زبان مازندرانی

زبان مازَنْدَرانی (کوتاه شده: مازَنی) یا زبان تَبَری یا زبان تَپوری (به مازندرانی: مازِرونی، گلکی، تاتی، گالشی) نام یکی از زبان‌های ایرانی شمال‌غربی است که در گروه زبان‌های کاسپین قرار دارد و ریشه در زبان تبری کهن دارد. این گروه شامل زبان‌های تالشی، گیلکی، طبری، تاتی، هرزندی و سمنانی می‌باشد و از دید تاریخی جزء شاخه شمال‌غربی زبان‌های ایرانی بوده و در ارتباط با زبان مادی و زبان پهلوی اشکانی است. به‌ باور زبان‌شناسان گیلکی زبان خواهر مازندرانی است و نزدیکترین زبان از دید دستوری به این زبان است. زبان مازندرانی نزدیک به پنج میلیون گویشور دارد. مردم مازندران به شعرهای آوازی خود تَوِری می‌گویند.

مازَنْدَرانی
مازَنی، تَبَری، تَپوری، مازرونی
مازِرونی نوشته شده به دبیره نستعلیق
زبان بومی در	ایران استان مازندران، استان گلستان، استان گیلان استان سمنان، استان تهران استان البرز و استان قزوین
منطقه	ساحل جنوبی دریای مازندران
شمار گویشوران	ناشناخته (۵ تا ۶ میلیون اشاره‌شده ۱۹۹۳)
تبار	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی غربی ایرانی شمال غربی زبان‌های کاسپین مازَنْدَرانی
گویش‌ها	طبری گرگانی کهن † طبری گرگانی استرابادی کتولی آملی قصرانی (شمیرانی) کجوری الیکائی تنکابنی (شهسواری) گیلکی مازندرانی مازندرانی گالشی تاتی مازندرانی طالقانی مازندرانی شهمیرزادی کلارستاقی رامسری بابلی زیارتی قائمشهری
سامانه نوشتاری	الفبای پهلوی (تاریخی) الفبای فارسی
وضعیت رسمی
تنظیم‌شده توسط	دانشکده زبان‌شناسی دانشگاه مازندران
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	یکی از: mzn – زبان مازندرانی srz – گویش شهمیرزادی
مناطقی که گویشوران مازندرانی (تبری) دارد.

زبان تبری در سده‌های ششم و هفتم هجری (سده یازدهم و دوازدهم میلادی) به جایگاه زبان ادبی دست یافته بود ولی امروزه دارای رسم‌الخط خاصی نیست. روزی این زبان رقیب اصلی زبان فارسی دری بود و می‌رفت تا زبان رسمی ایرانیان شود و تنها بخاطر ناپایداری حکومت‌های محلی، عدم حضور حکومتی توانمند و پیدایش و چیرگی حکومت‌های محلی در خراسان، نتوانست چیرگی خود را بپذیرند؛ چرا که زبان فرمانروایان بود. فارسی و تبری تنها زبان‌های زنده از خانوادهٔ زبان‌های ایرانی هستند که آثاری با پیشینه هزار ساله دارند و به جز مازندرانی، هیچ زبان دیگری از زبان‌های ایرانی شمال غربی دارای ادبیات نوشته‌شده هزار ساله نیست.

امروزه زبان مازندرانی در بخشی بزرگی از استان مازندران گفتگو می‌شود که از غرب به استان گیلان، از جنوب غرب به استان قزوین، از شرق به قسمت‌های غربی استان گلستان، از جنوب شرقی به قسمت‌های شمالی استان سمنان و از جنوب به قسمت‌های شمالی استان تهران و استان البرز بسته می‌شود.

نام زبان

نام تاریخی زبان

مردم مازندران در درازای تاریخ زبان خود را تبری و مازندرانی نامیده‌اند و برای خود یک فرهنگ تبری جدا از دیگر اقوام در نظر می‌گرفتند. مردم مازندران به شعرهای آوازی خود تَبَری و ' تَوری"می‌گویند. در درازای تاریخ در تمام اسناد و منابع تاریخی زبان اهالی مازندران به طبری و مازندرانی معروف بوده‌است. در جدول زیر نام زبان مردم مازندران در درازای تاریخ آورده شده‌است.

نام زبان مردم مازندران در طول تاریخ

شماره	تاریخ نگارش	نام زبان مردم مازندران	نام منبع	نویسنده
۱	۳۷۵ قمری	زبان طبرستان	أحسن التقاسيم في معرفة الإقليم	عبدالله مقدسی ،۱۳۸۵، ص۳۶۸
۲	۳۷۸ قمری	زبان طبری	تاریخ قم	حسن بن محمد قمی، ۱۳۶۱، ص۲۲۶
۳	۳۸۳ قمری	زبان طبرستان	تاریخنامه طبری	ابوعلی بلعمی، ۱۳۸۰، ص۵۲۶
۴	۴۷۵ قمری	زبان طبری	قابوس نامه	عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر ،۱۳۶۴، ص۹۸
۵	۴۹۵ قمری	زبان کوهی	نوروزنامه	خیام نیشابوری، ۱۳۸۵، ص۸۰
۶	۵۰۰ قمری	زبان طبری	تحفة القرائب	حاسب طبری، ۱۳۹۱، ص۱۶۲
۷	۶۰۷ قمری	زبان طبرستان	مرزبان نامه	سعدالدین وراوینی، ۱۳۷۶، ص۱۰
۸	۶۱۳ قمری	زبان طبری	تاریخ طبرستان	ابن اسفندیار، ۱۳۶۶، ج ۲، ص ۱۱۵
۹	۸۰۵ قمری	زبان طبری	تاریخ رویان	اولیالله آملی، ۱۳۱۳، ص۸۵–۱۱۱
۱۰	۸۱۸ قمری	زبان مازندرانی	جامع الألحان	عبدالقادر مراغی، ۱۳۸۸، ص۳۷۷
۱۱	۸۹۲ قمری	زبان طبری، زبان مازندرانی	تاریخ طبرستان و رویان و مازندران	ظهیرالدین مرعشی، ۱۳۱۶، ص۱۵-۱۶-۱۹-۲۱-۲۷-۸۶-۸۷-۱۱۹-۲۳۵-۳۴۸-۴۳۹
۱۲	۱۰۲۷ قمری	زبان مازندرانی	سفرنامه پیترو دلاواله	پیترو دلاواله، ۱۳۸۰، ص۶۰۳
۱۳	۱۰۴۴ قمری	زبان مازندرانی، لغت مازندران	تاریخ مازندران	ملاشیخعلی گیلانی، ۱۳۵۲، ص۹۴
۱۴	۱۰۷۵ قمری	زبان مازندرانی	تاریخ خاندان مرعشی مازندران	میرتیمور مرعشی، ۱۳۵۶، ص۱۰–۳۶۴
۱۵	۱۰۷۸ قمری	لغت مازندران، لغت طبرستان	تحفة المونین	حکیم مؤمن تنکابنی، ص۳۷-۳۸-۷۲-۱۶۲-۲۲۵
۱۶	۱۲۶۰ قمری	زبان مازندری، زبان تبری، پهلوی تبرستانی	انجمن آرای ناصری	رضا قلی خان هدایت طبرستانی، ۱۳۳۸، ص۱۰۶-۱۱۷-۱۱۸-۱۵۴-۱۷۶-۲۷۴-۳۲۴-۳۶۰-۳۹۸-۴۱۵-۴۴۹-۵۹۰
۱۷	۱۲۶۰ قمری	لفظ پهلوی، زبان پهلوی	ریاض العارفین	رضا قلی خان هدایت طبرستانی، ص۵۵
۱۸	۱۲۶۴ قمری	مازندرانی	نصاب طبری	امیر تیمور قاجار ساروی، ۱۳۶۱، ص۵
۱۹	۱۸۴۲ میلادی	گویش مازندرانی	ترانه‌های محلی ساکنان کرانه‌های جنوبی دریای خزر	الکساندر خودزکو، ۱۳۵۴، ص۱۶–۲۴
۲۰	۱۲۷۶ قمری	مازندرانی	سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان	میرزا ابراهیم، ۱۳۵۵، ص۱۲۱-۱۳۵-۱۳۹-۱۹۷
۲۱	۱۸۵۹ میلادی	زبان محلی مازندرانی	سفرنامهٔ شمال	چارلز فرانسیس مکنزی، ۱۳۵۹، ص۶۷
۲۲	۱۸۶۰ میلادی	مازندرانی	سفرنامه ملگونف به سواحل جنوبی دریای خزر	گریگوری ملگونف، ۱۳۶۴، ص۹۲–۴۵
۲۳	۱۲۸۲ قمری	زبان مازندرانی	سفرنامه ناصرالدین شاه	ناصرالدین شاه، ۱۳۴۹، ص۱۳۸-۱۴۰-۱۵۷
۲۴	۱۲۸۳ قمری	زبان مازندرانی	کنزالأسرار مازندرانی	امیر پازواری، ۱۳۴۹، ص۱۷–۱۸
۲۵	۱۲۸۸ قمری	زبان طبری	مجمع الفحصا	رضا قلی خان هدایت طبرستانی، ۱۳۴۰، ص۱۱۰۳
۲۶	۱۲۹۹ قمری	زبان مازندرانی	سفرنامه میرزا محمد مهندس	میرزا محمد مهندس، ۱۳۹۰، ص۴۲۳
۲۷	۱۳۲۴ قمری	زبان مازندرانی	مرآت الوقایع مظفری	عبدالحسین خان سپهر، ۱۳۶۸، ص۱۵۳
۲۸	۱۳۳۱ قمری	زبان مازندرانی	سفر مازندران و وقایع مشروطه	غلامحسین افضل الملک، ۱۳۷۳، ص۱۲۹
۲۹	۱۳۴۴ قمری	زبان مازندرانی	مازندران و استرآباد	رابینو، ۱۳۴۳، ص۳۶-۳۹-۱۲۶

نخستین اشاره‌ها به زبان طبرستان در سرآمدهای جغرافیایی نخستین سده‌های هجری نوشته شده است. محمد بن احمد شمس‌الدین المقدسی جغرافی‌دان قرن چهارم هجری در کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم آورده‌است: لِسانٌ قومِس و جُرجان مُتَقارِبانِ یَستَمِعونَ اِلها یَقولونَ هاده و هاکِن و لهٌ حَلاوَةٌ و لِسانُ اَهلِ طبرستانَ مُقارِبٌ لَها الّی فی عَجَلِهِ یعنی زبان کومش و گرگان بهم نزدیک است و می‌گویند هاده و هاکِن [«بِده» و «بِکُن»] و آن را شیرینی است و زبان مردم طبرستان بدان‌ها نزدیک است تفاوت ندارد، مگر آنکه در آن شتاب است. همچنین در جهان‌نامه، متن جغرافیایی از سال ۶۰۵ هجری، آمده‌است: اهل طبرستان سخن به تعجیل گویند و شتابزده باشند. کیفیت شتاب در زبان کنونی اقوام طبری نیز شنیده می‌شود.

