ید

یکی از عنصرهای جدول تناوبی عنصرها

ید (به انگلیسی: Iodine) یک عنصر شیمیایی با نماد شیمیایی I و عدد اتمی ۵۳ است.

ید، 53I
ید
تلفظ‎/ˈədn, -dɪn, -dn/‎ (EYE-ə-dyn, -din, -deen)
ظاهرجامد:خاکستری درخشان فلزی گاز:بنفش
جرم اتمی استاندارد (Ar، استاندارد)۱۲۶٫۹۰۴۴۷(۳)[۱]
ید در جدول تناوبی
Element 1: هیدروژن (H), Other non-metal
Element 2: هلیوم (He), Noble gas
Element 3: لیتیم (Li), Alkali metal
Element 4: برلیم (Be), Alkaline earth metal
Element 5: بور (B), Metalloid
Element 6: کربن (C), Other non-metal
Element 7: نیتروژن (N), Halogen
Element 8: اکسیژن (O), Halogen
Element 9: فلوئور (F), Halogen
Element 10: نئون (Ne), Noble gas
Element 11: سدیم (Na), Alkali metal
Element 12: منیزیم (Mg), Alkaline earth metal
Element 13: آلومینیم (Al), Other metal
Element 14: سیلسیم (Si), Metalloid
Element 15: فسفر (P), Other non-metal
Element 16: گوگرد (S), Other non-metal
Element 17: کلر (Cl), Halogen
Element 18: آرگون (Ar), Noble gas
Element 19: پتاسیم (K), Alkali metal
Element 20: کلسیم (Ca), Alkaline earth metal
Element 21: اسکاندیم (Sc), Transition metal
Element 22: تیتانیم (Ti), Transition metal
Element 23: وانادیم (V), Transition metal
Element 24: کروم (Cr), Transition metal
Element 25: منگنز (Mn), Transition metal
Element 26: آهن (Fe), Transition metal
Element 27: کبالت (Co), Transition metal
Element 28: نیکل (Ni), Transition metal
Element 29: مس (Cu), Transition metal
Element 30: روی (Zn), Other metal
Element 31: گالیم (Ga), Other metal
Element 32: ژرمانیم (Ge), Metalloid
Element 33: آرسنیک (As), Metalloid
Element 34: سلنیم (Se), Other non-metal
Element 35: برم (Br), Halogen
Element 36: کریپتون (Kr), Noble gas
Element 37: روبیدیم (Rb), Alkali metal
Element 38: استرانسیم (Sr), Alkaline earth metal
Element 39: ایتریم (Y), Transition metal
Element 40: زیرکونیم (Zr), Transition metal
Element 41: نیوبیم (Nb), Transition metal
Element 42: مولیبدن (Mo), Transition metal
Element 43: تکنسیم (Tc), Transition metal
Element 44: روتنیم (Ru), Transition metal
Element 45: رودیم (Rh), Transition metal
Element 46: پالادیم (Pd), Transition metal
Element 47: نقره (Ag), Transition metal
Element 48: کادمیم (Cd), Other metal
Element 49: ایندیم (In), Other metal
Element 50: قلع (Sn), Other metal
Element 51: آنتیموان (Sb), Metalloid
Element 52: تلوریم (Te), Metalloid
Element 53: ید (I), Halogen
Element 54: زنون (Xe), Noble gas
Element 55: سزیم (Cs), Alkali metal
Element 56: باریم (Ba), Alkaline earth metal
Element 57: لانتان (La), Lanthanoid
Element 58: سریم (Ce), Lanthanoid
Element 59: پرازئودیمیم (Pr), Lanthanoid
Element 60: نئودیمیم (Nd), Lanthanoid
Element 61: پرومتیم (Pm), Lanthanoid
Element 62: ساماریم (Sm), Lanthanoid
Element 63: اروپیم (Eu), Lanthanoid
Element 64: گادولینیم (Gd), Lanthanoid
Element 65: تربیم (Tb), Lanthanoid
Element 66: دیسپروزیم (Dy), Lanthanoid
Element 67: هولمیم (Ho), Lanthanoid
Element 68: اربیم (Er), Lanthanoid
Element 69: تولیم (Tm), Lanthanoid
Element 70: ایتربیم (Yb), Lanthanoid
Element 71: لوتتیم (Lu), Lanthanoid
Element 72: هافنیم (Hf), Transition metal
Element 73: تانتال (Ta), Transition metal
Element 74: تنگستن (W), Transition metal
Element 75: رنیم (Re), Transition metal
Element 76: اوسمیم (Os), Transition metal
Element 77: ایریدیم (Ir), Transition metal
Element 78: پلاتین (Pt), Transition metal
Element 79: طلا (Au), Transition metal
Element 80: جیوه (Hg), Other metal
Element 81: تالیم (Tl), Other metal
Element 82: سرب (Pb), Other metal
Element 83: بیسموت (Bi), Other metal
Element 84: پولونیم (Po), Other metal
Element 85: آستاتین (At), Metalloid
Element 86: رادون (Rn), Noble gas
Element 87: فرانسیم (Fr), Alkali metal
Element 88: رادیم (Ra), Alkaline earth metal
Element 89: آکتینیم (Ac), Actinoid
Element 90: توریم (Th), Actinoid
Element 91: پروتاکتینیم (Pa), Actinoid
Element 92: اورانیم (U), Actinoid
Element 93: نپتونیم (Np), Actinoid
Element 94: پلوتونیم (Pu), Actinoid
Element 95: امریسیم (Am), Actinoid
Element 96: کوریم (Cm), Actinoid
Element 97: برکلیم (Bk), Actinoid
Element 98: کالیفرنیم (Cf), Actinoid
Element 99: اینشتینیم (Es), Actinoid
Element 100: فرمیم (Fm), Actinoid
Element 101: مندلیفیم (Md), Actinoid
Element 102: نوبلیم (No), Actinoid
Element 103: لارنسیم (Lr), Actinoid
Element 104: رادرفوردیم (Rf), Transition metal
Element 105: دوبنیم (Db), Transition metal
Element 106: سیبورگیم (Sg), Transition metal
Element 107: بوهریم (Bh), Transition metal
Element 108: هاسیم (Hs), Transition metal
Element 109: مایتنریم (Mt)
Element 110: دارمشتادیم (Ds)
Element 111: رونتگنیم (Rg)
Element 112: کوپرنیسیم (Cn), Other metal
Element 113: نیهونیم (Nh)
Element 114: فلروویم (Fl)
Element 115: مسکوویم (Mc)
Element 116: لیورموریم (Lv)
Element 117: تنسین (Ts)
Element 118: اوگانسون (Og)
Br

