وجود دارد شناخته می‌شود. نام او به معنای "بالانشین" بود و همراه با پسرانش انلیل و انکی (الیل و ایا در اکدی)، پنداره سه‌گانه ایزدی را تشکیل می‌دادند که در آن آنو ابهام و سربستگی "تنزیه (برین، فرایاز)"، انلیل " تنزیه (برین)" و انکی " ماندگاری " ایزدی را نمایندگی می‌کردند. سه خدای بزرگ و سه بخش از آسمان عبارت بودند از: آنو (خدای باستانی آسمانها)، انلیل (پسر آنو، خدای هوا و نیروهای طبیعت، و پروردگار خدایان) و ایا (Ea) (خدای بخشنده زمین و زندگی که در آبهای ژرف می‌زیست). بابلی‌ها آسمان را به سه بخش تقسیم کردند که به نام این سه خدا نامگذاری شده بودند: استوا و بیشترِ دایره البروج در «گذرگاه آنو» بودند، آسمان شمالی «گذرگاه انلیل» و آسمان جنوبی «گذرگاه ایا» بود. مرزهای هر راه در ۱۷ درجه شمالی و ۱۷ درجه جنوبی بود.

اگرچه آنو خدای برتر بود، اما به ندرت مورد پرستش قرار می‌گرفت، و تا زمانی که داستان‌ها و زندگی او نوشته نشده بودند، مهمترین دین میان‌رودان به پسرش انلیل اختصاص داشت. نقش اصلی آنو در پانتئون سومری نیای خدایان دیگر بود. باور بر این بود که نیرومندترین و مهم‌ترین خدایان در پانتئون سومری فرزندان آنو و همسرش کی هستند. این خدایان با نام آنوناکی، که به معنی «فرزندان آنو» است، خوانده می‌شدند. اگرچه گاهی روشن نیست که کدام خدایان از اعضای آنوناکی در نظر گرفته می‌شدند، اما این گروه احتمالاً شامل «هفت خدایی است که فرمان می‌دهند»: آنو، انلیل، انکی، نینهورساگ، نانا، اوتو و اینانا.

کانون دین اصلی آنو پرستشگاه ایانا در اوروک بود که نام آن به معنای "خانه بهشت" است (به سومری: e ₂ -anna؛ به خط میخی: 𒂍𒀭 E ₂. AN), . اگرچه پرستشگاه در آغاز به آنو اختصاص داده شده بود، بعدها به کانون دین اصلی اینانا تبدیل شد. پس از پیشکش کردن این پرستشگاه به اینانا به نظر می‌رسد که کاهنان و راهبه‌ها را در خود جای داده‌است.

باور بر این بود که آنو سرچشمه همه قدرت مشروع و راست است. او بود که حق فرمانروایی را به خدایان و پادشاهان به‌طور یکسان بخشید. به گفته استیون برتمن، پژوهشگر، آنو "... بزرگترین منبع اقتدار در میان خدایان و در میان مردم بود که پادشاهی را به آنها بخشید. او در جایگاه بزرگِ بهشت، دادگری را برقرار می‌کرد و قوانینی (دات‌هایی) را کنترل می‌کرد که به نام مه بر همه جهان حاکم بود. در نوشته‌هایی که در بزرگداشت پیروزی او بر سومر نوشته شده، سارگون اکدی، بنیانگذار امپراطوری اکدی از اینانا و انو به عنوان منبع قدرت خود یاد می‌کند. در سرودی از اوایل هزاره دوم پیش از میلاد آمده‌است که «گفتار او بر خدایان فرمانبردار برتری دارد».

نام اصلی آنو در سومری آن است و آنو شکل سامی نام او است. آنو همچنین از همان آغاز با خدای سامی ایلو یا ال در پیوند بود. نقش آنو و انلیل در بیشتر زمان‌ها، به ویژه در دوره‌های بعدی که دین آنو همچنان رو به پسرفت بود و دین انلیل رو به رشد، با هم همپوشانی داشتند. بعدها، آنو به‌طور کامل توسط انلیل جایگزین شد. سرانجام، انلیل به نوبه خود توسط مردوک، خدای میهنی بابل باستان جایگزین شد. با این وجود، اشاره‌ها به نیرو و قدرت آنو در عبارت‌ها و نوشته‌های باستانی که برای فرمانروایی خدایان استفاده می‌شد، پایدار ماند. همیشه گفته می‌شد که بالاترین خدا در پانتئون دارای آنوتو است که به معنای "نیروی آسمانی" است. در انوما الیش بابلی، خدایان، مردوک را ستایش می‌کنند و فریاد می‌زنند "سخن تو آنو است!"