نام گونه های زبان مازندرانی

زبان طبری یا مازندرانی با توجه به گونه زندگی، سبک زندگی و شرایط اقلیمی در میان گویشوران با نام های گوناگونی شناخته می شود و همه طبری زبانان از یک نام خاص استفاده نمی کنند. نام گونه های زبان مازندرانی به بیان زیر می باشند:

1. طبری: نام طبری کهن ترین نام زبان مازندرانی می‌باشد که همچنان توسط بخشی از مازندرانی ها استفاده میگردد. این نام توسط نویسندگان طبرستان و مازندران از قرن چهارم تا به امروزه استفاده میشود. نام طبری برگرفته از نام قوم طبری میباشد. قوم طبری به تیره های همچون مازرونی، گلک (گیلک)، گالش، تات، کتول، الیکایی (الکایی) و طالقانی تقسیم میشوند. واژه طبری توسط بومیان مازندران بگونه تبری یا توری گفته میشود.
2. مازندرانی: نام مازندرانی دومین نام کهن این زبان هست که از قرن ششم قمری تا به امروز استفاده میگردد. مازرونی ها بخشی از قوم طبری میباشند که زبان خود را مازرونی می‌نامند. واژه مازندرانی توسط بومیان مازندران بگونه مازرونی گفته میشود.
3. گلکی: نام گلکی یکی از نام های رایج این زبان میباشد که از قرن سیزدهم قمری استفاده میگردد. گلک یا گیلک بخشی از قوم طبری میباشند که گویش خود را گلکی یا گیلکی مینامند. واژه گلک یا گیلک در زبان طبری به معنای دهقان و روستایی و یکجانشین میباشد.
4. گالشی: نام گالشی یکی از نام های رایج این زبان میباشد که از قرن سیزدهم قمری توسط بخشی از کوهنشین های مازندران استفاده میشود. گالش ها بخشی از قوم طبری میباشند که گویش خود را گالِشی مینامند. گالش ها در کوهستان های مازندران سکونت دارند. واژه گالش در زبان طبری به معنای کوهنشین و دامدار میباشد.
5. تاتی: نام تاتی یکی از نام های رایج زبان طبری میباشد که از قرن سیزدهم توسط کوهنشین‌های شرق مازندران از منطقه هزارجریب تا سدن رستاق کردکوی استفاده میشود. تات های مازندران بخشی از قوم طبری میباشند که گویش خود را تاتی می‌نامند. تات در زبان طبری به معنای روستایی میباشد با این حال این واژه در ادبیات به معنای عجم و غیر ترک میباشد.
6. کتولی: نام کتولی یکی از نام های رایج زبان طبری میباشد که از قرن هشتم توسط سکنه شهرستان علی‌آباد استفاده میشود. کتول ها بخشی از قوم طبری میباشند که گویش خود را کتولی مینامند. کتول ها در شهرستان علی آباد و شهرستان گرگان سکونت دارند.
7. الیکایی: نام الیکایی یا الکایی یکی از نام های رایج زبان طبری میباشد که از قرن نهم توسط سکنه آرادان و گرمسار استفاده میشود. الیکایی ها بخشی از قوم طبری می‌باشند که گویش خود را اَلیکایی می‌نامند.
8. طالقانی: نام طالقانی یکی از نام های رایج زبان طبری میباشد که از قرن سیزدهم توسط سکنه طالقان استفاده میشود. طالقانی ها بخشی از قوم طبری میباشند که گویش خود را طالقونی مینامند.

تقسیم‌بندی تاریخی زبان طبری

زبانشناسان زبان طبری را برحسب زمان و ژانر به سه دوره باستان (کهن)، میانه و نو تقسیم نموده‌اند:

1. طبری باستان (کهن): این دوره از پادشاهی فیروز ساسانی تا روی کار آمدن حکومت مرعشیان را در بر می‌گیرد و به جز یک نمونه پیش از اسلام بقیه اشعار مربوط به پس از اسلام هستند و عمده آثار این دوره مربوط به قرن چهارم تا هفتم می‌باشند که مشتمل بر اشعار شاعران عصر اسپهبدان طبرستان است. همچنین گویش گرگانی قدیم که عبدالله مقدسی از آن به عنوان زبانی بسیار نزدیک به مازندرانی یاد می‌کند مربوط به این دوره می‌باشد. بخش قابل توجهی از آثار این دوره برای طبری‌زبانان قابل فهم می‌باشد.
2. طبری میانه: این دوره از حکومت مرعشیان تا صفویه را در بر می‌گیرد و عمده آثار این دوره مربوط به قرن هفتم تا نهم می‌باشد و مشتمل بر ترجمه قرآن مجید و مقامات حریری است. همچنین گویش استرآبادی قدیم که بسیار به مازندرانی نزدیک می‌باشد مربوط به این دوره می‌باشد. اکثر آثار این دوره برای طبری‌زبانان قابل درک می‌باشد.
3. طبری نو: این دوره از حکومت صفویه تا قاجار را در بر می‌گیرد و عمده آثار مربوط به قرن نهم تا دوازدهم می‌باشد و مشتمل بر کنزالاسرار امیر پازواری و اشعار طالب آملی در عهد صفویه و اشعار رضا خراتی کجوری در عهد زندیه و چند اثر مربوط به عهد قاجار همچون ترجمه طوفان البکا می‌باشد. زبان طبری فعلی با طبری این دوره یکی می‌باشد و برای گویشوارن مازندرانی کاملاً قابل فهم است. ادبیات مازندرانی پس از قاجار ادامهٔ این دوره می‌باشد.

اشعار مربوط به کنزالاسرار به دو دسته طبری شرق مازندران و طبری غرب مازندران تقسیم می‌شود.

طبقه‌بندی

زبان مازندرانی به شاخۀ شمال غربی یا میانه زبان‌های ایرانی تعلق دارد و در کنار گیلکی، تالشی و گروه گویش‌های پیرامون سمنان گروه زبان‌های کاسپین را تشکیل می‌دهد. گیلکی زبان خواهر مازندرانی در این گروه زبانی است. نظامی از مرزهای همگویی متشکل از پیشامازندرانی، نیای گویش‌های پیرامون مازندران (به جز سمنان)، پیشا هرزندی در شمال آذربایجان و دیملی در شرق آناتولی پیشنهاد شده‌است. به هر روی به دلیل نفوذ شدید ایرانی جنوب غربی، بسیاری از مشخصه‌های میانی در مازندرانی تنها به‌طور پراکنده تداوم یافته‌است. در دوره‌های اخیر، شکوفایی اقتصادی این استان و نزدیکی آن به تهران، فارسی‌سازی آن را تشدید کرده: سیل شدید واژگان، حروف اضافه، و حتی وام گرفتن تکواژها. با وجود نفوذ عظیم فارسی، بسیاری از عناصر بومی در برابر فارسی سازی مقاومت کرده‌اند. مازندرانی همچنان یک زبان حرف اضافه پسین دارای یک نظام صرف ضمایر شخصی مانده. افعال آن نه تنها در بن و بخش پایانی بلکه در وجه دستوری و زمان با فارسی تضاد دارند. واژگان به تنهایی مازندرانی را نسبت به فارسی به‌طور متقابل نامفهوم می‌کند. با وجود همسایگی سکنی گزیدگان ترکمن، اثر مستقیم ترکی بر مازندرانی بسیار مختصر است. وام‌ها از روسی قابل توجه است، که در زمان حضور روسیه در مازندران در قرن نوزدهم رخ داده.

تاریخچه

پراکندگی مردم مازندرانی در استان‌های ایران

در کتاب انتخابات البهیه به نقل از کتاب مسالک الممالک اصطخری در باب زبان مازندرانی آمده‌است: طبرستان زمینی هامون است و کشاورزی کنند و ستور دارند و زبانی دارند نه تازی نه پارسی و بومی هستند که دیگر دیلمان زبان ایشان را ندانند و تا روزگار حسن بن زید(۲۵۰–۲۷۰) مردم طبرستان و دیلمان کافر بودند. مقدسی در قرن چهارم می‌نویسد: زبان مردم گرگان و قومس باهم قرابت دارد و مردم آنجا «ه» را زیاد به کار می‌برند و می‌گویند «هاکن» و «هاده» و زبان مردم طبرستان بدان نزدیک است مگر آنکه در آن عجله و شتابناکی هست. زبان مردم دیلم پیچیده و برعکس است و گیلانیان «خ» را زیاد استعمال کنند.

قلمرو تاریخی این زبان با جغرافیای تاریخی آن تفاوت چشمگیر ندارد. چنانچه حدود العالم حد خاوری زبان طبری را دیوار تمیشه می‌داند که در فراسوی آن لوترای استراباد و فارسی گرگانی رواج داشت. لیکن حدود باختری زبان طبری ظاهراً قدری غربی تر از دامنه امروزین آن بوده و تا ملاط که کیائیان گیلان بر آن فرمان می‌راندند، دامن می‌گسترده‌است. همچنین شمس‌الدین مقدسی گویش گرگان و طبرستان را نزدیک به هم می‌داند و گویش استرآبادی که تا قرن هفدهم در استرآباد (گرگان فعلی) گویش می‌شد به شدت به زبان مازندرانی شباهت دارد.

الکساندر خوجکو (۱۸۰۴–۱۸۸۱) زبانشناس، خاورشناس و شاعر لهستانی ساکن در روسیه سه بار تمام طول مازندران و گیلان پیمود و با این دو زبان و ادبیات محلی آن آشنایی پیدا کرد و برخی اشعار محلی مازندرانی و گیلکی را در کتاب خود (نمونه‌های شعر عامه در ایران) آورده‌است. به گفتهٔ خوجکو مرز زبانی گیلکی و طبری به شرح زیر می‌باشد:

1. گیلکی: گیلکی در گیلان از دینه چال (شرق رضوانشهر) تا دهانه پل رود (غرب کلای چای) صحبت می‌شود.
2. مازندرانی: مازندرانی از دهانه پل رود (شرق کلای چای) تا قره سو (رودی که از رامیان سرچشمه می‌گیرد و وارد ترکمن صحرا شده و به بندر ترکمن ختم می‌شود) که سر حد ایرانیان با ترکمنان یموت است صحبت می‌شود؛ بنابراین در این دوره زبان مازندرانی محدوده غرب رامیان تا شرق کلای چای را در بر می‌گیرد.