I

At
تلوریمیدگزنون
عدد اتمی (Z)53
گروهگروه ۱۷ (هالوژن)
دورهدوره 5
بلوکبلوک-p
دسته Reactive nonmetal
آرایش الکترونی[Kr] 4d10 5s2 5p5
2, 8, 18, 18, 7
ویژگی‌های فیزیکی
فاز در STPجامد
نقطه ذوب386.85 K ​(113.7 °C, ​236.66 °F)
نقطه جوش457.4 K ​(184.3 °C, ​363.7 °F)
چگالی (near r.t.)4.933 g/cm3
نقطه سه‌گانه386.65 K, ​12.1 kPa
نقطه بحرانی819 K, 11.7 MPa
حرارت همجوشی(I2) 15.52 kJ/mol
آنتالپی تبخیر (I2) 41.57 kJ/mol
ظرفیت حرارتی مولی(I2) 54.44 J/(mol·K)
فشار بخار (rhombic)
فشار (Pa) ۱ ۱۰ ۱۰۰ ۱ K ۱۰ K ۱۰۰ K
در دمای (K) 260 282 309 342 381 457
ویژگی‌های اتمی
عدد اکسایش−1, +1, +3, +4, +5, +6, +7 (یک اکسید اسیدی قوی)
الکترونگاتیویمقیاس پائولینگ: 2.66
انرژی یونش
  • 1st: 1008.4 kJ/mol
  • 2nd: 1845.9 kJ/mol
  • 3rd: 3180 kJ/mol
شعاع اتمیempirical: 140 pm
شعاع کووالانسی pm 139±3
شعاع واندروالسی198 pm
Color lines in a spectral range
خط طیف نوری ید
دیگر ویژگی ها
ساختار بلوریدستگاه بلوری راست‌لوزی
Orthorhombic crystal structure for ید
رسانندگی گرمایی0.449 W/(m·K)
رسانش الکتریکی1.3×107 Ω·m (at 0 °C)
رسانش مغناطیسیدیامغناطیس[۲]
مدول حجمی7.7 GPa
شماره ثبت سی‌ای‌اس7553-56-2
ایزوتوپ‌های ید
ایزوتوپ فراوانی نیمه‌عمر (t۱/۲) حالت فروپاشی محصول
123I syn 13 h ε, γ 0.16 123Te
127I 100% 127I ایزوتوپ پایدار است که 74 نوترون دارد
129I ایزوتوپ پرتوزای ناچیز 15.7×106 y β 0.194 129Xe
131I syn 8.02070 d β, γ 0.971 131Xe
| منابع