اگرچه آنو خدای بسیار برجسته‌ای بود، اما سرشت او نامشخص و پوشیده بود. او تقریباً هرگز در آثار هنری میان‌رودان پدیدار نمی‌شود و شمایل‌نگاری انسانی شناخته‌شده‌ای ندارد. در دوره کاسیان (ح. 1600-1155 پیش از میلاد) و دوره نوآشوری (۹۱۱–۶۰۹ پیش از میلاد)، آنو با کلاهی شاخدار نشان داده می‌شد. خدای عموری‌ها با نام مارتو گاهی با آنو یکسان گرفته می‌شود. بعدها، در دوران امپراتوری سلوکی (۲۱۳–۶۳ پیش از میلاد)، آنو با انمسارا و دوموزوید شناخته می‌شد.

خانواده

نخستین نوشته‌های سومری هیچ اشاره ای به اینکه آنو از کجا آمده و چگونه فرمانروای خدایان شده‌است، نشده‌است. در عوض، تنها برتری او به سادگی فرض شده‌است. در نخستین نوشته‌های سومری از هزاره سوم پیش از میلاد، همسر آنو اوراشِ ایزدبانو، است. سومری‌ها بعداً این نقش را به کی، نماد و مظهر زمین نسبت دادند. سومری‌ها بر این باور بودند که باران گشناب آنو است و هنگامی که باران می‌بارید، کی به آن آغشته می‌شود و مایه زایش همه گیاهان زمین می‌شود. در دوره اکدی ، آنتو، ایزدبانویی که نامش احتمالاً شکل زنانه آنو است، جایگزین کی شد. اکدی‌ها باور داشتند که باران «شیر» ابرها است، که از سینه‌های آنتو می‌آید.

آنو معمولاً به عنوان «پدر خدایان» توصیف می‌شود، و گمان می‌رفت که گروه بزرگی از خدایان، فرزندان او در طول تاریخ و هنگامه میان‌رودان بوده‌اند. کتیبه‌های لاگاش مربوط به اواخر هزاره سوم پیش از میلاد، آنو را به عنوان پدر گاتومدوگ، بابا و نینورتا معرفی می‌کنند. نوشته‌های ادبی بعدی، آداد، انکی، انلیل، گیرا، نانا-سوئن، نرگال و شارا را پسران او و اینانا-ایشتر، نانایا، نیدابا، نینیسینا، نینکاراک، نینموگ، نین‌نیبرو، نینسومون، نینسون و نوس را دختران او معرفی می‌کند. باور بر این بود که اهریمنان لاماشتو، آساگ و سبتو آفریده‌های آنو بوده‌اند.

اسطوره‌شناسی

سومری

افسانه آفرینش سومری

منبع اصلی اطلاعات دربارهٔ افسانه آفرینش سومری، پیش‌درآمد شعر حماسی گیلگمش، انکیدو و جهان مردگان است، که به اختصار روند آفرینش را شرح می‌دهد: در آغاز، تنها نامو، دریای نخستین، وجود داشت. سپس، نامو، «آن» (نام سومری برای آنو)، آسمان و کی (زمین) را زایید. «آن» و «کی» با یکدیگر همبستر می‌شوند و «کی»، انلیل (خدای باد) را به دنیا آورد. انلیل «آن» را از «کی» جدا می‌کند و زمین را به عنوان قلمرو خود می‌برد، و آن آسمان را با خود می‌برد.

در سومری، نام «آن» به جای «آسمان» به کار می‌رفت، به طوری که در برخی موارد تردید وجود داشت که آیا منظور از «آن»، خدای آن یا «آسمان» است. در کیهان‌شناسی سومری، بهشت به‌عنوان مجموعه‌ای از سه گنبد انگاشته می‌شد که زمینِ هموار را می‌پوشاند. باور بر این بود که هر یک از این گنبدهای بهشت از یک سنگ قیمتی متفاوت ساخته شده‌است. باور بر این بود که «آن» بلندترین و بیرونی‌ترین این گنبدها است که از سنگ مایل به قرمز ساخته شده‌است. بیرون این گنبد، نخستین تنهٔ آبی که نامو خوانده می‌شد، قرار داشت. سوکال (وزیر)، یا پیشکار «آن»، خدای ایلابرات بود.