پراکندگی

نقشه زبان‌های خانواده زبان‌های کاسپین

زبان مازندرانی تنها در کشور ایران تکلم می‌شود. پراکندگی این زبان در نیمه شمالی این کشور است و به جز استان مازندران که نام این زبان از آن گرفته شده در استان‌های گلستان، سمنان، تهران و البرز نیز در میان برخی مردم بومی آن مناطق رواج دارد. پاره‌ای از ایل‌های کوچ‌نشین که در شمال ایران به سر می‌برند نیز مازندرانی‌زبان هستند. زبان مازندرانی (تبری)، زبان کرانه‌های جنوبی دریای مازندران، دامنه‌های شمالی البرز و بخش گسترده‌ای از شمال ایران بوده‌است که بالغ برشش میلیون نفر از جمعیت کشورمان را در برمی گیرد. زبان مازندرانی، زبان بومی مازندرانی‌ها، یعنی ساکنان اصلی استان‌های مازندران، گلستان، و مناطق شمالی استان‌های سمنان، تهران و البرز است.

مراد از طبری یا مازندرانی زبانی است که در هامون و کوهستان مازندران درواقع میان گرگان و گیلان رواج دارد. حد جنوبی مازندرانی از مرزهای استان کنونی درمی‌گذرد و در مسیر جاده تهران به فیروزکوه و دماوند می‌رسد و تا لواسان و رودبار قصران و گچسر به فاصله یک تیغه کوه از شهر تهران پیش می‌رود. گویش شهمیرزاد در شهرستان مهدیشهر سمنان نیز از جنس مازندرانی است. سامان لهجه‌های مازندرانی را از خاور به باختر چنین بیان می‌توان نمود: بهشهر (هامون) و چهاردانگه (کوهستان)، ساری و دودانگه، علی‌آباد و سوادکوه، بابل و بندپی، آمل و لاریجان، نور و کجور، چالوس و کلار.

در خصوص مرز غربی زبان مازندرانی نظرات مختلفی توسط زبان‌شناسان ابراز شده است.

به گفتۀ حبیب برجیان محدودۀ جغرافیایی فعلی مازندرانی‌زبانان از دشت‌های گرگان در شرق تا مرز گیلان امتداد دارد. گستره جنوبی نواحی که اکثریت به زبان مازندرانی سخن می‌گویند، تا حدودی ناشناخته است و این زبان فراتر از رشته کوه البرز، شامل سوادکوه، فیروزکوه و دماوند می‌شود و تمام مسیر جنوب به حومه تهران در شمیرانات، لواسانات، رودهن و غیره را در بر می‌گیرد. روستای ولاترو استان البرز که گویش آن توسط لامبتون (۱۹۳۸) ضبط شده‌است نیز گویشی از زبان مازندرانی می‌باشد. در حاشیه جنوب شرقی مازندران، مجموعه ای از شهرها دراطراف شهر سمنان مانند سنگسر (مهدیشهر)، سرخه، لاسجرد، افتر وجود دارد که گویش آن دارای خصوصیات مشترک قابل توجهی با زبان مازندرانی است به خصوص گویش شهمیرزادی که گونه ای از زبان مازندرانی است. استیلو حد غربی زبان مازندرانی را تا چالوس می‌داند و گویش منطقه کلاردشت، تنکابن و رامسر را حالت انتقالی بین گیلکی و مازندرانی می‌داند حبیب برجیان (به نقل از استیلو ۲۰۰۱) مرز زبان مازندرانی را از دشت گرگان در شرق تا رودخانه چالوس در غرب ذکر کرده‌است و گویش منطقه کلار و تنکابن (بخش غربی رویان تاریخی) که در مرزهای استان مازندران قرار دارند را به دلیل اینکه گویشوران آن درک متقابل پایین نسبت به گویشوران زبان گیلکی و زبان مازندرانی دارند به عنوان سومین گروه از زبان‌های کاسپین تعیین شده‌است. رودیگر اشمیت گویش بومی منطقه تنکابن را گویشی از زبان مازندرانی معرفی می‌کند. به گفته حبیب برجیان امروزه نمی‌توان مرز مشخصی میان زبان‌های طبری و گیلکی تعیین کرد؛ زبان مازندرانی در حرکت به سوی غرب، تدریجاً با گیلکی تلفیق می‌شود. گویش بین تنکابن و کلاردشت، انتقالی بین مازندرانی و گیلکی است، و به دلیل تفاوت‌های شکل و لغات، قابلیت فهم متقابل آن با گیلکی و مازندرانی محدود است. ایضاً گویش رامسری نیز گویشی انتقالی میان دو زبان است. برخی زبان‌شناسان زبان مازندرانی را در شرق استان گیلان رایج می‌دانند، به‌طوری که حسین وثوقی گویش چابکسر را مازندرانی می‌داند و بهرام فره وشی زبان‌شناس و متخصص زبان‌های ایرانی، گویش منطقه لاهیجان را گونه‌ای میانه مازندرانی و گیلکی می‌داند، ولی در ایرانیکا گویش بین منطقه تنکابن تا کلاردشت به عنوان گویش میانی گیلکی و مازندرانی در نظر گرفته شده‌است و گلاتولوگ تا رامسر را مازندرانی در نظر گرفته‌است. به گفتهٔ منیژه یوحنایی حوزه گستردگی زبان مازندرانی از شرق تا گرگان از جنوب تا شهمیرزاد، سنگسر، فیروزکوه، دماوند، لواسانات و مناطق شمالی امامزاده داوود و طالقان و از غرب تا تنکابن است.

زبان مازندرانی در خارج از حوزه جغرافیای سیاسی مازندران در شهرها و روستاهای استان‌های مجاور، مانند نوکنده، بندرگز، کردکوی، و گرگان تا علی‌آباد کتول در استان گلستان، منطقه قصران داخل (شهرستانک، میگون، لالان، اوشان، فشم، آهار، گرمابدر، شمشک، دربندسر، آسارا) و گچسر و ولاترو و روستاهای سرشاخه‌های اصلی رودخانه‌های جاجرود و کرج و مناطق شمالی کوه‌های امامزاده داوود و طالقان و منطقه دماوند (شامل نواحی کوهستانی شهر دماوند، رودهن و بومهن) تا فیروزکوه، قزوان چای و زرین‌دشت و سیمین‌دشت در حاشیهٔ حبله رود از استان تهران و مناطق پرور، چاشم و شهمیرزاد و عشایر الیکایی گرمسار و آرادان در استان سمنان گویش می‌شود. شایان ذکر است که این زبان و گویش فارسی خراسانی تاثیراتی بر روی یکدیگر گذاشته اند.

به‌طور کلی حوزه گستردگی زبان مازندرانی از شمال به دریا خزر، از شرق تا گرگان (گلستان)، از جنوب تا منطقه شهمیرزاد، سنگسر، فیروزکوه، دماوند، لواسانات، کوه‌های امامزاده داوود و طالقان و از غرب تا تنکابن است.

این زبان در

1. استان مازندران، از شرق تا گلوگاه. مرز غربی آن توسط زبان‌شناسان مورد اختلاف است. استیلو حد غربی زبان مازندرانی را تا چالوس می‌داند و گویش منطقه کلاردشت، تنکابن و رامسر را حالت انتقالی بین گیلکی و مازندرانی می‌داند و رودیگر اشمیت گویش بومی منطقه تنکابن را گویشی از زبان مازندرانی معرفی می‌کند. و گلاتولوگ تا رامسر را مازندرانی می‌داند برخی تا شرق گیلان و چابکسر را مازندرانی می‌دانند بهرام فره وشی زبان‌شناس و متخصص زبان‌های ایرانی، گویش منطقه لاهیجان را گونه‌ای میانه مازندرانی و گیلکی می‌داند.
2. استان گلستان در مناطقی مانند بندرگز، کردکوی، گرگان، علی‌آباد کتول و به‌صورت پراکنده در سایر مناطق استان
3. استان سمنان مناطقی مانند شهمیرزاد، شاهرود، گرمسار، دامغان، کلاته رودبار، آرادان، دیباج، مجن، کهن آباد، خطیرکوه، فولاد محله، فروان، چاشم، رامه، قالیباف و چهارطاق
4. مناطق شرقی و شمالی استان تهران مانند فیروزکوه، دماوند، رودهن، بومهن، رودبار قصران شمیرانات و لواسان
5. مناطق شمالی استان البرز مانند طالقان، ولاترو، شلنک، لانیز، همه جا و شهرستانک
6. همچنین در بین برخی از ایلات و عشایر همچون الیکایی، بختیاری، قشقایی و عرب میش مست در آرادان، گرمسار و ورامین رواج دارد. گویش الیکایی رایج‌ترین زبان در شهرستان آرادان می‌باشد.

گلاتولوگ زبان مازندرانی را به شش گویش زیر تقسیم نموده است.

