آیه تطهیر

آیه تطهیر، بخش دوم از مفاد آیه ۳۳ سوره احزاب (سی و سومین سوره قرآن) است که به موضوع اهل بیت محمد پیامبر اسلام اشاره دارد و آنان را از هرگونه پلیدی، مصون می‌داند. این آیه از دو بخش تشکیل شده‌است که بخش ابتدایی آن در خصوص شرح برخی از وظایف همسران پیامبر اسلام است. در این فراز، زنان پیامبر به ماندن در خانه و عدم خودنمایی و همین طور اطاعت از خدا و پیامبرش توصیه شده‌اند. در فراز دوم آیه، اهل بیت پیامبر از پلیدی‌ها مصون شمرده شده و از اراده خداوند به جهت این مصونیت یاد شده‌است.

آیه تطهیر

لوحی حاوی آیه تطهیر
مشخصات قرآنی
نام آیه	آیه تطهیر
نام سوره	احزاب
شماره آیه	۳۳
محل نزول	مدینه
شأن نزول	دارد
شماره جزء	۲۲
شماره حزب	۴۲
اختلاف در	شأن نزول، مصادیق آیه
اطلاعات دیگر
شماره کلمه	۱۱
شماره حرف	۵۷
حروف مقطعه	ندارد

شیعه

درگاه تشیع
عقاید
فروع	نماز • روزه • خمس • زکات • حج • جهاد • امر به معروف • نهی از منکر • تولی • تبری
عقاید برجسته	مهدویت: غیبت (غیبت صغرا، غیبت کبرا)، انتظار، ظهور و رجعت • بدا • شفاعت و توسل • تقیه • عصمت • مرجعیت، حوزه علمیه و تقلید • ولایت فقیه • متعه • شهادت ثالثه • جانشینی محمد • نظام حقوقی
شخصیت‌ها
چهارده معصوم	محمد • علی • فاطمه • حسن • حسین • سجاد • باقر • صادق • کاظم • رضا • جواد (تقی) • هادی (نقی) • حسن (عسکری) • مهدی
صحابه محترم نزد شیعه	سلمان فارسی • مقداد بن اسود • میثم تمار • ابوذر غفاری • عمار یاسر • بلال حبشی • جعفر بن ابی‌طالب • مالک اشتر • محمد بن ابوبکر • عقیل • عثمان بن حنیف • کمیل بن زیاد • اویس قرنی • ابوایوب انصاری • جابر بن عبدالله انصاری • ابن‌عباس • ابن مسعود • ابوطالب • حمزه • یاسر • عثمان بن مظعون • عبدالله بن جعفر • خباب بن ارت • اسامة بن زید • خزیمة بن ثابت • مصعب بن عمیر • مالک بن نویره • زید بن حارثه زنان: فاطمه بنت اسد • حلیمه • زینب • ام کلثوم بنت علی • اسماء بنت عمیس • ام ایمن • صفیه بنت عبدالمطلب • سمیه
رجال و علما	کشته‌شدگان کربلا • فهرست رجال حدیث شیعه • اصحاب اجماع • روحانیان شیعه • عالمان شیعه • مراجع تقلید
مکان‌های متبرک
مکه و مسجدالحرام • مدینه، مسجد النبی و بقیع • بیت‌المقدس و مسجدالاقصی • نجف، حرم علی بن ابی‌طالب و مسجد کوفه • کربلا و حرم حسین بن علی • کاظمین و حرم کاظمین • سامرا و حرم عسکریین • مشهد و حرم علی بن موسی الرضا دمشق و زینبیه • قم و حرم فاطمه معصومه • شیراز و شاه‌چراغ • کاشمر و حمزه بن حمزه بن موسی بن جعفر امامزاده سید مرتضی و آرامگاه سید حسن مدرس • آستانه اشرفیه و سید جلال‌الدین اشرف • ری و حرم شاه عبدالعظیم مسجد • امامزاده • حسینیه
روزهای مقدس
عید فطر • عید قربان (عید اضحی) • عید غدیر خم • محرّم (سوگواری محرم)، تاسوعا، عاشورا و اربعین) • عید مبعث • میلاد پیامبر • تولد ائمه • ایام فاطمیه
رویدادها
رویداد مباهله • رویداد غدیر خم • سقیفه بنی‌ساعده • فدک • رویداد خانه فاطمه زهرا • قتل عثمان • جنگ جمل • نبرد صفین • نبرد نهروان • واقعه کربلا • مؤتمر علماء بغداد • حدیث ثقلین • اصحاب کسا • آیه تطهیر •
کتاب‌ها
قرآن • نهج‌البلاغه • صحیفه سجادیه کتب اربعه: الاستبصار • اصول کافی • تهذیب الاحکام • من لایحضره الفقیه مصحف فاطمه • مصحف علی • رساله حقوق • اسرار آل محمد وسائل‌الشیعه • بحارالانوار • الغدیر • مفاتیح‌الجنان تفسیر مجمع‌البیان • تفسیر المیزان • کتب شیعه
شاخه‌ها
دوازده‌امامی (اثنی‌عشری) • اسماعیلیه • زیدیه • غلاه • واقفیه
منابع اجتهاد
کتاب (قرآن) • سنت (روایات پیامبر و ائمه) • عقل • اجماع

از جمله اختلافات گزارش شده در تفاسیر شیعه و سنی، در خصوص این آیه، شأن نزول آیه تطهیر است. بر این اساس اکثر تفاسیر اهل سنت و تمام تفاسیر شیعی، شأن نزول آیه را اهل بیت پیامبر شامل فاطمه زهرا، علی بن ابی‌طالب و حسنین می‌دانند. در مقابل برخی از تفاسیر اهل سنت با تمسک به چهار روایت از عکرمه، مقاتل، عروه و ابن عباس، شأن نزول آیه را زنان پیامبر دانسته‌اند. تغییر لحن آیه تطهیر که تا پیش از آن به صورت عتاب‌آمیز و خطاب به زنان محمد به همراه ضمیرهای مونث بوده، به لحنی کرامت‌بخش با ضمیرهای مذکر و خطاب به اهل بیت پیامبر، سبب شده‌است تا مفسرین، این فراز از آیه ۳۳ احزاب را جدا از بخش قبلی دانسته و در خصوص آن، تفاسیر متعددی را ارائه نمایند. از میان مفسران اهل سنت، افرادی چون ثعلبی، طبری، زمخشری، فخر رازی، ابن حجر عسقلانی، ابن صباغ مالکی، حاکم نیشابوری، سیوطی و شوکانی، شأن نزول آیه تطهیر را پنج تن آل عبا دانسته‌اند. بر اساس گزارش‌های صورت گرفته در این تفاسیر، آیه مذکور قبل یا بعد از ماجرای حدیث کسا، نازل شده‌است. همچنین در منابع شیعه و سنی گزارش شده‌است که پیامبر اسلام به مدت شش ماه به صورت پیوسته هر روز پیش از رفتن به مسجد جهت اقامه نماز، در مقابل منزل فاطمه زهرا ایستاده و این آیه را تلاوت کرده و به اهالی خانه با عبارت اهل بیت سلام داده‌است. شیعیان این آیه را در اثبات معصومیت فاطمه زهرا، علی بن ابی‌طالب، حسن بن علی و حسین بن علی به کار می‌برند.

از دیگر اختلافات در تفسیر آیه ۳۳ احزاب، مفهوم عبارت جاهلیة الاولی در فراز ابتدایی آیه می‌باشد. منابع شیعی و سنی در این خصوص، موارد متعددی چون عصر بین نوح و ادریس، عصر پیش از ابراهیم، عصر بین محمد و عیسی، عصر پیش از نوح، عصر پیش از وضع قانون حجاب و همین طور عصر پیش از بعثت محمد را متذکر شده‌اند. در مقابل، مفهوم جاهلیة الاخری وجود دارد که در تعیین مصداق آن برخی منابع آن را جاهلیت در دوران محمد یا جاهلیت در دوران پس از وفات محمد دانسته‌اند. به گفته فخر رازی ممکن است در مقابل عنوان جاهلیت اولی، جاهلیت اخری وجود نداشته باشد و منظور از اولی در آیه، همان جاهلیت ابتدایی باشد.