ویژگی‌های فیزیکی ویرایش

ویژگی‌های شیمیایی ویرایش

واکنش‌پذیری ید از دیگر هالوژن‌ها کمتر و این عنصر، الکترون‌دهنده‌ترین هالوژن نافلز است. ید، کمیاب‌ترین هالوژن پایدار در طبیعت است و از نظر فراوانی، در رده ۶۳ام در میان عناصر قرار دارد و سنگین‌ترین عنصر در میان مواد مغذی معدنی است. عمدتاً هالوژن‌ها به خاطر انحلال‌پذیری بسیار زیاد در آب، در آب دریا بیشتر از خشکی یافت می‌شوند.

ید در شرایط استاندارد دما و فشار عنصری جامد و درخشان به رنگ آبی- بنفش مایل به سیاه است؛ که در دمای جوش ۱۸۴ درجهٔ سلسیوس به گازی بنفش رنگ و بدبو و بسیار سمی تبدیل می‌شود.[۳] کار کردن با عنصر یُد بدون محافظت خطرناک است و تنفس بخارهای به شدت سمی آن ممکن است سلامتی را جداً به خطر بیاندازد. ید به راحتی در کلروفرم، کربن تتراکلرید یا کربن دی‌سولفید حل شده و محلول‌های ارغوانی رنگی به وجود می‌آورد. ید به مقدار کمی در آب قابل حل است. حل شدن ید در حلال‌های غیر قطبی مثل CS2 و CCl4 محلول را به رنگ بنفش و حلال‌های قطبی مثل آب و الکل آن را به رنگ قهوه ای درمی‌آورد. یُد آزاد در ترکیب با محلول نشاسته به رنگ آبی سیر در می‌آید.

 

ید علاقه زیادی به ایجاد زنجیرهایی با خود دارد و از این خاصیت در ترکیبات آلی که حاوی ید هستند به عنوان کاتالیزور استفاده می‌شود. [نیازمند منبع]

تاریخچه ویرایش

ید در سال ۱۸۱۱ توسط شیمی‌دان فرانسوی، برنار کورتوی کشف شد و دو سال بعد، توسط ژوزف لویی گیلوساک، نام‌گذاری شد who در زبان یونانی، ید به معنای رنگ بنفش است و به‌دلیل رنگ بنفش بخارات ید و برخی از ترکیبات آن مانند یدید، پریدات و یُدات، این عنصر به این نام‌گذاری شد.[۴]

جداسازی ویرایش

ید بسیار خالص را می‌توان از واکنش پتاسیم یدید با مس(II) سولفات تهیه کرد. البته روش‌های دیگری نیز برای جداسازی این عنصر وجود دارند.

ایزوتوپ‌ها ویرایش

برای ید، ۳۰ ایزوتوپ وجود دارد که تنها یکی از آن‌ها ید-۱۲۷ پایدار است. با این همه ایزوتوپ‌های رادیواکتیو ید کاربردهای وسیعی دارند. ایزوتوپ پرتوزای دست‌ساز ید-۱۳۱ (ساطع‌کننده پرتوی بتا) که دارای نیمه‌عمر ۸ روز است برای درمان سرطان و دیگر بیماری‌های غده تیروئید استفاده می‌شود.