1. کاسپین مرکزی: شامل گونه‌های کلارستاقی، کلاردشتی، تنکابنی و رامسری
2. گالشی
3. گچسری
4. مازندرانی شرقی
5. مازندرانی غربی
6. ولاترو

لهجه‌ها

نقشهٔ زبانی استان مازندران

بررسی کارشناسانه در جلگه‌ها و سپس نواحی کوهستانی موجب شناسایی دوازده لهجه مختلف در مازندران شده‌است:

1. منطقه علی‌آباد کتول: شامل نواحی روستایی کوهستانی شمال شاهوار و مناطقی چون کتول، پیچک محله، محمودآباد، فاضل آباد و جلگه‌های غیرترکمن‌نشین بلوک استارآباد قدیم.
2. منطقه کردکوی: شامل هزار جریب شرقی، شاه کوه زیارت، بالاجاده، رادکان، گز شرقی و غربی و روستاهای غیر ترکمن‌نشین از زنگی محله گرگان و چهاردانگه تا گلوگاه.
3. منطقه بهشهر: شامل چهاردانگه هزارجریب از سورتی تا کیاسر و روستاهای مناطق جلگه‌ای از گلوگاه، شاه کیله تا انتهای منطقه قره طغان و رودخانه نکارود.
4. منطقه ساری: شامل چهاردانگه از کیاسر تا کوهستان‌های دودانگه، جلگه‌های مابین میان دورود و جلگه‌های مناطق غربی تجن رود تا جویبار.
5. منطقه قائمشهر: شامل مناطق کوهستانی فیروزکوه، سوادکوه و روستاهای جلگه‌ای حد فاصل بین کیاکلا، جویبار و روستاهای کوهپایه‌ای بیشه سر.
6. منطقه بابل: از مناطق کوهستانی چلاو آمل تا بندپی، امامزاده حسن در سمت غربی آلاشت و نواحی جلگه‌های حد فاصل فریدونکنار، بابلسر، بهنمیر، کیاکلا تا روستاهای کوهپایه‌ای کهنه خط، گنج افروز و بابل کنار.
7. منطقه آمل: از کوهستان‌های بندپی تا چلاو، لاریجانات، نمارستاق و کلارستاق آمل تا حوالی امامزاده هاشم و جلگه‌های دو سمت هراز، دشت‌سر و محمودآباد و کوهپایه‌ها و جلگه‌های جاده چمستان، میان آمل و نور.
8. منطقه نور و نوشهر: شامل بخشی از روستاهای بیرون بشم، کجور، محال ثلاث و جلگه‌های حد فاصل سرخ رود تا رودخانه چالوس.
9. چالوس و تنکابن شرقی: شامل مناطق کلارباستانی، برخی از روستاهای کوهپایه‌ای منطقه بیرون بشم ولنگا و نواحی جلگه‌ای از آب چالوس و عباس‌آباد و رودخانه نشتا به مرکزیت عباس‌آباد.
10. تنکابن مرکزی: شامل لهجه‌های دوهزاری و سه هزاری و خرم‌آبادی و گلیجانی چالکش یعنی حدفاصل آب نشتا تا آب شیرود.
11. منطقه قصران باستانی: شامل مناطق اوشان، فشم، شمشک، دیزین، گاجره و روستاهای کوهپایه‌ای توچال تا مناطق غربی رودخانه جاجرود.
12. منطقه دماوند: شامل نواحی کوهستانی شهرستان دماوند، رودهن، بومهن تا فیروزکوه.

قصران باستانی

زبان عمومی مردم قصران لهجه‌ای از زبان باستانی پهلوی رازی است که زبان مازندرانی و اندکی عربی بدان درآمیخته و از زبان دری نیز در قرون اسلامی تأثیر یافته‌است، و هر چه از ری به مازندران نزدیکتر شوند بر میزان لهجهٔ مازندرانی به همان نسبت افزوده می‌شود، چنان‌که در لهجهٔ میگون و شمشک و دربندسر و لالان و زایگان و روته و گرمابدر و شهرستانک همچنین آبنیک و امامه لهجهٔ مازندرانی غلبه دارد. آن لمبتون در کتاب Three Persian Dialects در سال ۱۹۳۸ به بررسی گویش ولاترو/ولایت‌رود که جزو گویش‌های منطقه قصران می‌باشد، پرداخته‌است. گیتی دیهیم در کتاب بررسی خرده‌گویش‌های منطقهٔ قصران به انضمام واژه‌نامهٔ قصرانی آورده‌است: البته زبان رایج در لالان مانند اوشان، فشم، میگون و لواسان، کاملاً تاتی نیست و زبان مازندرانی بسیار در آن نفوذ یافته‌است. گویش مردم لالان به گویش روستاهای امامه، زایگان، آبنیک، گرمابدر، میگون و شمشک در قصران بسیار نزدیک است. نفوذ مازندرانی در زبان تاتی قصران به این دلیل است که قصران در گذشته تحت حاکمیت طبرستان قرار داشته اما در تقسیمات کشوری معاصر جزو استان تهران محسوب می‌شود.حسین کریمان در جلد دوم کتاب قصران کوهسران آورده‌است :منطقه قصران باستانی شامل مناطق اوشان، فشم، شمشک، گاجره و روستاهای کوهپایه‌ای توچال تا مناطق غربی رودخانه جاجرود. زبان عمومی مردم قصران لهجه‌ای از زبان باستانی پهلوی است که زبان طبری یا مازندرانی، که از ریشهٔ زبانهای دیرین ایرانی است، و عربی و اندکی ترکی، بدان درآمیخته و از زبان دری نیز در قرون اسلامی تأثیر یافته‌است، و هر چه از ری به مازندران نزدیک تر شوند بر میزان لهجهٔ مازندرانی به همان نسبت افزوده می‌شود، چنان‌که در لهجهٔ میگون و شهرستانک و لالان و زایگان و روته و گرمابدر و شمشک و دربندسر لهجهٔ مازندرانی غلبه دارد.

گویش‌ها

به اعتقاد ایرج سام هیچ جای دنیا جز مازندران، زبانی با گویشورهای متفاوت ندارد. وی در گفتگو با مهر با اشاره به وجود زبان کتولی یا مازنی در مازندران، آن را یکی از خاص‌ترین و ویژه‌ترین زبان‌های ایران دانست و گفت: در هیچ جای دنیا، جز مازندران یک‌زبان با گویشورهای متفاوت وجود ندارد، در غرب مازندران به دلیل برخورد با قوم گیلان، گویش رامسر، مازندرانی محسوب می‌شود و متفاوت با گویش تنکابن است و از سوی دیگر زبان کلاردشت، کلارستاق و چالوس نیز باهم متفاوت است و در دو سوی رودخانه چالوس، یکسو قوم کجوری‌ها وجود دارد که زبانش با زبان چالوس متفاوت است، همچنین زبان بابل با آمل یا قائم‌شهر و سوادکوه یا زبان ساروی‌ها با بهشهر، نکا و شرق مازندران تفاوت بسیاری دارد.

گویش گالشی مازندران

گالش‌هایی که در کوهستان مازندران زندگی میکنند به گویش گالشی از زبان مازندرانی سخن می‌گویند. زبانی که گالش‌ها در مازندران به آن زبان گالشی می‌گویند با زبانی که گالش‌های گیلان در شرق گیلان به آن گالشی می‌گویند متفاوت می‌باشد. متن زیر به گویش گالشی منطقه دودانگه ساری می‌باشد:

فارسی معیار	گویش گالشی مازندران	گویش گالشی مازندران (لاتین)
بنده علی خورشیدیان، گالش هستم. من عرض کنم امسال نود سال دارم. رضا قلدر آمد از دست احمدشاه پادشاهی را گرفت و او را راهی خارج کرد. من پانزده سال داشتم حالا حساب کن.	بَندِ علی خورشیدیان، گالِش هَسِمه. مِن اَرز هاکِنم امسال نود دارِمبه. رضا قُلدُر بیَموئه احمدشا دَس جِه شایی رِ بَیته وِرِ رایی هاکِرده خارجه. مِن پُنزَ سال داشتِمه اِسا حساب هاکِن.	bande ali xoršidiân, gâleš hasseme. men arz hâkenem emsâl naved dârembe. reza qoldor biamue ahmad šâ-e das-je šâi-re baite o vere râi hâkerde xâreje. men ponza sâl dâšteme esâ hesâb hâken.

گویش شهمیرزادی

این گویش از زبان طبری در بخش شهمیرزاد در شهرستان مهدیشهر استان سمنان گویش می‌شود.

دیباجی

دیباجی گویش مردم شهر دیباج است که در ۵۳ کیلومتری شمال شهرستان دامغان در استان سمنان واقع است. پژوهشگران زبان‌شناس دیباجی را از گویش‌های حاشیه دریای خزر می‌دانند. گویش دیباجی علی‌رغم داشتن شباهت‌هایی با گویش‌های مجاور خود بویژه نواحی شمالی، تفاوت‌هایی نیز با آنها دارد. پژوهشگران زبان‌شناس با توجه به قرابت خاص گویش دیباجی با گونه‌های مازندرانی به لحاظ صرفی و نحوی، گویش دیباجی یکی را از گونه‌های مازندرانی می‌دانند.

گویش افتری

گویش افتری گویشی از خانواده زبان‌های کومشی می‌باشد که توسط مردم روستای اَفتَر (هَفدَر)، از توابع شهرستان سرخه، استان سمنان صحبت می‌شود که همچون گویش سنگسری تحت تأثیر زبان مازندرانی (طبری) قرار دارد.

گویش گرگانی کهن

گویش گرگانی کهن یکی از گویش‌های زبان مازندرانی است که درگذشته در شهر گرگان بدان صحبت می‌شده‌است. دانشنامه ایرانیکا گویش گرگانی را گویشی از زبان مازندرانی یا گویشی بسیار نزدیک به آن می‌داند. این گویش هم‌اکنون منقرض شده‌است. لغت‌نامه دهخدا نیز گویش قدیم گرگانی را جزوی از زبان مازندرانی دانسته و تصریح کرده‌است که هنوز هم در گرگان و روستاهای اطراف گرگان گویشوران زبان مازندرانی زندگی می‌کنند.

بسیاری از نوشته‌های حروفیان به این گویش بوده‌است. به نظر می‌رسد گویش گرگانی در جرجان قدیم (شهری در نزدیکی گنبد) گویش می‌شده‌است و در استرآباد (گرگان فعلی) گویش استرآبادی گویش می‌شده که هردو گویش به زبان مازندرانی شباهت داشتند و چند قرن پیش منقرض شده‌اند.

نقشهٔ زبانی استان گلستان

گویش طبری استرآبادی

گویش طبری استرآبادی یا طبری گرگانی گویشی از زبان مازندرانی است که درحال‌حاضر در شهرستان گرگان گویش می‌شود. گویش طبری استرابادی زبان بومیان آبادی‌های دهستان استرآباد جنوبی، دهستان انجیرآب، دهستان روشن آباد و همچنین زبان بخش عمده ای از مردم شهر گرگان است. همچنین گویش کتولی که زبان بومیان شهرستان علی‌آباد کتول هست به همراه گویش طبری استرابادی در آبادی‌های دهستان استرآباد شمالی و دهستان قرق رایج هست. زیارت، اصفهان‌کلاته، لمسک، زنگی محله گرگان و کلاجان قاجار نمونه ای از آبادی‌های طبری زبان شهرستان گرگان هستند. به گزارش گلستان ما به نقل از سرویس سیاسی رادکانا: مردم غرب گرگان به زبان مازندرانی صحبت کرده و فرهنگ آنها بیشتر به سمت گلوگاه، بهشهر و بندرگز نزدیک است. در این خطه از گرگان یعنی غرب گرگان جمعیت زیادی زندگی می‌کنند که نزدیک به ۴۰ هزار نفر می‌توانستند در سال ۹۴ رای بدهند.