علاوه بر شأن نزول آیه تطهیر، مساله مصداق عبارت اهل بیت در آیه نیز مورد اختلاف مفسران قرار گرفته‌است. بر این مبنا، برخی از مفسران منظور اهل بیت را با توجه به آیات قبلی و شأن نزول آیه، همان زنان پیامبر دانسته‌اند و در مقابل اکثر منابع، اهل بیت را با توجه به روایات متعددی، فاطمه، علی، حسن و حسین دانسته‌اند. بر اساس برخی روایات در منابع اهل سنت، اهل بیت به کسانی اطلاق می‌شود که صدقه بر آنان حرام می‌باشد و آنان اولاد محمد می‌باشند.

نام‌گذاری

به بخش دوم آیه ۳۳ سوره احزاب، آیه تطهیر گفته می‌شود. تطهیر در لغت به معنای پاک کردن و در این آیه به معنای پاک گردانیدن از هر پلیدی و گناه است.

محتوا و ساختار

متن و ترجمه

آیه تطهیر از واژه «انما» شروع می‌شود و با عبارت «تطهیرا» تمام می‌شود. متن کامل آیه ۳۳ سوره احزاب، عبارت است از:

﴿وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَ لاٰ تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ اَلْجٰاهِلِیَّهِ اَلْأُولیٰ وَ أَقِمْنَ اَلصَّلاٰهَ وَ آتِینَ اَلزَّکٰاهَ وَ أَطِعْنَ اَللّٰهَ وَ رَسُولَهُ إِنَّمٰا یُرِیدُ اَللّٰهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ اَلرِّجْسَ أَهْلَ اَلْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً﴾ ۳۳

بهاءالدین خرمشاهی، مترجم شیعه در ترجمه این آیه آورده‌است:

﴿و در خانه‌هایتان قرار و آرام گیرید و همانند زینت‌نمایی روزگار جاهلیت پیشین، زینت‌نمایی نکنید، و نماز را برپا دارید و زکات را بپردازید و از خداوند و پیامبر او اطاعت کنید، همانا خداوند می‌خواهد که از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید، و شما را چنان‌که باید و شاید پاکیزه بدارد. ﴾ ۳۳

محتوا

در مجموع آیه ۳۳ احزاب که بخش اول آن در ادامه آیه ۳۲ آمده‌است، در خصوص ادامه وظایف همسران محمد مطالبی بیان شده‌است. در این آیه و آیه قبل از آن به اهمیت تلاوت قرآن در منزل، لزوم جایگزینی فرهنگ الهی برای فرهنگ جاهلی و تکلیف آور بودن زندگی در خانه پیامبر اشاره دارد. همچنین در این آیه ماندن زن در خانه جهت پرهیز از خودنمایی و جلوه‌گری توصیه شده و رعایت آن را مستلزم عقب‌ماندگی در یادگیری و دانش نمی‌داند. در این آیه، تبرج و خودنمایی، نشانه جاهلیت قلمداد شده و از عقبگرد به آن نهی شده‌است. در بخشی از آیه، دو عنصر نماز و زکات متصل به هم ترسیم شده‌اند. در ادامه این آیه، اطاعت از رسول در کنار اطاعت از خدا یاد شده و اهل بیت پیامبر مورد موهبتی الهی قرار گرفته‌اند تا از پلیدی و گناه دور بمانند.

قرائت

قراء اهل مدینه، شیبه، نافع و عاصم «وَ قَرْنَ» را به فتح قاف و الباقی قاریان آن را به کسر قاف قرائت نموده‌اند. در فرض کسره بودن مادّه اصلی آن «وقر یقر وقارا»، یا «قرّ یقرّ قرارا» می‌باشد و در این صورت اصل کلمه «اقررن» است که «راء» اول حذف و حرکت آن به «قاف» داده شده و با وجود حرکت «قاف» از «همزه وصل» بی‌نیاز شده‌است. در صورت فتحه، اصل آن «اقررن» بوده‌است که «راء» اوّل حذف و حرکت آن به «قاف» داده می‌شود. بنابر روایتی که اعمش، راوی سنی مذهب، از ابی الضحی، صحابه پیامبر، نقل کرده‌است، عایشه این آیه را به فتح قاف قرائت کرده‌است.

طبرسی، مفسر شیعه، به جواز جَر و رفع در لام کلمه «اهل البیت» در زبان عربی اشاره دارد و می‌نویسد: جر دادن لام «اهل البیت» به جهت بدلیت آن از «کُم» می‌باشد و رفع آن بنابر مدح بودن است. قرطبی، مفسر سنی مذهب، در اعراب «أَهْلَ اَلْبَیْتِ»، منصوب بودن اهل را به جهت مدح گزارش می‌کند و همچنین معتقد است که نصب «اهل» می‌تواند به جهت بدلیت باشد. وی همچنین از قول برخی گزارش می‌دهد که رفع و کسر این عبارت نیز بلامانع است. نحاس، مفسر سنی مذهب، جهت کسر را بدلیت از ضمیر «عَنْکُمُ» دانسته‌است. با این حال، ابی‌العباس محمد بن یزید، زبان شناس سنی مذهب، بر این باور است که از ضمیر مخاطب، بدلیت صورت نمی‌گیرد؛ چرا که ضمیر مخاطب به تبیین نیازی ندارد.

شأن و مکان نزول

اسامی چهارده معصوم

بخش اول آیه

بخش اول آیه ۳۳ سوره احزاب، در ادامه دستورها و توصیه‌ها به زنان پیامبر است که به عقیده مکارم شیرازی، مفسر شیعه، به جهت تأکید بیشتر، مورد خطاب قرار گرفته‌اند. به اجماع شیعه و سنی، بخش اول این آیه در شان زنان محمد نازل شده‌است.

بخش دوم آیه

زنان و خاندان پیامبر

در میان مفسران اهل سنت، برخی با استناد به چهار روایت که از عکرمه، مقاتل، عروه و ابن‌عباس، نقل شده‌است، شأن نزول تمام آیه ۳۳ احزاب را به صورت خاص، زنان پیامبر می‌دانند. ثعلبی، مفسر سنی مذهب در تفسیر خویش، روایتی را از ابن‌عباس و روایت دیگری را از عکرمه گزارش می‌کند که هر دو بخش آیه ۳۳ احزاب در حق زنان پیامبر نازل شده‌است. این در حالی است که عکرمه، مقاتل و عروه، از جمله راویان متهم به جعل و افراطی در دشمنی با علی بن ابی‌طالب هستند. بیضاوی، مفسر سنی مذهب، در انوار التنزیل نیز می‌گوید شیعیان معتقدند که آیه تطهیر دربارهٔ علی، فاطمه و دو فرزندشان است و دربارهٔ عصمتِ آنان، به این آیه احتجاج می‌کنند، اما این احتجاج با قبل و بعد آیه متناسب نیست و احادیث هم تنها به این اشاره دارد که اینان از اهل بیت پیامبر به‌شمار می‌روند.