اساطیر اینانا

لوح گِلی اصلی سومری اینانا و ابیه، که اکنون در مؤسسه خاورشناسی در دانشگاه شیکاگو واقع است.

اینانا و ابیه، که به عنوان الهه قدرت‌های ترسناک الهی نیز شناخته می‌شود، شعری در ۱۸۴ سطر است که توسط شاعره اکدی انهدوآنا به سومری سروده شده است. رویارویی نوه آن، اینانا را با کوه ابیه، کوهی در سلسله جبال زاگرس توصیف می‌کند. آن به شکلی کوتاه در صحنه‌ای از شعر ظاهر می‌شود که در آن اینانا از او درخواست می‌کند که به او اجازه دهد کوه ابیه را ویران کند. آن به اینانا هشدار می‌دهد به کوه حمله نکند اما اینانا به هشدارش توجه نمی‌کند و به هر روی به کوه ابیه حمله و نابودش می‌کند.

شعر اینانا فرمانروایی آسمان را به دست می‌آورد، روایتی بسیار تکه‌تکه شده ولی مهم از تسخیر معبد ایانا در اوروک توسط اینانا است. با مکالمه‌ای بین اینانا و برادرش اوتو آغاز می‌شود که در آن اینانا از این که معبد ایانا در قلمرو آنها نیست، تاسف می‌خورد و تصمیم می‌گیرد آن را متعلق به خودش اعلام کند. متن در این بخش از روایت به شکل ای تکه‌تکه می‌شود اما به نظر می‌رسد که عبور دشوار او را از یک مرداب برای رسیدن به معبد توصیف می‌کند در حالی که یک ماهیگیر به او راهنمایی می‌کند تا بهترین مسیر را طی کند. در پایان، اینانا به آن می‌رسد که از غرور وی شوکه شده اما با این وجود تصدیق می‌کند که موفق شده و اکنون معبد در قلمرو وی است. متن با سرودی که عظمت اینانا را بیان می‌کند. این اسطوره ممکن است نشانگر یک گرفت در اقتدار کاهنان آن در اوروک و انتقال قدرت به کاهنان اینانا باشد.

اکدی

تراکوتای بین‌النهرین باستان که گیلگمش را در حال کشتن نرگاو آسمان نشان می‌دهد، آنو آن را پس از آن که گیلگمش پیشروی‌های عاشقانه ایشتار را در لوح IV حماسه گیلگمش رد می‌کند، به وی می‌دهد.

حماسه گیلگمش

در صحنه‌ای از حماسه گیلگمش اکدی، مکتوب شده در اواخر هزاره دوم پیشا دوران مشترک، دختر آنو، ایشتار (همتای سامی شرقی اینانا)، تلاش می‌کند تا گیلگمش را اغوا کند. زمانی که گیلگمش پیشروی‌های او را رد می‌کند، ایشتار با خشم به آسمان می‌رود و به آنو می‌گوید گیلگمش به او توهین کرده است. آنو از وی می‌پرسد چرا به جای روبه‌رو شدن با گیلگمش به او شکایت می‌کند. ایشتار از آنو می‌خواهد که نرگاو آسمان را به او دهد و سوگند می‌خورد اگر چنین نکند، دروازه‌های جهان زیرین را خواهد شکست و مردگان را برخواهد انگیخت تا زندگان را بخورند. آنو نرگاو آسمان را به ایشتار می‌دهد و ایشتار آن را برای حمله به گیلگمش و دوستش انکیدو می‌فرستد.