گویش زیارتی

گویش زیارتی یا طبری زیارتی گویشی از زبان مازندرانی می‌باشد که در روستا زیارت واقع در جنوب شهرستان گرگان استان گلستان گویش می‌شود. گویشی که گالش در زیارت گفته می‌شود می‌توان آن را نوعی مازندرانی توصیف کرد که تحت تأثیر سنگین زبان فارسی است. تأثیر فارسی را می‌توان در تمام سطوح مورفوسیناکس و همچنین در واژگان مشاهده کرد. با این حال، گویش زیارتی هنوز هویت مازندرانی خود را حفظ کرده‌است، که می‌توان به ویژه در سیستم فعل مشاهده کرد.

گویش کتولی

گویش کتولی یکی از گویش‌های زبان طبری است که در علی‌آباد کتول و دشت کمالان در استان گلستان گویش می‌شود. از مهم‌ترین محله‌هایی که در شهرستان علی‌آباد کتول به گویش کَتولی صحبت می‌کنند: محله خارکلاته، محله علی‌آباد و روستاهای آلوستان پیچک محله کتول، مزرعه کتول و محمدآباد کتول و برفتان و شیرنگ و سنگدوین… می‌باشد.
موسیقی مقامی کتول: چاربیده (چهاربیته) کَله کَش، نی بید (نِی بیت) منظومه عاشقانه طالب (مشترک با مازندران) و منظومه حماسی عباس گالش (مشترک با منطقه ملک)

گویش فیروزکوهی

گویش فیروزکوهی یا گویش سِلیَری گویشی از زبان مازندرانی است که توسط بومیان فیروزکوه و آبادی‌های شهرستان فیروزکوه گویش می‌شود.

گویش دماوندی

گویش دماوندی گویشی از زبان‌های ایرانی شمال غربی و زیرمجموعه حاشیه دریای خزر و زیر شاخه گویش‌های فارسی-مازندرانی است که در شهرستان دماوند استان تهران و بخش ایوانکی استان سمنان گویش می‌شود. این گویش همچون دیگر گویش‌های فارسی-مازندرانی با زبان مازندرانی قرابت زیادی دارد. در شمال شهر دماوند، به فاصله دو یا سه کیلومتر از مرکز شهر، گویش مازندرانی رایج است؛ اما درجنوب شهر تا شعاع ۳۰ کیلومتری لهجه‌های گویش دماوندی رواج دارد.

طبری دماوندی

گویش طبری دماوندی گویشی از زبان مازندرانی می‌باشد که در تمام نواحی کوهستانی شهرستان دماوند و پردیس را در بر می‌گیرد. در محلات شمالی شهر دماوند تا سه کیلومتری مرکز شهر همچون دشتبان، دشتک، دشتمزار، چشمه‌علا، مشا، احمدآباد و اوره به زبان مازندرانی صحبت می‌شود. همچنین روستاهایی که در مسیر گردنه‌های گدوک و امامزاده هاشم و اطراف آنها واقع شده‌اند همگی به زبان مازندرانی صحبت می‌کنند. از مسیر گدوک: کهنک در منتهی‌الیه شرقی دماوند، آرو، روستاهای دشت کوه شامل: یهر، لی پشت، دهنار، مومج و هویر و سیدآباد درپنجاه کیلومتری گدوک و روستاهای جنوبی آن: کلاک، مشهد ویدره و از مسیر امامزاده هاشم: دهستان آبعلی شامل: مبارک‌آباد، آبعلی، قائم محله، سادات محله، کریتون، جورد، وسکاره و ایراء همگی به زبان مازندرانی صحبت می‌کنند. شهرهایی که طبری دماوندی در آن رایج هستند از قبیل زیر هستند:

1. دماوند: در شمال شهر دماوند، به فاصله دو یا سه کیلومتر از مرکز شهر، گویش مازندرانی رایج است؛ اما درجنوب شهر تا شعاع ۳۰ کیلومتری لهجه‌های گویش دماوندی رواج دارد.
2. رودهن: بومیان قدیمی شهر رودهن به زبان مازندرانی صحبت می‌کنند.
3. بومهن: بومیان قدیمی شهر رودهن به زبان مازندرانی صحبت می‌کنند.
4. آّبعلی: تمامی ساکنان شهر آبعلی به زبان مازندرانی صحبت می‌کنند.

گویش طبری رویانی

طبری رویانی یکی از کهن‌ترین گویش‌های زبان مازندرانی است که در نواحی غربی طبرستان گویش می‌شد که خود به دو لهجهٔ طبری کلارستاقی و طبری کجوری تقسیم می‌شود. منطقه رویان کهن از نواحی غربی طبرستان بوده‌است که شامل شهرستان‌های نور، نوشهر، چالوس، کلاردشت (کلار)، طالقان، عباس‌آباد (لنگا)، تنکابن و رامسر (سختسر) می‌شده‌است و گاهی مرز غربی آن تا رودسر (هوسم) ادامه می‌یافت مردم رویان کهن به زبان طبری و گویش طبری رویانی که زبان اسپهبدان طبرستان نیز بود سخن می‌گفتند.

طبری کجوری: لهجه طبری کجوری شاخه ای از گویش طبری رویانی است که در شهرستان‌های نور و نوشهر و نواحی شرقی شهرستان چالوس گویش می‌شود.

گویش کلارستاق: لهجه طبری کلارستاقی شاخه ای از گویش طبری رویانی است که در شهرستان‌های چالوس، کلاردشت، عباس‌آباد و همچنین نواحی شرقی تنکابن همچون نشتارود گویش می‌شود. در کتاب راهنمای زبان‌های ایرانی که به ویراستاری رودیگر اشمیت منتشر شده، گویش بومی مناطق از چالوس تا خود تنکابن (گویش منطقه کلارستاق) گویشی از زبان مازندرانی می‌باشد وبگاه گلاتولوگ گویش کلارستاق و گویش کلاردشت را گویش‌هایی از زبان مازندرانی می‌داند.حبیب برجیان گویش مناطق کجور و کلار را از لهجه‌های زبان مازندرانی می‌داند. ایران کلباسی گویش کلاردشت و تنکابن را گونه ای از زبان مازندرانی می‌داند. در دانشنامه ایرانیکا با استناد به دونالد استیلو آمده: گویش‌های بومی حاشیه دریای خزر که در منطقه کلارستاق رایج‌اند، به همراه گویش منطقه تنکابن را شاید نتوان به‌طور دقیق به عنوان مازندرانی یا گیلکی دسته‌بندی کرد. گویش‌های بین منطقه تنکابن تا کلاردشت به عنوان گویش میانی بین گیلکی و مازندرانی در نظر گرفته می‌شوند و حالت انتقالی دارند. تفاوت‌های واژگانی و دستوری با مازندرانی و گیلکی سبب شده که قابلیت فهم متقابل بین این گویش با آن‌ها کاهش یابد. برای همین گویش‌های منطقه تنکابن تا کلاردشت شاید باید به عنوان یک گروه زبانی سوم مستقل در منطقه خزر و یک گروه زبانی مجزا درون پیوستار گفتاری در طول مناطق ساحلی و ارتفاعات کرانهٔ خزر در نظر گرفته شوند. این گروه از رود چالوس در شرق تا رامسر در غرب را شامل می‌شود و توسط دونالد استیلو به عنوان زبان حاشیه دریای خزر مرکزی تعیین شده‌است، هرچند که داده‌های زبانی موجود برای این گروه پیشنهادی کم است. زبان گیلکی به دو گویش غربی (بیه پس) و شرقی (بیه پیش) تقسیم می‌شود و گاه دو گویش دیلمی_اشکوری و گویش بینابین چابکسری_تنکابنی معروف است هم به این فهرست اضافه می‌شوند. زبان مازندرانی زبانی است که در استان مازندران و قسمت‌هایی از استان‌های گلستان، سمنان، تهران و البرز رایج است. مازندرانی استان مازندران به سه گویش غربی، مرکزی و شرقی تقسیم می‌شود. گویش طبری چالوس (کلارستاقی) جز گویش غربی مازندرانی محسوب می‌شود. گویش مازندرانی غربی در محدوده میان چالوس و تنکابن گویش می‌شود.

گویش قصرانی (شمیرانی)

مردمان مناطق قصران باستانی شامل مناطق تجریش میگون، لالان، زایگان، روته، گرمابدر، شمشک، دربندسر، شهرستانک، اوشان، فشم، آبنیک، امامه، ایرا، وسکاره، جورد، آردینه و غیره به این گویش صحبت می‌کردند. اما امروزه به سبب مهاجرت اقوام از نقاط مختلف کشور در سال‌های گذشته، جز تعداد معدودی از بومی‌های قدیمی، اکثریت اعم از بومی و غیر بومی به فارسی معمول با لهجه تهرانی سخن می‌گویند و نسل جدید دیگر به لهجه قدیم تکلم نمی‌کند. دانشنامه ایرانیکا درباب زبان بومیان منطقه قصران آورده‌است که باید به دو بخش تقسیم شود. زبان بومیان شمال و شمال شرق منطقه بخش درونی قصران نزدیکی بسیار زیادی به زبان مازندرانی دارد. گویش منطقه جنوبی از اوشان در مرکز تا جیرود و تجریش در جنوب شمیران گونه ای فارسی-مازندرانی است و ویژگی‌های زبان‌های حاشیه دریای خزر را دارد

گویش الیکایی

الیکایی لهجه ای از زبان مازندانی است که توسط اقوام طبری‌تبار الیکایی گویش می‌شود. این ایل طبری‌تبار در قدیم به صورت عشایری زندگی می‌کردند. اقوام الیکایی درمناطق گرمسار،مجن ،آرادان، ورامین، فیروزکوه، دماوند، شمیرانات، چالوس و نوشهر زندگی می‌کنند.

گویش پروری

دانشنامه تبرستان و مازندران ذیل گویش پروری چنین نقل نموده‌است، لهجه پروری شاخه ای از زبان تبری است. این گویش در پرور در مهدیشهر سمنان و بین ایل پرور گویش می‌شود.