پنج‌تن آل عبا

به گزارش احمد بن محمد شامی، مفسر سنی مذهب، اکثر کتب مهم تفسیری سنی و تمام کتب تفسیری شیعی، آیه تطهیر را در شأن فاطمه، علی و حسنین می‌دانند. شیعیان اجماع دارند که شأن نزول آیه تطهیر (بخش دوم آیه ۳۳ احزاب)، علی، فاطمه، حسن و حسین هستند. علّامه طباطبایی، مفسر شیعه در بحث جامعی در تفسیر این آیه در المیزان، مخاطب این آیه را اصحاب کسا می‌داند و به احادیث آن که تعداد آن‌ها بیش از هفتاد حدیث است و بیشتر از طریق اهل سنّت هستند اشاره می‌کند. آلوسی، مفسر اهل سنت در تفسیر خود ضمن بیان روایات مختلف دربارهٔ مصداق اهل بیت در آیه تطهیر، به حدیث کسا اشاره می‌کند و اهل بیت را همان اصحاب کسا می‌داند. فخر رازی، مفسر سنی مذهب، در تفسیر کبیر می‌گوید نظر معتبرتر این است که اهل بیت، فرزندان پیامبر — فاطمه — و همسران و حسن و حسین و علی هستند. ابن عطیه، مفسر سنی، در المحرر الوجیز با اشاره به حدیثی از پیامبر می‌گوید آیه تطهیر در حق پیامبر، علی، فاطمه، حسن و حسین نازل شده‌است. متکلم سنی مذهب، ماتُریدی در تَأویلاتُ أَهلِ السُّنَّة می‌گوید شیعیان با استناد به حدیث کسا، آیه تطهیر را دربارهٔ اهل بیت — علی، فاطمه، حسن و حسین — می‌دانند. بنابر گزارش ابوسعید خدری، صحابه پیامبر و ابوالقاسم حسکانی، راوی سنی مذهب، شأن نزول بخش دوم آیه را، پنج نفر دانسته‌اند که عبارتند از: محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین. ابوبکر نقاش، مفسر سنی مذهب در تفسیر خویش و محمد بن احمد بنیس، سنی مالکی مذهب در لوامع انوار الکوکب و الدری، گزارش می‌کنند که اکثر مفسران در شأنیت این آیه برای اصحاب کسا اتفاق نظر دارند. به این موضوع، ابوبکر حضرمی، از فقیهان اهل سنت در رشفة الصادی اشاره دارد. ابن حجر هیتمی نیز از دیگر مفسرین سنی مذهبی است که در صواعق المحرقه، شأن نزول آیه تطهیر را فاطمه، همسر و فرزندان او می‌داند. بنابر آنچه در مشکل الآثار و تفسیر طبری از پیامبر اسلام گزارش شده‌است، محمد بخش دوم آیه ۳۳ احزاب را در مقابل درب خانه فاطمه زهرا، تلاوت می‌نمود.

به‌نوشتهٔ ویلفرد مادلونگ، شرق‌شناس مسیحی، علی‌رغم رویکرد شیعی در این موضوع، حتی در منابع اهل سنّت مانند تفسیر طبری نیز مصداق آیه تطهیر را محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین هستند. ابن کثیر، مفسر سنی، در تفسیر القرآن العظیم حدیث ایستادن پیامبر به‌مدت شش ماه بر در خانهٔ فاطمه و صدازدن اهل بیت برای نماز و حدیث کسا را بیان می‌کند. تریتون روایتی را از منابع اسلامی گزارش می‌کند که بر اساس آن، محمد هنگام ملاقات با نماینده نجرانیان در سال دهم هجری، در واقعه مباهله، عبایی سفید و سیاه را بر تن داشت و فاطمه، علی، حسن و حسین را در زیر جامعه خود در آغوش گرفت و آیه «إِنَّمَا یُرِید الله لیذْهب عَنْکُم الرجس أهل الْبَیْت وَیُطَهِّرکُمْ تَطْهِیرا» را خواند. حامد الگار نیز به این نکته اشاره می‌کند که محمد در روز مباهله با نجرانیان، اهل بیت خود را با خود همراه کرد و تنها فاطمه، علی و حسنین را با خود به مباهله با نجرانیان برد. ملا علی قاری، فقیه سنی مذهب در شرح کتاب فقه الاکبر ابن حنیفه، از شرافت اولاد فاطمه بر اولاد عمر و ابوبکر یاد می‌کند و در نهایت، آیه تطهیر را در شأن آنان گزارش می‌کند. ابن عساکر شافعی نیز دلیل نزول آیه تطهیر را به‌طور خاص، فاطمه، علی و حسنین می‌داند. قندوزی حنفی در ینابیع الموده، با اشاره به مذکر بودن ضمیرهای «یطهرکم» و «عنکم»، منظور از اهل بیت در آیه تطهیر را علی، فاطمه و حسنین می‌داند و این قول را به اکثر مفسران نسبت می‌دهد. ثعلبی روایتی را از ابوسعید خدری و روایت دیگری را از عطاء بن ابی رباح، تابعی و مفسر قرن اول ه.ف، به نقل از ام سلمه گزارش می‌کند که این بخش از آیه در ماجرای حدیث کسا و در حق فاطمه، علی و حسنین نازل شده‌است.

ابی سعید خدری، صحابی پیامبر، روایتی را نقل می‌کند که پیامبر چهل صبح به درب خانه فاطمه زهرا آمده و پس از سلام دادن بر اهل بیت خود با عبارت «السَّلَام عَلَیْکُم أهل الْبَیْت وَرَحْمَة الله وَبَرَکَاته الصَّلَاة رحمکم الله، إِنَّمَا یُرِید الله لیذْهب عَنْکُم الرجس أهل الْبَیْت وَیُطَهِّرکُمْ تَطْهِیرا، انا حَرْب لمن حَارَبْتُمْ أَنا سلم لمن سَالَمْتُمْ» یاد نموده‌است. سیوطی، دیگر مفسر اهل سنت، روایت دیگری را از ابی الحمراء گزارش می‌کند که محمد در دوران حضورش در مدینه، هیچ‌گاه به مسجد برای اقامه نماز در نیامد مگر آنکه به درب خانه علی و فاطمه می‌ایستاد و خطاب به اهالی آن چنین می‌گفت: «الصَّلَاة، الصَّلَاة، إِنَّمَا یُرِید الله لیذْهب عَنْکُم الرجس أهل الْبَیْت وَیُطَهِّرکُمْ تَطْهِیرا» همانند این روایت را سیوطی از ابن‌عباس گزارش کرده‌است.

مکان نزول

ابوحمزه ثمالی، مفسر شیعه مذهب در تفسیر منسوب به وی، گزارش می‌کند که فاطمه، حریره‌ای را برای پیامبر در خانه ام‌سلمه آورد، به سفارش پیامبر، علی و حسنین نیز برای خوردن حریره نزد پیامبر آمدند و پس از آن، پیامبر کساء خیبری بر سر آنان انداخت و گفت: «اللّهم هؤلاء اهل بیتی و عترتی فاذهب عنهم الرجس و طهّرهم تطهیرا». شبیه به همین روایت را ثعلبی در تفسیر خویش گزارش کرده‌است. بنابر روایت ثعلبی، پس از دعای پیامبر اسلام، بخش دوم آیه ۳۳ احزاب نازل شد. بر اساس روایت دیگری که ثعلبی گزارش می‌کند که این واقعه در منزل عایشه صورت گرفته‌است. همچنین در تفسیر الکشف و البیان، از روایات دیگری یاد شده‌است که ماجرای حدیث کسا در منزل عایشه یا زینب صورت پذیرفته و آیه تطهیر پس از ماجرا کسا نازل شده‌است. تعدد گزارش‌ها اینچنینی سبب شده‌است تا برخی مفسران، نزول بخش دوم آیه را چندباره و در منزل فاطمه زهرا، ام سلمه، زینب و عایشه بدانند.

تفسیر

آیه تطهیر در قرآنی مربوط به سال ۱۸۷۴ میلادی که به همراه آیات قبل و بعد از خود، به صورت یک آیه بلند گزارش شده‌است.