اسطوره آداپا

در اسطوره آداپا که نخستین بار در دوره کاسی‌ها مکتوب شد، آنو متوجه می‌شود که باد جنوبی به مدت هفت روز به سمت زمین نمی‌وزد. از سوکال (وزیر) خود،ایلابرات ، دلیل را می‌پرسد. ایلابرات پاسخ می‌دهد علتش آن است که آداپا، کاهن ائا (همتای سامی شرقی انکی) در اریدو، بال باد جنوبی را شکسته است. آنو می‌خواهد آداپا را به نزد او احضار کنند اما پیش از حرکت عزیمت آداپا، ائا به او هشدار می‌دهد خوراکی که خدایان به او می‌دهند را نخورد و آب آنان را نیز ننوشد زیرا خوراک و آب مسموم است. آداپا به محضر آنو می‌رسد و به او می‌گوید دلیل شکستن بال باد جنوبی این است که او برای ائا ماهیگیری کرده و باد جنوبی با ایجاد طوفان، قایق او را غرق می‌کند. نگاهبانان دروازه آنو، دموزی و نینگیشزیدا در حمایت از آداپا سخن می‌گویند. این امر خشم آنو را فرو می‌نشاند و دستور می‌دهد به جای خوراک و آب مرگ، به آداپا خوراک و آب جاودانگی پاداش داده شود. اما آداپا به توصیه ائا عمل می‌کند و از خوردن غذا امتناع می‌ورزد.

هیتی

در اساطیر هیتی، آنو پدرش آلالو را سرنگون و خود را حاکم کائنات اعلام می‌کند. سپس، خود وی توسط پسرش کوماربی سرنگون می‌شود؛ آنو تلاش می‌کند تا فرار کند اما کوماربی اندام جنسی او را گاز می‌گیرد و آنان را می‌بلعد. آنگاه کوماربی آنو را به جهان زیرین تبعید می‌کند، همراه با متحدانش، خدایان قدیمی که هیتی‌ها با آنوناکی تلفیق کرده‌اند. در نتیجه بلعیدن اندام جنسی آنو، کوماربی به پسر آنو، تشوب و چهار فرزند دیگر آبستن می‌شود. پس از آنکه تشوب به بلوغ می‌رسد، پدرش کوماربی را سرنگون می‌کند و بدین سان انتقام سرنگونی و مثله شدن پدر دیگرش آنو را می‌گیرد.

تاثیر پسین

مثله کردن اورانوس توسط ساترن (ح. ۱۵۶۰) اثر جورجو وازاری و کریستوفانو جراردی. در عنوان به ترتیب نام‌های لاتین اورانوس و کرونوس استفاده شده است.

مجموعه‌ای از کودتاهای الهی که در اسطوره آفرینش هیتی توصیف شده بعدا مبنایی برای داستان آفرینش یونانی می‌شود که در شعر بلند تئوگونیا (سروده شده توسط شاعر بویوتیایی، هزیود در قرن هفتم پیشا دوران مشترک) آمده است.