گویش لواسانی

بومیان لواسان و بیشتر آبادی‌ها بخش لواسانات به گویش لواسانی صحبت می‌کنند با این حال برخی آبادی‌های لواسان همچون همچون ایرا و وسکاره به زبان مازندرانی صحبت می‌کنند. گویش لواسانی زیر مجموعهٔ گویش‌های فارسی-مازندرانی می‌باشد. دانشنامه ایرانیکا درباب زبان مردم لواسان آورده‌است: مردم لواسان زبان بومی آمیخته‌ای از زبان فارسی و زبان‌های حاشیه دریای خزر دارند که نزدیک به زبان مازندرانی در روستاهای جنوب شرق لواسان چون وسکاره و ایرا می‌باشد

گویش طبری تهران (گویش تجریشی)

لهجه قدیمی یا بومی تهرانی گویش‌هایی از زبان مازندرانی یا زبان راجی بوده‌است. در این باره گارنیک آساتوریان می‌افزاید:زبان فارسی نیز، زبان هیچ‌یک از اقوام و خرده‌فرهنگ‌های ایرانی نیست. درواقع باید گفت «فارس» کسی است که زبان یا گویش محلی خود را فراموش کرده‌است و به زبان معیار سخن می‌گوید. حتی مردم ورامین و ونک نیز که نزدیک تهران هستند، در گذشته‌ای نه‌چندان دور زبان‌های خود را داشته‌اند که ظاهراً نزدیک به طبری بوده‌است یا مردم قم، جاسب، نراق و… به زبان راجی صحبت می‌کرده‌اند. زبان مردم تهران در ۱۵۰ یا ۲۰۰ سال پیش، مازنی یا زبان راجی بوده‌است. اهالی تهران صاحب زبان نبودند. پژوهشگران تهران قدیم را به سه بخش زبانی تقسیم کرده‌اند. تهران از جنوب به شهر ری و زبان راجی در آنجا می‌رسید. به گفته استادان زبان فارسی، از ویژگی‌های زبان راجی استفاده از حرف اضافه بوده و گویشوران منطقه جنوب تهران که با این گویش تکلم می‌کردند، برای مثال از حرف اضافه «ها» بجای حرف «ب» استفاده می‌کردند به‌طوری که به «بگیرید» «هاگیرید» و به «بگرفتیم» «هاگرفتیم» می‌گفتند. لهجه شمیرانی یا تجریشی در منطقه شمال تهران رواج داشته‌است. آن دسته از از اهالی تهران که در محدوده ونک و شمیران سکونت داشتند به دلیل مجاورت با استان مازندران لهجه مازندرانی داشتند. والنتین ژوکوفسکی خاورشناس و زبان‌شناس روس اواخر قرن ۱۹ میلادی در سفری که به ایران داشت در حوالی شمیران با گویش تجریشی آشنا شده و در آثارش به این گویش اشاره می‌کند؛ گویشی که شباهت بسیاری با گویش مازندرانی دارد. تا امروز در محدوده‌هایی از جمله سرآسیاب دولاب، شاه عبدالعظیم و… هنوز هم افرادی با لهجه شمرانی صحبت کنند؛ لهجه‌ای که ملایم شده گویش مازنی است. گویشی از لهجه تاتی نیز در منطقه غرب تهران رواج داشته‌است. مناطق شرقی تهران از دیرباز بیابان بوده‌است و گویش خاصی در آن مناطق تا سمنان رواج نداشته‌است.

گویش کرجی

گویش کرجی گویشی از زبان‌های ایرانی شمال غربی و زیرمجموعه زبان‌های حاشیه دریای خزر و زیرشاخه گویش‌های فارسی-مازندرانی می‌باشد که در شهرستان کرج از دهستان آدران تا شهر کرج، شهرستان فردیس و شهرستان ساوجبلاغ گویش می‌شود. این گویش در افعال و واژگان به زبان مازندرانی شباهت دارد.

گویش طالقانی

در البرز مرکزی و غربی (الموت و طالقان) گروه غیر مهاجر گیلک و مازندرانی در برابر عشایر مقاومت کرده و در ارتفاعات البرز زبان مازندرانی و گیلکی غالب است. به عقیده صاحب نظران گویش مردم طالقان به دو دسته مازندرانی و طالقانی تقسیم می‌شود. روستاهایی که بین جوستان و کوه‌های کندوان قرار گرفته‌اند به لهجه مازندرانی سخن می‌گویند. از جوستان به سمت باختر به به مازندرانی با لهجه طالقانی سخن می‌گویند. به گفته اعظام الوزاره زبان اهل طالقان مرکب است از لهجه و لسان قزوینی و طبرستانی چون با این دو ولایت همسایگی و مجاورت دارند و از هر دو سمت وضع تکلم و تلفظ خود را اقتباس نموده‌است. به عقیده زبانشناسان گویش طالقانی مرز انتقال گویش حاشیه دریای خزر، تاتی و فارسی می‌باشد.به عقیده حبیب برجیان شهمیرزاد، قصران و ساوجبلاغ، طالقان و الموت و کلاردشت و تنکابن یا کاسپی مرکزی گونه‌های زبانی پیرامون مازندران محسوب می‌شوند. این پژوهشگر زبان طبری علاوه بر زبان، رسوم مشترک را هم دیگر ویژگی ساکنان حوزه زبان کاسپی دانست و گفت: آیین تیرماه سیزده شو از ویژگی‌های مشترک گیلان و مازندران است. مردم طالقان و الموت هم از این جشن سخن می گفتند.در کتاب استان‌شناسی البرز چاپ وزارت آموزش و پرورش، گویش مناطقی از کرج و طالقان، ساوجبلاغ شبیه به مازندرانی عنوان است به گفته حبیب برجیان گویش طالقانی گونه ای از گویش های شبهه طبری می باشد.گویش طبری طالقانی گویشی از زبان مازندرانی و زیر مجموعه گویش کلارستاقی می‌باشد که به گویش مردم شهرستان چالوس شباهت دارد و برخی ویژگی‌های نحوی آن به گویش‌های مازندرانی گونه همچون شمیرانی شباهت دارد. آبادی‌های بالا طالقان همچون گته ده، اسکان، دهدر، درا پی، گرآب، ناریان، مهران، خیکان و پراچان به گویش طبری طالقانی گویش می‌کنند.به گفته منیژه یوحنایی حوزه گستردگی زبان مازندرانی از شرق تا گرگان از جنوب تا شهمیرزاد، سنگسر، فیروزکوه، دماوند، لواسانات و مناطق شمالی امامزاده داوود و طالقان و از غرب تا تنکابن است.

گویش‌های طالقان به دو دسته طالقانی و طبری طالقانی تقسیم می‌شود:

1. گویش طالقانی: این گویش از جوستان به غرب و در تمام آبادی‌ها پایین طالقان میان طالقان و کنارود گویش می‌شود. این گویش از گونه گویش های تبری گونه می‌باشد.
2. طبری طالقانی: این گویش از کندوان تا جوستان گویش می‌شود و اکثر آبادی بالا طالقان به جز جوستان را درمی‌گیرد.این گویش زیر مجموعه زبان طبری(مازندرانی)می باشد.

گویش ولاترویی

گویش ولاترویی یا گویش ولایت‌رودی گویشی از زبان مازندرانی می‌باشد که در محدوده روستای ولایت‌رود تا گچسرشهرستان کرج استان البرز گویش می‌شود این گویش با گویش‌های شمرونی و کجوری نزدیکی بسیار دارد.

گویش‌های تبری گونه

گویش‌های طبری گونه یا گویش‌های تَبَروید (Tabaroid) به گویش‌هایی از زبان مازندرانی گفته می‌شود که تحت تأثیر زبان فارسی قرار دارند. این گویش‌ها که در ناحیه جنوبی البرز مرکزی محدوده جاجرود، بخش رودبار قصران شمیرانات، بخش آسارا کرج و پایین طالقان گویش می‌شوند گونه ای از زبان طبری می‌باشند که با مقادیر مختلفی با زبان فارسی ترکیب شده‌اند. همچنین گویش بالا طالقان گویشی از زبان طبری می‌باشد که با گویش کلارستاقی در ارتباط است. به گفتهٔ حبیب برجیان در دامنه جنوبی رشته کوه البرز طیف وسیعی از لهجه‌های ترکیبی وجود دارند که می‌توانند به دو گروه تقسیم شوند: گروه نخست گویش‌های طبری هستند که تحت تأثیر زبان فارسی هستند که اصطلاحاً به آن گویش تبروید گفته می‌شود و گروه دوم گویش‌های فارسی هستند که تحت تأثیر زبان طبری هستند و به نوعی مرز انتقال دو زبان طبری و فارسی محسوب می‌شوند که اصطلاحاً به آن گویش فارسی طبری گفته می‌شود.

گویش‌های فارسی-تبری

گویش فارسی-مازندرانی یا گویش فارسی-طبری (Perso-Tabaric Dialects) گویشی انتقالی بین زبان فارسی و مازندرانی می‌باشد این گویش در محدوده شهر دماوند، پایین جاجرود و منطقه لواسانات شمیرانات صحبت می‌شود. به گفتهٔ حبیب برجیان در دامنه جنوبی رشته کوه البرز طیف وسیعی از لهجه‌های ترکیبی وجود دارند که می‌توانند به دو گروه تقسیم شوند: گروه نخست گویش‌های طبری هستند که تحت تأثیر زبان فارسی هستند که اصطلاحاً به آن گویش تبروید گفته می‌شود و گروه دوم گویش‌های فارسی هستند که تحت تأثیر زبان طبری هستند و به نوعی مرز انتقال دو زبان طبری و فارسی محسوب می‌شوند که اصطلاحاً به آن گویش فارسی طبری گفته می‌شود.

تاریخ زبان

زبان مازندرانی را می‌توان زبان دوم مذهب زیدی در سده‌های هشتم و نهم دانست از آن دوران کتب فراوانی بجای مانده که با توجه به آن‌ها می‌توان این زبان را پس از فارسی با قدمت‌ترین زبان ایرانی دانست که نگارش ادبی تاریخی دارد. از کتب زیدی باقی مانده که به زبان‌های مازندرانی و عربی نگاشته شده می‌توان به چند تفسیر زیدی قرآن مانند: تفسیر کتاب الله (قرن ۹)، تفسیر مغنیسا (قرن۹)، تفسیر قرآن سورتچی (قرن۷)، و همچنین کتابی دربارهٔ مذهب زیدی به نام الابانه (قرن۹) به عربی و مازندرانی توسط ابوجعفر محمد بن یغوب هوسمی نگاشته شده همچنین کتبی مانند: دوم مشیخ زیدی (قرن۹)، سوم مشیخ زیدی (قرن۹)، مقامات الحریری (قرن۷)، الکفایه (قرن۹)، قصیده طنطرانیه (قرن۹) و چند کتاب دیگر به طبری نگاشته شده‌اند.