بخش اول

در بخش اول آیه، توصیه‌ای خطاب به زنان پیامبر صورت گرفته‌است. اگر عبارت «و قرن» در ابتدای آیه، از ماده وقار باشد، این توصیه، برای رعایت وقار و سکینه صورت گرفته‌است و اگر از ماده قرار باشد، منظور ملزم دانستن زنان پیامبر به سکونت در منزل خویش است. قتاده و مجاهد، دو لغت شناس سنی مذهب در خصوص تشریح عبارت تبرج در آیه، آن را به تبخر و خودنمایی ترجمه کرده‌اند. طباطبایی، مفسر شیعه، تبرج را به معنای ظاهر شدن در برابر مردم ترجمه کرده‌است و آن را به برج قلعه که برای همگان آشکار است تشبیه نموده‌است. بقاعی، مفسر سنی مذهب در تفسیر خویش معتقد است که «لاٰ تَبَرَّجْنَ» دستوری برای ممنوعیت خروج زنان پیامبر از خانه‌است که پس از حجة الوداع ابلاغ گردیده‌است. به گفته مقاتل، مفسر سنی مذهب، تبرج آن است که زن، روسری به روی سر انداخته ولی آن را نبندند تا گلوبند و گوشواره او نمایان باشد. همچنین قتاده، منظور از عبارت «اَلْجٰاهِلِیَّهِ اَلْأُولیٰ» را عصر قبل از اسلام دانسته‌است. به گزارش طبرسی، مفسر شیعه مذهب، برخی بر این باورند که منظور از «تَبَرُّجَ اَلْجٰاهِلِیَّهِ اَلْأُولیٰ» سنت و آئین مربوط به جاهلیت بود که بر اساس آن، زن می‌توانست نیمی از بدن خود را به شوهر خویش و نیمی دیگر را به دوستش واگذارد. شعبی، مفسر سنی، نیز جاهلیت مد نظر آیه را، عصر ما بین عیسی و محمد دانسته‌است. ابو العالیه، مفسر سنی مذهب، معتقد است که جاهلیت اولی، دوران داود و سلیمان بوده‌است که زنی، لباسی از حریر و مروارید که طرفین آن دوخته نشده بود می‌پوشید و پشتش نمایان بود. اما کلبی، مفسر سنی مذهب، جاهلیت اولی را دوران پیش از ولادت ابراهیم می‌داند که زنانی لباسی از جنس مروارید به تن می‌کردند و در بازار حرکت و خود را به مردان عرضه می‌کردند. عکرمه، از تابعان سنی مذهب، جاهلیت اولی را به دوران بین نوح و ادریس نسبت داده‌است. فخر رازی، مفسر سنی در تفسیر کبیر می‌نویسد که منظور از جاهلیت اولی، یا عصر پیش از نوح است که در مقابلش جاهلیت آخری است و به پس از دوران نوح اطلاق می‌شود؛ یا آنکه جاهلیت اولی، معادل جاهلیت قدیم است و در مقابلش جاهلیت آخری وجود ندارد. بقاعی این جاهلیت اولی را قبل از وضع قوانین حجاب در اسلام دانسته‌است. قرائتی، مفسر شیعه در تفسیر نور، با اشاره به روایتی به نقل از تفسیر نورالثقلین، جاهلبت اولی را جاهلیت عصر پیامبر دانسته‌است و جاهلیت آخری را جاهلیت پس از عصر پیامبر می‌داند. طباطبایی، مفسر شیعه نیز با اشاره به تمام معانی ذکر شده در خصوص عبارت جاهلیت اولی، همه آنها را بدون دلیل دانسته و منظور از عبارت را جاهلیت قبل از بعثت دانسته‌است.

ثعلبی در تفسیر خویش و سیوطی در الدرر المنثور، گزارش می‌کنند که به سوده، از همسران محمد، پیشنهاد داده می‌شود که به حج و عمره بپردازد، اما سوده با اشاره به بخش اول آیه، می‌گوید: «چگونه به حج و عمره بروم در حالی که خداوند مرا به ماندن در خانه‌ام امر کرده‌است.» راوی در انتهای روایت گزارش می‌کند که سوده از منزل خویش خارج نشد تا آنکه جنازه وی را برای دفن از منزلش خارج کردند. سیوطی روایاتی را در خصوص توصیه اسلام به عدم خروج زنان از منزل اشاره دارد و در بین آنها به روایتی که ثعلبی در تفسیرش به نقل از سوده گزارش کرده‌است نیز اشاره می‌کند. قرطبی، مفسر سنی مذهب، معنای این فراز از آیه را لزوم سکونت زنان در منزل دانسته‌است و این حکم را مخصوص زنان پیامبر نمی‌داند. وی دلیل مخاطب قرار گرفتن زنان پیامبر در این حکم را، بزرگداشت مقام آنان دانسته‌است. وی همچنین از انتقاد شیعیان به عایشه گزارش داده‌است که بر خلاف دستور آیه مذکور مبنی بر ماندن در خانه و عدم خروج؛ در جنگ جمل شرکت داشته‌است. قرطبی بر این انتقاد چنین پاسخ می‌دهد که عایشه برای پایان دادن به مخاصمه بین مسلمین به جنگ جمل آمده بود و هدفش، اصلاح بین مردم بوده‌است.

فخر رازی، با اشاره به اوامر و نواهی آیه، متذکر می‌شود که دین، همیشه نواهی نیست و اوامر را نیز شامل می‌شود. رازی به تشریح تک تک اوامر می‌پردازد و دستور به اقامه نماز را به جهت عدم تشابه به جباران و متکبران اعلام کرده و دستور به پرداخت زکات را برا تشبه به کریمان دانسته‌است. در نهایت با آوردن عبارت «أَطِعْنَ اَللّٰهَ وَ رَسُولَهُ» متذکر شده‌است که تکالیف تنها به این امور تعلق ندارد و تمام آنچه مورد دستور و منهی الهی است را شامل می‌شود. بقاعی از دستور به پرداخت زکات که نسبت به همسران پیامبر صادر شده‌است، چنین برداشت می‌کند که وضعیت مالی همسران پیامبر، رو به بهبودی و توسعه خواهد گذاشت و این در حالیست که وضعیت معاش زنان پیامبر در دوران نزول قرآن، بسیار ضیق و در تنگنا بود و درخواست زکات از آنان، توجیه نداشته‌است. بقاعی همچنین دلیل انحصار دستورها به نماز و زکات، اصل بودن این دو عبادت در طاعات مالی و بدنی است. این تعبیر بقاعی توسط طباطبایی در المیزان نیز گزارش شده‌است.

بخش دوم

زندگی
نام‌ها و القاب · زندگی زناشویی · اختلاف مالی فاطمه و عباس با خلافت · خطبه فدکیه · رویداد خانهٔ فاطمه · درگذشت
در قرآن
سوره انسان · سوره قدر · سوره کوثر · آیه مباهله · آیات نور · آیه تطهیر · آیه مودت · آیه اطعام
جای‌ها
در مکه	محله بنی‌هاشم · شعب ابی‌طالب
در مدینه	بقیع · بیت‌الاحزان · درخت کنار · روضه نبوی · سقیفه · مسجد النبی
در شمال حجاز	فدک
افراد
خانواده	محمد · خدیجه · علی
فرزندان	حسن · حسین · زینب · ام‌کلثوم · محسن
همراهان	فضه · ام ایمن · اسماء  · سلمان
دیگران	قنفذ · مغیره · عمر · ابوبکر
آثار
خطبه فدکیه · خطبه عیادت · دعای نور · مصحف فاطمه · لوح فاطمه
مرتبط
تسبیحات فاطمه · رویداد مباهله · ایام فاطمیه

قرائتی، مفسر شیعه، آیه ۳۳ سوره احزاب را به دو بخش تقسیم کرده‌است که قسمت ابتدایی آن در خصوص زنان پیامبر و قسمت دوم آن در خصوص اهل بیت پیامبر است. قرائتی دلیل این کار را یک فن در فصاحت و بلاغت معرفی کرده‌است که سخن مهم در میان سخنان عادی، توجه و دقت نظر بیشتری را جلب می‌نماید. وی در این خصوص گزارش می‌کند که بخش دوم آیه، به صورت مجزا نازل شده‌است و در جمع‌آوری قرآن در این مکان قرار گرفته‌است. دلیل دیگری که قرائتی به آن اشاره دارد، توصیه به زنان پیامبر است که نسبت به خانهٔ خویش دقت بیشتری داشته باشند چرا که محل عبور معصومان خواهد بود. مادلونگ، شرق شناسی مسیحی معتقد است که احتمال دو پاره بودن آیه ۳۳ سوره احزاب را منتفی دانسته‌است. قرشی، مفسر شیعه در قاموس قرآن نیز به این تغییر لحن و ضمیر آیه اشاره دارد؛ وی توضیح می‌دهد که ضمیرهای آیه‌ها تا قبل از آیه ۳۳ و در فراز اول همین آیه، مؤنث بوده و مخاطب آیه نیز زنان پیامبر بودند؛ اما به ناگاه در فراز دوم آیه ۳۳، ضمیرهای آیه مذکر شده و مخاطب، اهل بیت پیامبر می‌باشند. با مذکر آمدن آیه، مخاطب آیه جمعی مذکر یا جمعی که مذکر نیز در میان آنها بوده‌اند می‌باشد. قرشی مؤنث آمدن آیه بعد را نیز گواهی بر غیریت بین زنان محمد با اهل بیت پیامبر دانسته‌است. نکته دیگر، تفاوت لحن آیه است که از حالت عتاب‌آمیز به کرامت‌بخش تغییر کرده‌است. طباطبایی، مفسر شیعه در المیزان گزارش می‌کند: هیچ‌یک از مفسران شیعه و سنی به این مطلب که بخش دوم (آیه تطهیر) مربوط به بخش اول (آیه ۳۳ سوره احزاب) بوده و در ادامه آن نازل شده‌است، اشاره نداشته‌است. از نظر ادبی و با توجه به امکان حذف این فراز از آیه و خلل وارد نشدن به معنای آیات قبل و بعد، نتیجه گرفته می‌شود که این فراز، می‌تواند جمله معترضه باشد.