ید-۱۲۹ با نیمه عمر ۱۷ میلیون سال محصولی از پراش زنون-۱۲۹ در جو زمین یا واپاشی اورانیوم-۲۳۸ است. چون اورانیوم-۲۳۸ در هنگام فعالیت‌های مربوط به انرژی هسته‌ای تولید می‌شود، وجود آن (به نسبت ید-۱۲۹) می‌تواند فعالیت‌های در حال انجام در هر مکان را مشخص کند. به همین علت از ید-۱۲۹ در مطالعات آب باران بعد از فاجعه چرنوبیل استفاده شد. همچنین به عنوان ردیاب آب‌های زیرزمینی و نشان‌دهنده پراکندگی فضولات در محیط زیست استفاده می‌شود. سایر کاربردها ممکن است به وسیلهٔ تولید ید-۱۲۹ در پوسته زمین از طریق تعدادی مکانیسم فروپاشی مختل شود.

ید-۱۲۹ از جهات زیادی شبیه کلرین-۳۶ است. کلرین-۳۶ هالوژنی قابل حل و نسبتاً واکنش‌ناپذیر است که بیشتر به صورت آنیون non-sorbing یافت شده و به وسیلهٔ واکنش‌های کیهان‌زاد، حرارت اتمی و ثابت تولید می‌شود. در مطالعات آب‌شناسی، چگاله‌های ید-۱۲۹ معمولاً به صورت نسبت ید-۱۲۹ به مقدار کلی ید گزارش می‌شود (که عملاً ید-۱۲۷ است). چون نسبت‌های کلرین-۳۶ به کلرین، ید-۱۲۹ به ید در طبیعت تقریباً کم (۱۴–۱۰ تا ۱۰–۱۰) است اوج حرارت اتمی ید-۱۲۹ به ید در طول دههٔ ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ تقریباً به ۷–۱۰ رسید. تفاوت ید-۱۲۹ با کلرین-۳۶ در نیمه‌عمر طولانی‌تر و به شدت زیست‌گرا (Biophilic) بودن آن است.

معمول‌ترین ترکیبات ید، یدیدهای سدیم و پتاسیم (KI) و یدیت‌ها (KIO3) هستند.

کاربردها ویرایش

از ید عمدتاً در پزشکی، عکاسی (یدید پتاسیم) و رنگ به عنوان کاتالیزور و پیگمان استفاده می‌شود. از یدید نقره (AgI) برای هسته‌سازی باران مصنوعی به عبارت دیگر بارورکردن ابرها و در صنعت ساخت فیلم عکاسی به همراه نقره برمید(AgBr) به خاطر حساسیت به نور استفاده می‌شود. ید برای ساخت تنتور یُد (محلول ید در الکل) و پوویدون آیوداین (بتادین) استفاده می‌شود زیرا دامنهٔ میکروب‌کشی یُد بسیار وسیع و گسترده‌است و بر روی ویروس‌ها، باکتری‌ها، قارچ‌ها، اسپورها و پروتوزوآ مؤثر است و آن‌ها را تخریب و نابود می‌کند.

مواد منفجره ویرایش

نیتروژن تری‌یدید بسیار ناپایدار و در ساخت مواد انفجاری کاربرد دارد.