همچنین زبان مازندرانی با لهجهٔ گرگانی از زبان‌های مقدس فرقهٔ حروفی که یکی از فرقه‌های صوفی ایران است اشاره کرد. کتاب‌های محبت نامه، جاودان نامه و نوم نامه نوشتهٔ ملا فضل‌الله نعیمی استرآبادی از مهم‌ترین و با ارزش‌ترین کتب عرفانی و ادبی به زبان مازندرانی با گویش گرگانی است که متعلق به قرن هشتم هجری است. بخشی از آثار قدیمی که یا به مازندرانی نگاشته شده یا بخش‌هایی از آن مازندرانی است: ۱. تفسیر قران سورتچی (قرن۷) ۲. مقامات الحریری (قرن۷) ۳. تاریخ تبرستان (قرن۷) ۴. جاودان نامه (قرن۸) ۵. نوم نامه (قرن۸) ۶. محبت نامه (قرن۸) ۷. الکفایه (قرن۹) ۸. الابانه (قرن۹) ۹. تفسیر کتاب الله (قرن۹) ۱۰. تفسیر مغنیسا (قرن۹) ۱۱. دوم مشیخ زیدی (قرن۹) ۱۲. سوم مشیخ زیدی (قرن۹) ۱۳. قصیده طنطرانیه (قرن۹) ۱۴. اشعار امیر پازواری (قرن۹) نویسندگان مسالک و ممالک در نخستین قرن‌های اسلامی در ذیل گفتار دیلمان و طبرستان از این گویش یاد می‌کنند. ابوعبدالله مقدسی می‌گوید: «زبان کومش و گرگان به هم نزدیک است. ها بکار می‌برند و می‌گویند هاکن و هاده و آن را حلاوتی‌ست، و زبان مردم طبرستان بدانها نزدیک است مگر در آن شتاب است». از این‌گونه نوشته‌ها فقط پیداست که گویش طبری را در قرن‌های نخستین اسلامی بازشناخته‌اند ولی از آنچه در ادامه می‌آید می‌توان دریافت که به این گویش نوشته‌ها و شعرهایی بوده که امروز پاره‌ای از آن‌ها به ما رسیده‌است. این نام‌ها و نوشته‌های اندک نشان می‌دهد که چون طبرستان پس از برافتادن شاهنشاهی ساسانی مدت‌ها از دایره نفوذ خلافت بیرون بوده و چندین قرن حکومت محلی داشته این گویش دارای سنت ادبی شده و این سنت پس از برافتادن آن حکومت‌ها از میان رفته‌است.

• آثار از میان رفته

1. مرزبان نامه از اسپهبد مرزبان بن رستم (سدهٔ چارم) که متن طبری آن از دست رفته و دو ترجمه فارسی از آن به جا مانده‌است.
2. نیکی نامه دیوان شعر همین اسپهبد که ابن اسفندیار در تاریخ طبرستان از آن به عنوان «دستور نظم طبرستان» یاد کرده‌است.
3. باوند نامه تاریخ طبرستان به شعر بوده که در میانهٔ سده‌های پنجم و ششم گرد آورده بودند.
4. شکره در نوروزنامه خیام از آن نام برده شده‌است.

• آثار بازمانده

از آثار نظم و نثر طبری قرون چهارم تا نهم هجری، تنها ابیات و عباراتی پراکنده در لابلای سطور قابوس نامه، تاریخ طبرستان ابن اسفندیار، تاریخ رویان اولیاءالله آملی و تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ظهیرالدین مرعشی بر جای مانده‌است. همه این آثار را صادق کیا بررسی کرده و داوود منشی زاده کار او را دنبال کرده‌است (نیز رجوع کنید: هَمِّر، ۱۹۱۳؛ بهار، ۱۳۱۶؛ ادیب طوسی، ۱۳۳۲؛ عمادی، ۱۳۵۹).

همچنین شش دوبیتی طبری در میان برگه‌های نسخه‌ای خطی از دیوان نظامی گنجوی، محفوظ در کتابخانه ملی پاریس، الحاق شده که محمد قزوینی آن‌ها در «مسائل پاریسیه» ی خود ضبط کرده‌است (افشار، ۱۳۸۳) و نیز چهار بیت طبری در جامع الالحان عبدالقادر مراغی ثبت است. (صادقی، ۱۳۷۳). افزون بر این‌ها مفردات و ترکیبات طبری قدیم را در جای جای تاریخ مازندران شیخ علی گیلانی (سدهٔ یازدهم)، تحفة المؤمنین حکیم مؤمن تنکابنی (سدهٔ یازدهم)، فرهنگ انجمن آرای ناصری، فرهنگ آنندراج و … می‌توان یافت. عموم اینگونه لغات شامل نام گیاهان و جانوران و خوراک و پوشاک و اصطلاحات مدنی و جغرافیایی است (کیا، ۱۳۲۶؛ عمادی، ۱۳۶۲؛ صمدی، ۱۳۷۲؛ قاسمی، ۱۳۸۳).

جدول زیر فهرستی از آثار طبری کهن بازمانده‌است، شامل اشعار و عبارات و کلمات پراکنده. غالب اشعار منسوب به امرا و بزرگان طبرستان در موضوع رزم و بزم و شکار و طبیعت و مهر و کین و پیمان است.

شماره	اختصار	گوینده؛ موضوع	اندازه	قرن	منبع	مطالعات انجام شده
۱	پیروجه	دربارهٔ علی پیروزه	۱ بیت	۴	ابن اسفندیار، ج ۱، ص ۱۳۷، ترجمه، ص ۸۷	بهار؛ کیا، ۱۳۲۷؛ منشی زاده
۲	مسته	دیواره‌وز یا مسته‌مرد؛ دو قطعه	۹ بیت	۴	ابن اسفندیار، ج ۱، ص ۱۳۹، ترجمه، ص ۸۸	کسروی؛ بهار؛ کیا، ۱۳۲۷؛ ادیب طوسی؛ منشی زاده
۳	کاووس	عنصرالمعالی کیکاووس، دوبیتی دربارهٔ از جان گذشتن در میدان رزم	۲ بیت	۵	کیکاووس، بکوشش نفیسی؛ ترجمه، ص ۸۷	کیا، ۱۳۲۷؛ ادیب طوسی، منشی زاده، عمادی، ۱۳۵۹
۴	خورشید	اسپهبد خورشید ممطیر، دوبیتی در سوختن کوشک باذن قاضی	۲ بیت	۶	ابن اسفندیار، ج ۱، ص ۱۰۸، ترجمه، ص ۶۱؛ اولیاءالله، بکوشش خلیلی، ص ۹۷؛ ظهیرالدین، بکوشش شایان، ص ۴۳	کسروی؛ کیا، ۱۳۲۷؛ منشی زاده
۵	باربد	باربد جریر طبری؛ تک بیت ناظر به دو یابوی شاه	۱ بیت	۶	ابن اسفندیار، ج ۱، ص ۱۱۳، ترجمه، ص ۶۵؛ اولیاءالله، بکوشش ستوده، ص ۱۳۴؛ ظهیرالدین، بکوشش دارن، ص ۶۵	بهار؛ کیا، ۱۳۲۷؛ ادیب طوسی
۶	گرده	گرده بازو؛ دوبیتی در رنجوری خویش	۲ بیت	۶	ابن اسفندیار، ج ۲، ص ۱۱۵؛ ظهیرالدین، بکوشش شایان، ص ۱۷۷	کیا، ۱۳۲۷؛ منشی زاده
۷	ساری	شاعران ساری؛ بیت در وصف مُجیر	۱ بیت	۶	ابن اسفندیار، ج ۲، ص ۹۷	کیا، ۱۳۲۷؛ منشی زاده
۸	آمله	عباراتی به سبک ادب ساسانی از زبان آمله دختر اشتاد افسانه‌ای	۳ عبارت	؟	ابن اسفندیار، ج ۱، ص ۷۰، ترجمه، ص ۲۴؛ ظهیرالدین، بکوشش دارن، ص ۲۷	کیا، ۱۳۲۷
۹	سام	ابواعمرو؛ بیت در اژدها کشیِ سام	۱ بیت	۶؟	ابن اسفندیار، ج ۱، ص ۸۹، ترجمه، ص ۴۱	بهار، اقبال، کیا، ۱۳۲۷؛ منشی زاده
۱۰	معینی	ابراهیم معینی؛ دوبیتی حاوی یک بیت از نیکی‌نومه	۲ بیت	۶؟	ابن اسفندیار، ج ۱، ص ۱۳۷، ترجمه، ص ۸۶	کیا، ۱۳۲۷؛ منشی زاده
۱۱	هجیم	قاضی هجیم؛ بخشی از ملمع بلند فارسی درآمیخته به کلمات و عبارات عربی و طبری؛ در حدود ۱۸ مصراع طبری خالص دارد	۳۲ بیت	۶؟	ابن اسفندیار، ج ۱، ص ۱۳۴، ترجمه، ص ۸۳	کیا، ۱۳۲۷؛ مؤید
۱۲	قطب	قطب رویانی؛ ترجیع بندی در سه بند	۱۴ بیت	۷	ابن اسفندیار، ترجمه، ص ۲۶۰؛ اولیاءالله، بکوشش خلیلی، ص ۱۱۱؛ ظهیرالدین، بکوشش دارن، ص ۸۶	کسروی؛ کیا، ۱۳۲۷، منشی زاده
۱۳	امیرعلی	امیر علی؛ مطلع مرثیهٔ ترجیع بند	۱ بیت	۷	اولیاءالله، بکوشش ستوده، ص ۱۶۶	کیا، ۱۳۲۷
۱۴	امیر افراسیاب	کیا افراسیاب چلاوی؛ دو دوبیتی	۴ بیت	۸	نسخه Supple. Pres. ۱۸۱۷ در کتابخانهٔ ملی پاریس، به نقل از قزوینی در «مسائل پاریسیه»، ص ۱۸۳–۱۸۱	قزوینی، برجیان
۱۵	داوود	امیر داوود یک دوبیتی	۲ بیت	۸	نسخه Supple. Pres. ۱۸۱۷ در کتابخانهٔ ملی پاریس، به نقل از قزوینی در «مسائل پاریسیه»، ص ۱۸۳–۱۸۱	قزوینی، برجیان
۱۶	حسن	حسن کیا؛ سه دوبیتی	۶ بیت	۸	نسخه Supple. Pres. ۱۸۱۷ در کتابخانهٔ ملی پاریس، به نقل از قزوینی در «مسائل پاریسیه»، ص ۱۸۳–۱۸۱	قزوینی، برجیان
۱۷	عظیم	میر سید عبدالعظیم؛ دو دوبیتی	۴ بیت	۹	ظهیرالدین، بکوشش شایان، ص ۲۹۳–۲۹۲؛ کنزالاسرار، ج ۲، ص ۷۰	کیا، ۱۳۲۷، منشی زاده
۱۸	ظهیر ۱	عبارات طبری در «تاریخ طبرستان و رویان و مازندران»	۵ جمله	۹	ظهیرالدین، بکوشش دارن، ص ۲۳۵، ۳۷۶، ۴۱۳، ۴۳۹	کیا، ۱۳۲۷
۱۹	جامع	دو دوبیتی	۴ بیت	۹	نسخه‌های خطی «جامع الالحان عبدالقادر مراغی، بنقل از صادقی، ۱۳۷۱	صادقی، ۱۳۷۱
۲۰	شیخ علی	ضربالمثلی در حمله تیمور	۱ جمله	۱۱	ملا شیخ علی، ص ۵۶	عمادی، ۱۳۶۲
۲۱	اسفندیار	کلمات و ترکیبات طبری در «تاریخ طبرستان»		۷	ابن اسفندیار، جاهای مختلف	کیا، ۱۳۲۷
۲۲	اولیاء	کلمات و ترکیبات طبری در «تاریخ رویان»		۸	اولیاءالله، جاهای مختلف
۲۳	ظهیر ۲	کلمات و ترکیبات طبری در «تاریخ طبرستان و رویان و مازندران»		۹	ظهرالدین، جاهای مختلف	کیا، ۱۳۲۷