رجس از ماده رجاست و به معنای پلیدی و قذارت است. در قرآن از این عبارت در بیان پلیدی استفاده نموده‌است. ابن‌عباس، صحابه پیامبر در خصوص کلمه رجس در بخش دوم آیه معتقد است که رجس، هرگونه عمل شیطانی است که رضای خدا در آن نباشد. قتاده، لغت‌شناس سنی مذهب، منظور از رجس را عمل سوء یا شک می‌داند و ابن زید آن را شیطان دانسته‌است. فخر رازی، مفسر سنی مذهب با اشاره به عبارت «لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ اَلرِّجْسَ»، احتمال اینکه معنای رجس، ناپاکی و نجاست باشد را منتفی دانسته‌است. وی می‌نویسد که اگر منظور از رجس، نجاست باشد، این نجاست با برطرف شدن عین آن از بین نخواهد رفت؛ بنابراین منظور از رجس، گناهان است که خداوند آنها را خواهد بخشید. فخر رازی در ادامه، معنای «یُطَهِّرَکُمْ» را به معنای ازاله ذنوب و «تَطْهِیراً» را پوشاندن لباس کرامت به تن اهل بیت دانسته‌است. قرائتی، مفسر شیعه به نقل از تفسیر البرهان، رجس را هرگونه ناپاکی ظاهری و باطنی می‌داند.

طباطبایی، مفسر شیعه، به الف و لام در کلمه «اَلرِّجْسَ» اشاره داشته و آن را الف و لام جنس می‌داند؛ بر این اساس معنای آیه چنین خواهد بود که خداوند قصد و اراده نموده‌است تا تمام ناپاکی و پلیدی‌ها را از اهل بیت دور بدارد. آلوسی، مفسر سنی مذهبی در تفسیر روح المعانی، الف و لام «اَلرِّجْسَ» را الف و لام استغراق دانسته و معنای آن را همه آلودگی‌ها و نقائص مادی و معنوی می‌داند. مکارم شیرازی، مفسر شیعه، به واژه «انما» اشاره دارد و آن را از اداة حصر می‌داند که این موهبت را مخصوص اهل بیت پیامبر می‌کند. او همچنین منظور از عبارت «یُرِیدُ» را نشانه اراده تکوینی بودن الهی می‌داند که با وجود اختیار و اراده، به سمت ناپاکی و گناه نمی‌روند. در مقابل، تفاسیر اهل سنت، این اراده را اراده‌ای تشریعی دانسته‌اند که به عقیده تفاسیر شیعه، صحیح نمی‌باشد. شیعیان بر این باورند که اراده تشریعی به گروهی خاص اختصاص نخواهد یافت. شیخ طوسی، از مفسران شیعه، در معنای طهارت مورد استفاده در قرآن، دو قول را گزارش می‌کند که یکی به حسن و مجاهد منسوب است و منظور از طهارت را پاکی از کفر دانسته‌اند و دیگری قول منسوب به زجاج است که منظور از طهارت را پاکی از هر نوع ناپاکی و آلودگی دانسته‌است. جوادی آملی، مفسر شیعه نیز منظور از طهارت را علاوه بر ناپاکی‌هایی چون حیض و نفاس، تطهیر از همه رذایل اخلاقی و اتهامات ناروا (در خصوص داستان مریم) دانسته‌است. به عقیده بقاعی، مفسر سنی مذهب، «یُطَهِّرَکُمْ» به معنای صیانت از ناپاکی‌هاست و عبارت «تَطْهِیراً» با صیغه مصدری به جهت مبالغه و بزرگی این اقدام به کار برده شده‌است. قطربی، مفسر سنی مذهب نیز مفهوم مصدریت «تَطْهِیراً» را تأکید دانسته‌است.

کلمه «اهل بیت» در قرآن دو مرتبه در سوره‌های هود، آیه ۷۳ و سوره احزاب آیه ۳۳ بیان شده‌است. ابن‌عباس الف و لام موجود در «البیت» را الف و لام عهد تعریف دانسته‌است و منظور از آن را بیت نبوت و رسالت می‌داند. ابن‌عباس در تعریف بیت می‌گوید: عرب آنجایی را که به آن پناه می‌برد، بیت می‌نامد. طبرسی، مفسر شیعه، در این خصوص گزارش می‌کند که برخی از مفسرین، منظور از بیت در آیه را بیت الله الحرام می‌دانند و اهل بیت را پرهیزکاران می‌دانند. همچنین گزارش شده‌است که برخی منظور از بیت را مسجدالحرام می‌دانند و اهل آن را ساکنان مسجد النبی می‌دانند که پیامبر آنان را در مسجد اسکان داده و درب خانه آنان به مسجد را مسدود نساخته‌است. عکرمه، تابعی سنی مذهب نیز با توجه به صدر آیه، منظور از اهل بیت پیامبر در آیه را زنان پیغمبر اسلام می‌داند.

لامنس، شرق شناس مسیحی، با بیان این مطلب که پیامبر اسلام از خویشاوندان خویش رویگردان و نامید بود؛ معتقد است که «اهل بیت» در آیه تطهیر، منحصرا به زنان پیامبر اشاره دارد. مادلونگ، این نظر لامنس را در تعارض با منابع و مدارک موجود دانسته و منظور از اهل بیت را خویشاوندان خونی گزارش کرده‌است. مادلونگ همچنین با اشاره به قولی که منظور از اهل بیت را اهالی مسجد الحرام می‌دانند؛ دلیل آنان را در این تفسیر، قیاس با آیه‌ای در توصیف همسر ابراهیم می‌داند و این تفسیر را به جهت مخالفت با هدف آیه (یعنی ترفیع مقام همسران پیامبر) و عدم همخوانی با آیه بعد که در خصوص زنان پیامبر می‌باشد دانسته‌است. در همین راستا برخی مفسران سنی مذهب همچون ابوحیان اندلسی، با توجه به آیه ۷۳ سوره هود که ساره -همسر ابراهیم- را جزئی از اهل بیت ابراهیم دانسته‌است، بر این باورند که همسران جزئی از اهل بیت هستند و بر طبق آیه تطهیر، زنان محمد نیز شامل اهل بیت محمد خواهند بود. این در حالیست که شیخ طوسی در تفسیر تبیان، ساره را از جهت آنکه دختر عموی ابراهیم است، جزئی از اهل بیت ابراهیم دانسته‌است. راغب اصفهانی، لغت‌شناس سنی مذهب، در مفردات و در ترجمه کلمه اهل بیت منظور از آن را تمام افرادی می‌داند که نسب خونی داشته باشند. وی همسران فرد را در عبارت «اهل الرجل» داخل می‌داند. در این خصوص، ابوسعید خدری و انس بن مالک، از صحابه پیامبر، عایشه و ام سلمه، از زنان محمد، منظور از اهل بیت در آیه را، علی، فاطمه، حسن و حسین دانسته‌اند. قرشی، خوارجی بودن عکرمه را در این تفسیر مؤثر دانسته‌است و با توجه به ضمایر آیه قبل و بعد این فراز، منظور از اهل بیت را غیر از همسران محمد دانسته‌است. گروهی که منظور از اهل بیت در آیه را، زنان محمد تلقی کرده‌اند، در توجیه جهت مذکر آمدن ضمیرهای آیه، آورده‌اند که پیامبر اسلام نیز مشمول آیه است و با وجود یک مذکر در جامعه زنان، ضمیر مذکر به جهت غلبه ادبی، استفاده می‌گردد. طباطبایی، مفسر شیعه، با ذکر این توجیه، آن را ناروا دانسته و معتقد است، با وجود عصمت پیامبر اسلام از خطا و گناه، دلیلی برای ذکر شدنش ذیل آیه تطهیر وجود ندارد. همچنین آورده‌اند که ضمیر مذکر، به اهل بیت راجع می‌باشد و به این جهت مذکر بکار برده شده‌است.