جستارهای وابسته

• اشیره
• هومبان

کتاب‌شناسی

• Vv.Aa. (1951), University of California Publications in Semitic Philology, vol. 11–12, University of California Press, OCLC 977787419
• Asher-Greve, Julia M.; Westenholz, Joan G. (2013). Goddesses in Context: On Divine Powers, Roles, Relationships and Gender in Mesopotamian Textual and Visual Sources (PDF). ISBN 978-3-7278-1738-0.
• Bachvarova, Mary R. (2013). "The Hurro-Hittite Kumarbi Cycle". Gods, heroes, and monsters: a sourcebook of Greek, Roman, and Near Eastern myths. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-064481-9. OCLC 967417697.
• Beaulieu, Paul-Alain (1992). "Antiquarian Theology in Seleucid Uruk". Acta Sumerologica. 14. Retrieved 2022-06-05.
• Beaulieu, Paul-Alain (1997). "The Cult of AN.ŠÁR/Aššur in Babylonia After the Fall of the Assyrian Empire". State Archives of Assyria Bulletin. 11. ISSN 1120-4699.
• Beaulieu, Paul-Alain (2003). The pantheon of Uruk during the neo-Babylonian period. Leiden Boston: Brill STYX. ISBN 978-90-04-13024-1. OCLC 51944564.
• Beaulieu, Paul-Alain (2005). "The God Amurru as Emblem of Ethnic and Cultural Identity". In Soldt, Wilfred H. van; Kalvelagen, R.; Katz, Dina (eds.). Ethnicity in Ancient Mesopotamia. Leiden: Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten. ISBN 978-90-6258-313-3. OCLC 60116687.
• Beaulieu, Paul-Alain (2018). "Uruk Before and After Xerxes: The Onomastic and Institutional Rise of the God Anu". In Waerzeggers, Caroline; Seire, Maarja (eds.). Xerxes and Babylonia: the Cuneiform evidence. Leuven: Peeters Publishers. ISBN 978-90-429-3809-0. OCLC 1097184152.*Beckman, Gary (2011). "Primordial Obstetrics. "The Song of Emergence" (CTH 344)". Hethitische Literatur: Überlieferungsprozesse, Textstrukturen, Ausdrucksformen und Nachwirken: Akten des Symposiums vom 18. bis 20. Februar 2010 in Bonn. Münster: Ugarit-Verlag. ISBN 978-3-86835-063-0. OCLC 768810899.
• Black, Jeremy; Green, Anthony (1992), Gods, Demons and Symbols of Ancient Mesopotamia: An Illustrated Dictionary, The British Museum Press, ISBN 0-7141-1705-6
• Boivin, Odette (2018). The First Dynasty of the Sealand in Mesopotamia. De Gruyter. doi:10.1515/9781501507823. ISBN 978-1-5015-0782-3.
• Burkert, Walter (2005), "Chapter Twenty: Near Eastern Connections", in Foley, John Miles (ed.), A Companion to Ancient Epic, New York City, New York and London, England: Blackwell Publishing, ISBN 978-1-4051-0524-8
• Cavigneaux, Antoine; Krebernik, Manfred (1998), "Nin-ursala", Reallexikon der Assyriologie (به آلمانی), retrieved 2022-06-04
• Dalley, Stephanie (1989), Myths from Mesopotamia: Creation, the Flood, Gilgamesh, and Others, Oxford, England: Oxford University Press, ISBN 0-19-283589-0
• de Lapérouse, Jean-François (2003). "Stone Sculpture Production". In Aruz, Joan; Wallenfels, Ronald (eds.). Art of the First Cities: The Third Millennium B.C. from the Mediterranean to the Indus. Metropolitan Museum of Art. ISBN 978-1-58839-043-1. Retrieved 2022-06-04.
• Drewnowska-Rymarz, Olga (2008). Mesopotamian goddess Nanāja. Warszawa: Agade. ISBN 978-83-87111-41-0. OCLC 263460607.
• Feliu, Lluís (2003). The god Dagan in Bronze Age Syria. Leiden Boston, MA: Brill. ISBN 90-04-13158-2. OCLC 52107444.
• Feliu, Lluís (2006). "Concerning the Etymology of Enlil: the An=Anum Approach". Šapal tibnim mû illakū: studies presented to Joaquín Sanmartín on the occasion of his 65th birthday. Barcelona: Editorial AUSA. ISBN 84-88810-71-7. OCLC 157130833.
• George, Andrew R. (1992). Babylonian Topographical Texts. Orientalia Lovaniensia analecta. Departement Oriëntalistiek. ISBN 978-90-6831-410-6. Retrieved 2022-06-03.
• George, Andrew R. (1993). House most high: the temples of ancient Mesopotamia. Winona Lake: Eisenbrauns. ISBN 0-931464-80-3. OCLC 27813103.
• Halloran, John A. (2006), Sumerian Lexicon: Version 3.0
• Harris, Rivkah (February 1991), "Inanna-Ishtar as Paradox and a Coincidence of Opposites", History of Religions, 30 (3): 261–278, doi:10.1086/463228, JSTOR 1062957, S2CID 162322517