خوراکی ویرایش

از دید خوراکی، مقدار بسیار کم ید برای موجودات زنده لازم است؛ زیرا هورمون‌های تیروئید (تیروکسین و تری‌یدوتیرونین) حاوی اتم‌های ید است که مسئول متابولیسم بدن هستند. همچنین ید مهم‌ترین عنصر برای رشد مغز انسان است.[۵]

منابع ویرایش

بهترین منابع غذایی برای دریافت ید، ماهی سفید و سپس تخم‌مرغ و پس از آن شیر و فراورده لبنی هستند. گیاه‌خواران و به‌ویژه گیاه‌خواران مطلق (وگان‌ها) که از خوردن مواد غذایی حیوانی خودداری می‌کنند یکی از بالاترین احتمالات ابتلا به بیماری‌های کمبود ید را دارند. زندگی در مناطق در معرض سیل نیز مناسب نیست؛ زیرا سیل، ید موجود در خاک را با خود می‌برد.[۵]

بیماری کرتینیسم ویرایش

کمبود ید باعث آسیب‌های مغزی به خصوص در جنین زنان باردار می‌شود. اگر زنان در دوران بارداری به حد کافی ید دریافت نکنند بچه‌های آن‌ها با اختلال یادگیری یا تیروئید مادرزادی به دنیا می‌آیند. این اختلال با نام کرتینیسم شناخته می‌شود. کمبود ید یکی از اصلی‌ترین عوامل مؤثر بر ضریب هوشی کودکان و ناتوانی‌های یادگیری و خواندن در جهان است.[۵]

بیماری گواتر ویرایش

در مناطقی که غذای مردم دارای مقدار کمی ید باشد (مناطق دور از دریا که هیچ‌گونه غذای دریایی مصرف نمی‌شود) کمبود ید ابتلا به بیماری گواتر اصطلاحاً گواتر محلی را افزایش می‌دهد. در بیشتر (نه تمامی) این مناطق با افزودن مقدار کم سدیم یدید به نمک خوراکی از ابتلا به این بیماری جلوگیری می‌کند. این محصول به نمک یددار نیز شناخته می‌شود.[۵]

پزشکی ویرایش

ترکیبات ید در شیمی آلی مهم و در پزشکی بسیار سودمند است. از یدها و تیروکسین که حاوی ید هستند در پزشکی داخلی و در ترکیب با الکل (به‌عنوان تنتور ید) برای ضدعفونی نمودن زخم‌های بیرونی استفاده می‌شود.

تنتور ید (۳٪ ید عنصری در پایهٔ آب/اتانول) از اجزاء مهم تمامی وسایل کمک‌های اولیه است که هم برای ضدعفونی کردن زخم‌ها و هم برای پاک‌سازی آب‌های آشامیدنی سطحی استفاده می‌شود (۳ قطره در هر لیتر، پس از ۳۰ دقیقه تأثیر می‌کند).

الکترونیک ویرایش

تنگستن یدید برای افزایش روشنایی لامپ استفاده می‌شود.

صنایع غذایی ویرایش

  1. ضد عفونی کننده: ید یک ضد عفونی کننده قوی است که برای استریل کردن و ضد عفونی کردن تجهیزات فرآوری مواد غذایی استفاده می‌شود. از ید به عنوان ضدعفونی کننده در صنایع غذایی نیز برای از بین بردن باکتری‌های مضر مانند سالمونلا و ای کولای استفاده می‌شود.
  2. کنترل میکروبی: از ید برای کنترل رشد میکروارگانیسم‌ها در محصولات غذایی مانند پنیر، شیر و ماست استفاده می‌شود.
  3. فرآوری گوشت: از ید به عنوان نگهدارنده در فرآوری گوشت برای جلوگیری از فساد و افزایش ماندگاری استفاده می‌شود.
  4. ضد عفونی کننده: ید معمولاً به عنوان ضدعفونی کننده در تأسیسات فرآوری مواد غذایی برای استریل نگه داشتن سطوح و تجهیزات استفاده می‌شود.
  5. تقویت کننده طعم: ید می‌تواند طعم محصولات غذایی مانند نان و محصولات نانوایی را افزایش دهد.
  6. رنگ خوراکی: ید به عنوان رنگ در صنایع غذایی استفاده می‌شود و به محصولات رنگی عمیق و قهوه ای مایل به قرمز می‌دهد.
  7. تقویت مواد مغذی: ید به نمک اضافه می‌شود تا با این ماده مغذی حیاتی که برای عملکرد تیروئید ضروری است، غنی شود.
  8. بخور: از ید به عنوان ماده بخور برای محافظت از غلات ذخیره شده در برابر هجوم حشرات استفاده می‌شود.
  9. تصفیه آب: از ید برای تصفیه آب در صنایع غذایی استفاده می‌شود و از سالم بودن آن برای مصرف اطمینان می‌یابد.
  10. تست تحلیلی: از ید در تست‌های تحلیلی برای اندازه‌گیری سطح چربی در محصولات غذایی استفاده می‌شود.