آیه تطهیر در قرآن به خط میرزا احمد نیریزی، کتابت شده در 1117 میلادی (نگاهداری شده در موزه کاخ گلستان)

از جمله اختلافتی که در آیه صورت گرفته‌است، معنا و مصداق اهل بیت است. فخر رازی، مفسر سنی مذهب، به شدت علاقه و ارتباط بین فاطمه و علی با پیامبر اشاره داشته و به همین جهت، آنان را از آل محمد دانسته‌است. فخر رازی در جای دیگر می‌نویسد که زنان و فرزندان محمد از اهل بیت او هستند و علی نیز به سبب ازدواج با دختر پیامبر و ملازمت با محمد، از اهل بیت به‌شمار می‌آید. سهمودی، مفسر سنی مذهب، نیز پس از بیان ماجرای اصحاب کساء، منظور از اهل بیت در آیه تطهیر را اصحاب کسا دانسته‌است. ابن عطیه، دیگر مفسر سنی مذهب نیز منظور از اهل بیت را فاطمه، علی و حسنین دانسته‌است. ابن عربی، سنی صوفی مذهب، در خصوص توضیح کلمه آل، می‌نویسد: «منظور از آل، نزدیکان و خواص هستند و خواص انبیاء، صالحان،‌ مومنان و عالمان هستند». ابن عربی در ادامه،‌ با اشاره به عبارت «آل ابراهیم» در قرآن، منظور از آل ابراهیم را،‌ نسل انبیاء پس از ابراهیم دانسته‌است. با این وجود، وی معتقد است که منظور از کلمه آل در عبارت «آل محمد»، اهل بیت محمد به طور خاص نبوده‌است. از میان صحابه‌ای که منظور از اهل بیت در آیه را به علی، فاطمه، حسن و حسین تعبیر کرده‌اند، دانشنامه جهان اسلام، انس بن مالک، ثوبان مولی پیامبر، ابوسعید خدری، ام‌سلمه، عایشه، سعد بن ابی‌وقاص، عبدالله بن جعفر، عبدالله بن عباس را یاد می‌کند. نووی، فقیه سنی مذهب، در شرح صحیح مسلم به نقل از مسلم و به نقل از زید بن ارقم می‌نویسد که زنان محمد از اهل بیت او هستند اما اهل بیت، کسانی هستند که صدقه بر آنان حرام باشد. براساس روایت ام سلمه از ماجرای کسا، پس از دعای محمد در حق اهل بیتش، ام سلمه به نزد محمد آمده‌است و تقاضا دارد تا از اهل بیت محمد باشد، اما محمد او را با وجود در راه خیر و صلاح بودن، درخواستش را رد می‌کند. قول سومی که برای عبارت اهل بیت در میان منابع ذکر شده‌است، به زید بن ارقم منسوب است. بر اساس این قول، منظور از اهل بیت کسانی هستند که خداوند بر آنها زکات را حرام کرده‌است و شامل آل علی، آل جعفر و آل عقیل نیز می‌شود. بر اساس این قول، منظور از تطهیر در آیه تطهیر، پاک شدن از دریافت و مصرف صدقه و زکات است.

به نوشته لئورا وچا ولیری در دانشنامه اسلام، با وجود آنکه آیات پیش از آیه تطهیر در مورد دستور العمل‌هایی برای زنان پیامبر است و افعال و ضمایر به صورت جمع مؤنث هستند؛ ولی در این آیه که خطاب به اهل بیت است، ضمایر به صورت جمع مذکر هستند؛ بنابراین گفته شده‌است که دیگر بحث زنان پیامبر مطرح نیست، یا حداقل صرفاً آنها نیستند. عبارت اهل بیت فقط می‌تواند معنی «خانواده پیامبر» را بدهد. این امتیاز به‌طور طبیعی به همه خویشاوندان محمد اطلاق می‌شود، چه آنهایی که در قبیله او بودند، چه انصار و در واقع همه جامعه مسلمانان؛ ولیری در ادامه به داستان اصحاب کسا اشاره دارد که در بسیاری از احادیث منعکس شده و بر اساس آن، محمد عبای خویش را در موقعیت‌های گوناگون از جمله رویداد مباهله، بر روی نوه‌هایش حسن و حسین، دخترش فاطمه و دامادش علی افکنده و بدین ترتیب، این پنج تن هستند که عنوان اصحاب کسا به آنها داده می‌شود و اهل بیت پیامبر لقب گرفته‌اند. با این حال، قطربی، مفسر سنی مذهب، مدعی است که واقعه حدیث کسا، پس از نزول آیه صورت گرفته‌است و پیامبر پس از نزول آیه، در حق علی، فاطمه و حسنین دعا نموده‌است تا در زمره اهل بیتش (یعنی همسران خود) قرار گیرند. وی منکر بخشی از روایات شده‌است که بر اساس آن، عایشه و ام‌سلمه، از پیامبر اسلام در خصوص جزئی از اهل بیت بودن سؤال کردند و پیامبر ضمن دعا برای آنان، آنها را شامل اهل بیت ندانسته‌است.

از میان مفسران اهل سنت که منظور از اهل بیت در آیه تطهیر را فاطمه، علی و حسنین می‌دانند می‌توان به: حمزاوی، قسطانی، ابن بلبلان، ابن صباغ مالکی، حاکم نیشابوری، حافظ کنجی، محب‌الدین طبری، سخاوی، حافظ بدخشانی، توفیق ابوعلم، شوکانی، احمد بن محمد شامی، شبلنجی، فخر رازی، زمخشری، قرطبی، طبری، سیوطی، ابن حجر عسقلانی و ذهبی اشاره کرد. قرائتی، مفسر شیعه در تفسیر نور، تعداد روایاتی که علی، فاطمه و حسنین را مصداق اهل بیت می‌داند و در منابع اهل سنت گزارش شده‌اند را صد و سی روایت گزارش نموده‌است که همگی در کتاب شواهد التنزیل جمع شده‌اند. به گزارش طباطبایی در المیزان، منابع اهل سنت در بیش از ۴۰ روایت مختلف، به نقل از ام سلمه، عایشه، ابی‌سعید خدری، سعد، وائله بن اسقع، ابی حمراء، ابن‌عباس، ثوبان -غلام محمد-، عبدالله بن جعفر، علی بن ابی‌طالب و حسن بن علی منظور از اهل بیت آیه را، علی، فاطمه و حسنین گزارش کرده‌اند. همین‌طور منابع شیعی، در بیش از ۳۰ روایت مختلف و به نقل از علی بن ابی‌طالب، علی بن الحسین، محمد باقر، جعفر صادق، ام سلمه، ابوذر غفاری، ابی‌لیلی، ابی الاسود، عمرو بن میمون اودی و سعد بن ابی وقاص، منظور از اهل بیت را پنج تن آل عبا دانسته‌اند. طبری، مفسر سنی مذهب، در تفسیر خویش ۱۴ روایت را در اثبات این مدعا ذکر می‌کند.