• Henkelman, Wouter F. M. (2008). The other gods who are: studies in Elamite-Iranian acculturation based on the Persepolis fortification texts. Leiden: Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten. ISBN 978-90-6258-414-7.
• Henkelman, Wouter F. M. (2017). "Humban and Auramazdā: royal gods in a Persian landscape". Persian religion in the Achaemenid period. Wiesbaden. ISBN 978-3-447-19556-0. OCLC 1086094005.
• Horry, Ruth (2016), "Enki/Ea (god)", Ancient Mesopotamian Gods and Goddesses, Open Richly Annotated Cuneiform Corpus, UK Higher Education Academy
• Huber Vulliet, Fabienne (2011), "Šara", Reallexikon der Assyriologie (به فرانسوی), retrieved 2022-06-03
• Karahashi, Fumi (April 2004), "Fighting the Mountain: Some Observations on the Sumerian Myths of Inanna and Ninurta", Journal of Near Eastern Studies, 63 (2): 111–118, doi:10.1086/422302, JSTOR 422302, S2CID 161211611
• Katz, D. (2003), The Image of the Underworld in Sumerian Sources, Bethesda, Maryland: CDL Press, ISBN 978-1-883053-77-2
• Klein, Jacob (1997). "The God Martu in Sumerian Literature". In Finkel, I. L.; Geller, M. J. (eds.). Sumerian Gods and their Representations. ISBN 978-90-56-93005-9.
• Kramer, Samuel Noah (1961), Sumerian Mythology: A Study of Spiritual and Literary Achievement in the Third Millennium B.C.: Revised Edition, Philadelphia, Pennsylvania: University of Pennsylvania Press, ISBN 0-8122-1047-6
• Kramer, Samuel Noah (1963), The Sumerians: Their History, Culture, and Character, Chicago, Illinois: University of Chicago Press, ISBN 0-226-45238-7
• Krebernik, Manfred (1997), "Mondgott A. I. In Mesopotamien", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2022-06-03
• Krebernik, Manfred (2014), "Uraš A", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2022-06-04
• Krebernik, Manfred (2014a), "Urkītum", Reallexikon der Assyriologie (به آلمانی), retrieved 2022-06-04
• Krul, Julia (2018). The Revival of the Anu Cult and the Nocturnal Fire Ceremony at Late Babylonian Uruk. Brill. doi:10.1163/9789004364943. ISBN 9789004364936.
• Lambert, Wilfred G. (1980), "Jabnu", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2022-06-03
• Lambert, Wilfred G. (1999). "Literary Texts from Nimrud". Archiv für Orientforschung. Archiv für Orientforschung (AfO)/Institut für Orientalistik. 46/47: 149–155. ISSN 0066-6440. JSTOR 41668445. Retrieved 2022-06-03.
• Lambert, Wilfred G. (2007). "An Exotic Babylonian God-List". Studies presented to Robert D. Biggs, June 4, 2004. Chicago, Illinois: Oriental Institute of the University of Chicago. ISBN 978-1-885923-44-8. OCLC 67873765.
• Lambert, Wilfred G. (2013). Babylonian creation myths. Winona Lake, Indiana: Eisenbrauns. ISBN 978-1-57506-861-9. OCLC 861537250.
• Leeming, David Adams; Page, Jack (1996), God: Myths of the Male Divine, Oxford, England: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-511387-7
• Leick, Gwendolyn (1998) [1991], A Dictionary of Ancient Near Eastern Mythology, New York City, New York: Routledge, ISBN 0-415-19811-9
• Levine, Etan (2000), "Air in Biblical Thought", Heaven and Earth, Law and Love: Studies in Biblical Thought, Herausgegeben von Otto Kaiser, Berlin, Germany and New York City, New York: Walter de Gruyter, ISBN 3-11-016952-5
• Liverani, Mario (2004), Myth and Politics in Ancient Near Eastern Historiography, Ithaca, New York: Cornell University Press, ISBN 978-0-8014-7358-6
• McCall, Henrietta (1990), Mesopotamian Myths, The Legendary Past, Austin, Texas: University of Texas Press, ISBN 0-292-75130-3
• Metcalf, Christopher (2019). Sumerian Literary Texts in the Schøyen Collection. Penn State University Press. doi:10.1515/9781646020119. ISBN 978-1-64602-011-9.
• Metcalf, Christopher (2021). "Tales of Kings and Cup-Bearers in History and Myth". Gods and Mortals in Early Greek and Near Eastern Mythology. Cambridge University Press. doi:10.1017/9781108648028.011.
• Mondi, Robert (1990), "Greek and Near Eastern Mythology: Greek Mythic Thought in the Light of the Near East", in Edmunds, Lowell (ed.), Approaches to Greek Myth, Baltimore, Maryland: The Johns Hopkins University Press, ISBN 0-8018-3864-9