نظامی ویرایش

ید می‌تواند در تولید نارنجک‌های دودزا، عوامل علامت گذاری و سایر عوامل شیمیایی استفاده شود. ید همراه با سایر مواد شیمیایی می‌تواند دود غلیظ و متراکمی تولید کند که می‌تواند در عملیات نظامی برای ایجاد پوشش یا سردرگمی برای نیروهای دشمن استفاده شود. علاوه بر این، از ید می‌توان برای تولید عوامل نشانه گذاری که در تاریکی می‌درخشند، استفاده کرد که می‌تواند برای علامت گذاری اهداف یا برای شناسایی مکان نیروهای دوست در طول عملیات شبانه استفاده شود.

خطرها ویرایش

یون یدید (^-I) بسیار سمی است اما سمیت آن از یُد عنصری کم تر است. ورود بیش از اندازه مورد نیاز روزانه آن به بدن باعث بیماری یدیسم می‌شود که علائم آن اضطراب شدید، تپش قلب و تعریق زیاد و کاهش غیرعادی و شدید وزن است.

یُد به حالت آزاد بسیار سمّی و تماس مستقیم آن با پوست بدن بسیار خطرناک است زیرا باعث آسیب‌ها و سوختگی‌های شیمیایی می‌شود. یُد به حالات جامد یا بخار شدیداً سمی و خطرناک می‌باشد تنفس بخارهای بنفش رنگ و سمی یُد در مقادیر کم در طولانی مدت می‌تواند برای غدهٔ تیروئید خطرناک و سرطان‌زا باشد.

هنگام کار با عنصر یُد حتماً از دستکش محافظ استفاده کنید و آزمایش با آن مخصوصاً در زمان تصعید شدن حتماً زیر هودهای با ساکشن بالای آزمایشگاهی انجام دهید. هنگام کار با یُد باید بسیار احتیاط کرد. همچنین بخار ید باعث دردناک شدن چشم و غشاء مخاطی می‌شود.

از محلول‌های ضدعفونی‌کنندهٔ موضعی یُددار مثل پوویدون آیوداین نباید برای زخم‌های عمیق و بیماران تحت درمان با لوو تیروکسین سدیم یا بیماران تحت درمان با لیتیم کربنات استفاده کرد. بیشترین مقدار مجاز یُد در هوا نباید از ۱ میلی‌گرم در هر مترمکعب (PPB ۱) فراتر رود. برای یک انسان بالغ ۲.۵ تا ۳ گرم ید مهلک و مرگبار است.

پانویس ویرایش

  1. Meija, J.; et al. (2016). "Atomic weights of the elements 2013 (IUPAC Technical Report)". شیمی محض و کاربردی(نشریه). 88 (3): 265–91. doi:10.1515/pac-2015-0305.
  2. Magnetic susceptibility of the elements and inorganic compounds, in Handbook of Chemistry and Physics 81st edition, CRC press.
  3. Meija, Juris; Coplen, Tyler B.; Berglund, Michael; Brand, Willi A.; Bièvre, Paul De; Gröning, Manfred; Holden, Norman E.; Irrgeher, Johanna; Loss, Robert D. (2016-03-01). "Atomic weights of the elements 2013 (IUPAC Technical Report)". Pure and Applied Chemistry (به انگلیسی). 88 (3): 265–291. doi:10.1515/pac-2015-0305. ISSN 1365-3075.
  4. "Iodine". Linus Pauling Institute (به انگلیسی). 2014-04-23. Retrieved 2021-07-03.
  5. ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ۵٫۳ «چرا کمبود ید می‌تواند آسیب جدی به بدن بزند؟». بی‌بی‌سی فارسی. ۲۴ بهمن ۱۳۹۶.

منابع ویرایش