نگاره مینیاتور از پیامبر اسلام، علی، حسن و حسین در بهشت (عمر، عثمان و ابوبکر در پیش زمینه) متعلق به سال ۱۶۸۶ میلادی

طبرسی، مفسر شیعه، در اثبات تعلق آیه به ۵ تن آل عبا، به نقل از منبعی سنی مذهب می‌نویسد: لفظ «انما» در آیه، بیانگر انحصار و بیان حقیقت است. بر این اساس آنچه بعد از «انما» ذکر می‌شود، قطعی بوده و تخطی از آن صحیح نیست. همچنین خداوند از هر مکلفی، اراده مطلق را طلب کرده‌است با این حساب، منظور از آیه، عموم خلائق نمی‌باشد. همچنین این آیه به دوری افراد خاصی از هرگونه پلیدی گزارش می‌دهد که بیانگر عصمت می‌باشد؛ عصمتی که غیر از پنج تن آل عبا، برای کسی ثابت شده نمی‌باشد. قرائتی، مفسر شیعه در توضیح عبارت «یطهرکم» با طرح این سؤال که «آیا این عبارت به معنای آن نیست که اهل بیت پیامبر آلودگی داشته‌اند و خداوند آنان را تطهیر کرده‌است؟» پاسخ می‌دهد؛ شرط تطهیر، آلودگی نبوده و خداوند ملائکه را با لفظ مطهره یاد می‌کند در حالیکه آنان همواره پاک بوده‌اند. با این توضیح، قرائتی معنای یطهرکم را پاک نگه‌داشتن و نه پاک کردن، دانسته‌است. به عقیده طباطبایی، آیه تطهیر در بیان عصمت پنج تن آل عبا بوده‌است و احتمال برخی مبنی بر تقوای شدید از مفاد آیه، با انحصار آیه سازگاری ندارد؛ چرا که بر این اساس، تقوا، درخواست الهی از تمام بندگان خویش است و انحصار آن با ادات حصر برای اهل بیت، توجیه شدنی نمی‌باشد.‌بر اساس روایتی که قمی در تفسیر خویش گزارش کرده‌است، علی بن ابی‌طالب پس از ماجرای بازپس گرفتن فدک، در نزد ابوبکر محاجه کرد و در احتجاج خود به این آیه استناد نمود و خطاب به ابوبکر از شأن نزول آیه تطهیر سؤال کرد، ابوبکر در پاسخ آیه را در شأن فاطمه و علی دانست. علی در ادامه پرسید، اگر کسانی بر علیه فاطمه شهادت بدهند که مرتکب عملی سوء شده‌است، رفتارت با او چگونه است؟ ابوبکر اجرای حد را جواب علی می‌داند؛ علی، ابوبکر را در صورت چنین کاری، متهم به کفر می‌کند و استدلال می‌کند که این حکم، برخلاف شهادت خدا در خصوص عصمت و طهارت فاطمه است.

به باور حسین نصر، این آیه و ماجرای کساء می‌تواند به انتقال ولایت جهانی (قداست) پیامبر اسلام به فاطمه زهرا و به صورت ولایت جزئی اشاره داشته‌باشد. گروهی از صوفیان نیز با توجه به ماجرای حدیث کساء، استفاده از عبا را برای تفویض به عنوان الگو پذیرفتند. به باور الگار، این احتمال داده می‌شود که ماجرای حدیث کساء با توجه به روایتی که طبری آن را گزارش می‌کند و بر اساس آن، محمد از جمع شدن علی، فاطمه و حسنین به همراه خودش در زیر قبه‌ای نزدیک به عرش الهی خبر می‌دهد، به نوعی پیش‌بینی دنیوی از حضور این خاندان در زیر قبه آسمانی باشد.

در علم کلام

مجادله کلامی بر سر این آیه از اهمیت بالایی برخوردار بوده‌است. چرا که شیعیان همواره با استناد به بخش دوم آیه ۳۳ احزاب، به عصمت امامان خود استدلال می‌کنند و در مقابل اهل سنت، این بخش از آیه را با توجه به بخش‌های قبلی در شأن همسران پیامبر می‌دانند. به گفته سید علی میلانی، فقیه شیعه؛ از بهترین ادله اثبات عصمت برای امامان شیعه و اهل‌بیت محمد، آیه تطهیر است؛ به طوری که اگر هیچ آیه‌ای جز آیه تطهیر در خصوص موضوع عصمت نازل نشده‌بود، این آیه برای اثبات عصمت کفایت می‌نمود. بر اساس استدلال شیعیان، واژه «انما» در آیه از «ادات حصر» است و منظور از «یرید الله» نیز یا به معنای اراده تکوینی الهی است و یا به معنای اراده تشریعی خواهد بود. از آنجا که در آیه از حصر استفاده شده‌است و اراده تشریعی الهی، حصر بردار نخواهد بود و مشمول تمام خلائق خواهد بود؛ بر این اساس، منظور از عبارت «یرید الله» اراده تکوینی است و اثبات کننده عصمت برای اهل‌بیت می‌باشد. در مقابل این دیدگاه برخی از اهل سنت همچون آلوسی، منظور یرید را اراده تشریعی دانستند که به معنای خواستن تقوا و اجتناب از نواهی است.

ابن عربی، صوفی سنی مذهب، در خصوص ارتباط آیه تطهیر با عصمت، معتقد است که همه فرزندان فاطمه و هر آنکه از اهل بیت باشد؛ همچون سلمان فارسی و...، همگی در روز قیامت شامل غفران آیه تطهیر هستند. بر اساس این آیه، این افراد از پاکان محسوب می‌شود و به واسطه شرافت پیامبر اسلام، مورد عنایت الهی قرار گرفته‌اند. آنان در قیامت مورد بخشش الهی واقع می‌شوند اما این بخشش در قیامت، ارتباطی به دنیای آنان نداشته‌است و در صورت ارتکاب گناهان در دنیا، مورد حد و غصب الهی قرار خواهند گرفت. به عقیده ابن عربی، اهل‌بیتی که در آیه تطهیر مورد اشاره قرار گرفته‌اند، در صورت بروز هرگونه خطا از آنان در دنیا، نمی‌توانند مورد مذمت مسلمانان قرار بگیرند؛ چرا که بر اساس این آیه، آنان مورد عفو و رحمت الهی قرار خواهند گرفت.

در ادبیات و هنر

خط‌نقاشیِ نام آل کسا و دو حدیث از پیامبر اسلام روی پارچه، احتمالاً متعلّق به ایران یا آسیای مرکزی، سدهٔ سیزده ه‍.ش

در این خصوص، زهره اخوان مقدم در کتاب آیه تطهیر در آیینه ادبیات عرب، به انعکاس مفهوم این آیه در ادبیات عرب پرداخته‌است. این کتاب در دو فصل تدوین شده‌است؛ فصل اول با موضوع اهمیت آیه تطهیر و توضیحات در خصوص مفردات و ویژگی‌های آیه تطهیر تألیف شده‌است و در فصل دوم به بررسی آثار ادبی شاعران با موضوع آیه تطهیر پرداخته شده‌است. در این اثر از شعر شاعران شیعه، سنی و غیر مسلمان که تطهیریه سروده‌اند یاد شده‌است. از این میان می‌توان به افراد سنی مذهبی چون محمد بن ادریس شافعی، اخطب خوارزم، ابن صباغ مالکی، ابن طلحه شافعی و ابن ابی الحدید معتزلی اشاره کرد.

آیه تطهیر در ادبیات شاعران عرب زبان، جایگاه خاص خود را داشته و مورد توجه شاعران بوده‌است. در این اشعار، شاعران به مفاهمی چون اختصاص آیه تطهیر به ۵ تن آل عبا و عصمت اهل بیت پیامبر اسلام پرداخته‌اند. اهمیت این اشعار در آنجاست که برخی از شاعران آنها، نه تنها سنی مذهب بودند بلکه از میان غیر مسلمانان نیز بوده‌اند. به این نوع شعر که از مفاهیم آیه تطهیر در آن استفاده شده‌است، تطهیریه گفته می‌شود. از میان این اشعار می‌توان به شعر سید حمیری، شاعر شیعی قرن دوم ه‍. ق، که با عنوان قصیده عینیه شهره است اشاره کرد؛ سید در این شعر چنین می‌سراید:

ان یوم التطهیر یوم عظیم

خص بالفضل فیه أهل الکساء

ذکوان مولی بنی‌هاشم نیز در پاسخ به خواستگاری مروان از دختر عبدالله بن جعفر، چنین سروده‌است:

أماط اللَّه منهم کل رجس		و طهرهم بذلک فی المثانی‌
فما لهم سواهم من نظیر		و لا کفو هناک و لا مدانی‌