• Nemet-Nejat, Karen Rhea (1998), Daily Life in Ancient Mesopotamia, Daily Life, Greenwood, ISBN 978-0-313-29497-6
• Peterson, Jeremiah (2009). God lists from Old Babylonian Nippur in the University Museum, Philadelphia. Münster: Ugarit Verlag. ISBN 3-86835-019-5. OCLC 460044951.
• Piveteau, Jean (1981) [1964], "Man Before History", in Dunan, Marcel; Bowle, John (eds.), The Larousse Encyclopedia of Ancient and Medieval History, New York City, New York: Excaliber Books, ISBN 0-89673-083-2
• Pope, Marvin H. (1955), "El in the Ugaritic Texts", Vetus Testamentum. Supplements., Leiden, The Netherlands: E. J. Brill, 2, ISSN 0083-5889
• Rogers, John H. (1998), "Origins of the Ancient Astronomical Constellations: I: The Mesopotamian Traditions", Journal of the British Astronomical Association, London, England: The British Astronomical Association, 108 (1): 9–28, Bibcode:1998JBAA..108....9R
• Sanders, Seth L. (2017), From Adapa to Enoch: Scribal Culture and Religious Vision in Judea and Babylonia, Tübingen, Germany: Mohr Siebeck, ISBN 978-3-16-154456-9
• Schneider, Tammi J. (2011), An Introduction to Ancient Mesopotamian Religion, Grand Rapids, Michigan: William B. Eerdman's Publishing Company, ISBN 978-0-8028-2959-7
• Schwemer, Daniel (2001). Die Wettergottgestalten Mesopotamiens und Nordsyriens im Zeitalter der Keilschriftkulturen: Materialien und Studien nach den schriftlichen Quellen (به آلمانی). Wiesbaden: Harrassowitz. ISBN 978-3-447-04456-1. OCLC 48145544.
• Schwemer, Daniel (2007). "The Storm-Gods of the Ancient Near East: Summary, Synthesis, Recent Studies Part I" (PDF). Journal of Ancient Near Eastern Religions. Brill. 7 (2): 121–168. doi:10.1163/156921207783876404. ISSN 1569-2116.
• Schwemer, Daniel (2008). "The Storm-Gods of the Ancient Near East: Summary, Synthesis, Recent Studies: Part II". Journal of Ancient Near Eastern Religions. Brill. 8 (1): 1–44. doi:10.1163/156921208786182428. ISSN 1569-2116.
• Seidl, Ursula (1989). Die babylonischen Kudurru-reliefs: Symbole mesopotamischer Gottheiten. Orbis biblicus et orientalis (به آلمانی). Universitätsverlag. ISBN 978-3-7278-0603-2. Retrieved 2022-06-04.
• Sjöberg, Åke W. (1973). "Nungal in the Ekur". Archiv für Orientforschung. Archiv für Orientforschung (AfO)/Institut für Orientalistik. 24: 19–46. ISSN 0066-6440. JSTOR 41637722. Retrieved 2022-06-03.
• Steinkeller, Piotr (1982). "The Mesopotamian God Kakka". Journal of Near Eastern Studies. University of Chicago Press. 41 (4): 289–294. ISSN 0022-2968. JSTOR 544089. Retrieved 2022-06-05.
• Stephens, Kathryn (2013), "An/Anu (god)", Ancient Mesopotamian Gods and Goddesses, Open Richly Annotated Cuneiform Corpus, UK Higher Education Academy
• Stone, Adam (2016), "Enlil/Ellil (god)", Ancient Mesopotamian Gods and Goddesses, Open Richly Annotated Cuneiform Corpus, UK Higher Education Academy
• Wang, Xianhua (2011). The metamorphosis of Enlil in early Mesopotamia. Münster. ISBN 3-86835-052-7. OCLC 712921671.
• Westenholz, Joan G. (2010). "Ninkarrak – an Akkadian goddess in Sumerian guise". Von Göttern und Menschen. BRILL. pp. 377–405. doi:10.1163/9789004187474_020. ISBN 9789004187481.
• Wiggermann, Frans A. M. (1992). "Mythological Foundations of Nature". Natural phenomena: their meaning, depiction, and description in the ancient Near East. Amsterdam, North-Holland: Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences. ISBN 0-444-85759-1. OCLC 32242903.
• Wiggermann, Frans A. M. (1998), "Nammu", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2022-06-04
• Wiggermann, Frans A. M. (1998a), "Nin-šubur", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2022-06-05
• Wiggins, Steve (2007). A reassessment of Asherah: with further considerations of the goddess. Piscataway, NJ: Gorgias Press. ISBN 978-1-59333-717-9. OCLC 171049273.
• Wilhelm, Gernot (1989). The Hurrians. Warminster, England: Aris & Phillips. ISBN 978-0-85668-442-5. OCLC 21036268.
• Wyatt, Nicolas (1999). "The Story of Aqhat". Handbook of Ugaritic Studies. Handbook of Oriental Studies. Brill. ISBN 978-90-04-10988-9. Retrieved 2022-06-05.

• گیل گمش/ترجمه:احمد شاملو/نشر چشمه