تجزیه و ترکیب

تجزیه و ترکیب آیه تطهیر
شماره آیه	متن آیه	تجزیه و ترکیب
۷	﴿وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَ لاٰ تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ اَلْجٰاهِلِیَّهِ اَلْأُولیٰ وَ أَقِمْنَ اَلصَّلاٰهَ وَ آتِینَ اَلزَّکٰاهَ وَ أَطِعْنَ اَللّٰهَ وَ رَسُولَهُ إِنَّمٰا یُرِیدُ اَللّٰهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ اَلرِّجْسَ أَهْلَ اَلْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً﴾	وَ عطف، قَرْنَ فعل امر مبنی بر سکون و نائب فاعل مرفوع مستتر، فِی حرف جر، بُیُوتِکُنَّ مجرور به حرف جر و مضاف علیه، وَ عطف، لاٰ حرف جزم، تَبَرَّجْنَ فعل مضارع مبنی بر سکون و نائب فاعل مرفوع، تَبَرُّجَ مفعول مطلق، اَلْجٰاهِلِیَّهِ مضاف الیه، اَلْأُولیٰ نعت، وَ عطف، أَقِمْنَ فعل امر مبنی بر سکون، اَلصَّلاٰهَ مفعول به، وَ عطف، آتِینَ فعل امر مبنی بر سکون و نائب فاعل مرفوع، اَلزَّکٰاهَ مفعول به، وَ عطف، أَطِعْنَ فعل امر مبنی بر سکون، ائب فاعل مرفوع، اَللّٰهَ مفعول به، وَ عطف، رَسُولَهُ معطوف و مضاف الیه، إِنَّمٰا حرف مکفوفه، یُرِیدُ فعل مضارع مرفوع به ضمه، اَللّٰهُ فاعل، لِـ لام ناصبه یُذْهِبَ فعل مضارع مبنی بر فتح، عَنْکُمُ جار و مجرور، اَلرِّجْسَ مفعول به و حرف ندا محذوف، أَهْلَ منادی، اَلْبَیْتِ مضاف الیه، وَ عطف، یُطَهِّرَکُمْ فعل مضارع مبنی بر فتح و مفعول به، فاعل هو محذوف، تَطْهِیراً مفعول مطلق

جستارهای وابسته

• محمد
• فاطمه زهرا
• علی بن ابی‌طالب
• حسن بن علی
• حسین بن علی
• سوره کوثر
• زنان محمد
• اصحاب کساء
• حدیث کساء
• سوره احزاب
• آیه مباهله
• رویداد مباهله

پیوند به بیرون

• گزارشی از شأن نزول آیه تطهیر در منابع اهل سنت (تفسیر ثعلبی)
• تفسیر تطبیقی آیه تطهیر از دیدگاه مذهب اهل بیت(ع) و اهل سنت
• استقلال نزول آیه تطهیر و تأثیر آن در ظهور و فهم معنای آیه
• مدخل آیه تطهیر در دانشنامه جهان اسلام
• مدخل آیه تطهیر در دایرة المعارف قرآن کریم
• آیه تطهیر در تفاسیر مهم اهل سنت

منابع

منابع فارسی و عربی

• خراسانی، علی (۱۳۹۵). «آیه تطهیر». دایرة المعارف قرآن کریم. قم: بوستان کتاب.

• معینی، محسن (۱۳۸۳). «تطهیر، آیه». دانشنامه جهان اسلام. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

• آلوسی، شهاب‌الدین. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و سبع المثانی. ۲۲. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
• ابراهیمی، ابراهیم (۱۳۹۵). «نقد و تحلیل ساختار ادبی و محتوایی آیه تطهیر» (PDF). پژوهش‌های ادبی. چهارم (چهاردهم): ۷–۲۷.

• ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف (۱۴۲۰). البحر المحیط فی التفسیر (به عربی). بیروت: دارالفکر.
• ابن عربی، محیی‌الدین (۱۹۸۵). الفتوحات المکیة (به عربی). قاهره: الهیئة المصریه العامه للکتب.
• اخوان مقدم، زهره (۱۳۸۹). «آیه تطهیر در ادبیات عرب» (PDF). سفینه. هفتم (بیست و ششم): ۱۰۲–۱۲۲.
• بقاعی، ابراهیم بن عمر (۱۹۹۵). نظم الدرر فی تناسب الآیات والسور (به عربی). قاهره: دار الکتاب الاسلامی.
• ثعلبی، احمد بن محمد (۲۰۰۲). تفسیر ثعلبی: الکشف والبیان عن تفسیر القرآن. اول (به عربی). به کوشش ابی‌محمد بن عاشور و نظیر الساعدی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.ب
• خرمشاهی، بهاءالدین (۱۳۹۳). ترجمه قرآن کریم استاد خرمشاهی (به فارسی-عربی). قم: موسسه تبیان.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• سیوطی، جلال‌الدین (۹۱۱). الدر المنثور (به عربی). بیروت: دارالفکر.
• رازی، محمد بن عمر (۱۴۲۰). مفاتیح الغیب، تفسیر کبیر. سوم (به عربی). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
• راغب اصفهانی، حسین بن محمد (۱۴۰۴). المفردات فی غریب القرآن. دوم (به عربی). دفتر نشر الکتاب.
• دفتر تبلیغات اسلامی (۱۳۸۸). «آیه تطهیر». فرهنگ‌نامه علوم قرآن. تهران: دفتر تبلیغات اسلامی.
• قرائتی، محسن (۱۳۸۵). تفسیر نور. تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۴۲۱-۱۰-۱.
• قرشی، علی‌اکبر (۱۴۱۲). قاموس القرآن. ششم. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
• قرطبی، شمس الدین (۱۴۰۵). تفسیر قرطبی (به عربی). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
• طالعی، عبدالحسین (۱۳۹۳). «مروری بر کتاب آیه تطهیر در آینه شعر عرب» (PDF). آینه پژوهش. بیست و پنجم (صد و چهل و پنج): ۵۵–۵۸.
• طبری، محمد بن جریر (۲۰۰۱). تفسیر الطبری: جامع البیان عن تاویل القرآن. اول (به عربی). به کوشش عبدالسند حسن یمانه. (ویراست عبدالله الترکی). بیروت: دارهجر للطباعه و النشر و التوزیع و الاعلان.
• طباطبائی، سید محمدحسین (۱۳۹۵). ترجمه تفسیر المیزان. ترجمهٔ سید محمدباقر موسوی همدانی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
• طبرسی، فضل بن حسن (۱۳۵۹). ترجمه تفسیر مجمع البیان. سیزدهم. ترجمهٔ احمد بهشتی (ویراست موسوی دامغانی). تهران: فرهانی.
• طوسی، محمد بن حسن (۱۴۱۴). التبیان فی تفسیر القرآن (به عربی). بیروت: احیاء التراث العربی.
• طنطاوی، محمد سید (۱۳۹۰). معجم أعراب ألفاظ القرآن الکریم. اول (به عربی) (ویراست محمد ابوعبیة). قم: انتشارات ژکان. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۸۳۳-۱۱-۹.
• عاشوری، نادعلی (۱۳۷۷). «نگاهی به آیه تطهیر». صحیفه مبین (دوازدهم).
• ماتریدی، محمد بن محمد (۱۴۲۶). باسلوم، مجدی، ویراستار. تأویلات اهل السّنّة. ۸. بیروت: دارالکتب العلمیّة، منشورات محمّد علی بیضون. شابک ۲-۷۴۵۱-۴۷۱۶-۱.
• مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۸۶). برگزیده تفسیر نمونه (ویراست احمد بابایی). تهران: دارالکتب اسلامیه. شابک ۹۷۸۹۶۴۴۴۰۳۸۲۸.
• میلانی، سید علی (۱۳۹۴). عصمت از منظر فریقین (شیعه و اهل سنت) (ویراست هیئت تحریریه انتشارات الحقائق). قم: مرکز حقائق اسلامیه. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۳۴۸-۹۳-۴.

منابع انگلیسی

• Algar, Hamid (1984). "Āl-e ʿAbā". In Yarshater, Ehsan. Encyclopædia Iranica. Fasc. 7. I. New York: Bibliotheca Persica Press. p. 742.
• Madelung, Wilferd (2004). The succession to Muhammad. cambridge university press. ISBN 0521646960.
• Tritton, Arthur T. (1960). "Ahl al-Kisāʾ". In Lewis, B.; Pellat, Ch.; Schacht, J. Encyclopaedia of Islam. 1 (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. p. 264.
• VAGLIERI, L. VECCIA (1986). "Fāṭima". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett. Encyclopaedia of Islam. Leiden: Brill.