ادبیات مازندرانی

مقالهٔ اصلی: ادبیات مازندرانی

صفحه‌ای از کنزالاسرار، امیر پازواری این کتاب را به طبری نوشته‌است.

در دهه‌های اخیر تعداد مطالب ادبی چاپ شده به مازندرانی، که بیشتر به صورت شعر است، در حال رشد بوده و تلاش‌هایی شده تا امثال، و لغات گونه‌های مختلف جمع‌آوری شود. رادیو مازندران از زمان تأسیس خود در دهه ۱۹۶۰ میلادی، بخشی از برنامه‌های خود را به مازندرانی پخش می‌کند. به هر روی توجه ادبی مازندرانی‌ها به زبان خود به اندازه همسایگان غربی شان در گیلان نیست و بسیار کمتر از گروه‌های دارای هویت قوی قومی-زبانی از جمله کردها و بلوچ‌ها است.

نیما و زبان طبری

دغدغه اصلی نیما یوشیج حفظ و احیای زبان طبری بود، او در نامه‌ها و دست نوشته‌هایش و همچنین در مقدمه دفتر روجا، به این دغدغه اشاره می‌کند. وی در نامه‌هایی که به برادرش می‌نویسد، سه بار از وی می‌خواهد که کتاب تاریخ طبرستان و دیوان امیر پازواری را برایش تهیه کرده و ارسال کند. مهم‌ترین گام نیما در راه زنده نگاه داشتن زبان طبری، سرودن اشعار طبری در مجموعه ای با نام روجا است. نیما در یکی از دوبیتی‌های خود این چنین به دلبستگی اش به زبان تبری اشاره می‌کند:

کوُ چوُ مُنِ خاخوُرِ مُنی نیکتاءُ		خواهر کوچکم نیکتا است
برارِ مُنی لادُبن که وی یکتاءُ		تنها برادرم نامش لادبن است
تَبَری مُنی می گپ، مُنِ گواءُ		شعرهای تبری من، گواه من است
کِجهٔ گپ دی‌یَر بوتمُ سواءُ		در کجای حرف‌هایم دیگر غیر از این گفتم
		(روجا)

نیما در این دوبیتی به داشته‌ها و دلبستگی‌های خود اشاره می‌کند. او در بیت اول به دلبستگی زمینی یعنی برادر و خواهرش اشاره می‌کند و در بیت دوم به دلبستگی وجودی‌اش یعنی شعر و زبان تبری اشاره می‌کند. زبانی که شاید برخی از ادبا و شاعران مازندرانی به راحتی از داشتن و گفتن آن خرسند نباشند، بلکه برخی از آنها از هر فرصتی استفاده می‌کند تا طبری بودن خود و سخن گفتن به زبان طبری را انکار کنند. اما نیما آنهایی را انکار می‌کند که مدعی بودند نیما زادبوم (سرزمین) و زبان خود را فراموش کرده‌است. ولی نیما مدعی است نه تنها زبان مادری خود را فراموش نکرده‌است که اتفاقاً همین شعرهایی که به زبان تبری سروده گواه دلبستگی او به زبان تبری است. نیما زبان تبری را بخشی از افتخار و علاقه خود معرفی می‌کند و حتی برای آنکه دیگران را قانع کند به نوعی از آنها می‌خواهد که دلیل بیاورند که او کجا گفته‌است که اهل تبرستان نیست و به زبان زبان تبری حرف نمی‌زند.

ترجمه‌هایی به زبان طبری

مقالهٔ اصلی: ترجمه قرآن به زبان طبری

ادبیات طبریِ گرگانی

بخشی از ادبیات طبری را گویش گرگانی تشکیل می‌دهد که کتاب‌هایی مانند محبت نامه، نوم نامه، جاودان نامه، محرم نامه، و لغت نامه ای به نام لغت‌استرآبادی به این گویش نگاشته شده‌اند که صادق کیا از روی این متون واژه‌نامه گرگانی را تهیه کرد.

• جاودان نامه:

سَبب چه بی که عیسی واتِی که با شِمِه هر چه واتِن به اشاره واتِن(طبری امروزی:سبب چه بی‌یه که عیسی باته که با شِما هر چه باتمِه به اشاره باتمه/فارسی:سبب چه بود که عیسی گفت که با شما هر چه گفتم به اشاره گفتم)

• نوم نامه:

واتِی که هَنِه کو تِنِ زمین سِرخ بو(طبری امروزی:باته که ونِه که تِنِ زمین سِرخ بوئه/فارسی:گفت که باید که زمینَت سرخ باشد)

• محبت نامه:

اکه واتِی چون قیامت ورسه(طبری امروزی:اون که باته چون قیامت ورسه/فارسی:انکه گفت چون قیامت برسد)

اشعار طبری در قابوس نامه

عنصرالمعالی کیکاووس در قابوس نامه اشعاری به زبان طبری (مازندرانی) نیز سروده‌است که این گویش در قرن چهارم گویش متداول گرگان قدیم بوده‌است. بیت زیر نمونه ای از اشعار طبری عنصرالمعالی در قابوس نامه می‌باشد.

چنین گونه دونا که بوین هر زونه

به گور خته نخسه اون کس به خونه

اثرات متقابل طبری و سایر زبان‌ها

طبری و فارسی

تقریباً تمامی پژوهشگران بر این اعتقاد هستند که دیو سپید یا ارجنگ دیو نامی اصیل از ادبیات و زبان مازندرانی است و ریشه فارسی ندارد و خود کلمه دیو نیز ریشه مازندرانی دارد و سپس به زبان فارسی راه یافت.

در ایران مدرن، برخی از شرکت‌ها و محصولات محبوب مانند Rika (پسر) یا Kija (دختر) وجود دارند که نام خود را از کلمات طبری گرفته‌اند.

طبری و ترکمنی

در زبان ترکمنی برخی از وام‌واژه‌های مازندرانی وجود دارد.

وضعیت امروزی زبان مازندرانی

در گزارش یونسکو، زبان مازندرانی جزء زبان‌های در خطر مرگ نیست. اما فعالان محلی در مازندران می‌گویند این زبان در خطر مرگ است. یک پژوهشگر زبان مازندرانی نسبت به خطر نابودی این زبان کهن دارای ریشه هندو-اروپائی هشدار داد و گفت که بر اساس نتایج یک تحقیق ۶۰ درصد خانواده‌های مازندرانی در جمع خانوادگی هم به زبان فارسی مکالمه می‌کنند. محمد صالح ذاکری در نشستی با موضوع «آیندهٔ زبان مازندرانی» افزود: «رغبت نداشتن خانواده‌های مازندرانی برای آموزش زبان بومی به فرزندانشان، مهم‌ترین علت به خطر افتادن زبان مازندرانی است.» وی محدود شدن حوزه کاربرد، تأثیر زبان‌های دیگر و دلسردی و نداشتن اعتماد به نفس کاربران در استفاده از زبان مادری را از دیگر عوامل تهدیدکننده این زبان برشمرد. ذاکری با بیان اینکه نگرش مثبتی به زبان مازندرانی در خانواده‌ها وجود ندارد، گفت: «این نگرش منفی در دختران بیشتر از پسران و در کودکان و نوجوانان بیشتر از بزرگسالان است.»

ترجمه‌هایی از عربی به مازندرانی

آنچه میراث مکتوب طبری را از دیگر زبان‌ها ممتاز می‌سازد وجود چندین ترجمه از قرآن کریم و ترجمه‌ای از مقامات حریری است. روشی که در عموم این آثار اختیار شده ترجمهٔ کلمه به کلمه در زیر هر سطر از متن عربی‌ست و عیبش آن است که استخراج نحو زبان مقصد (طبری) را دشوار می‌سازد.

• نسخه قرآن کتابخانهٔ لژ بزرگ اسکاتلند

خوشبختانه نسخه قرآن اسکاتلند از دسترس زبانشناس برجسته‌ای چون لارنس پائول الول ساتن بیرون نبوده‌است. وی در سال ۱۹۶۳، در بررسی جامع این ترجمه میان سطری نسخه قرآن محفوظ در کتابخانهٔ لژ بزرگ اسکاتلند، زمان آن را در حدود سده دوازدهم هجری/ هجدهم میلادی و زبانش را از حوزهٔ گویشی دریای خزر برآورد می‌کند گو اینکه برخی ویژگی‌های گویشی آن نه گیلکی‌ست نه مازندرانی. از ۱۷۰۰ لغت مندرج در متن ۶۰۰ فقره محلی و باقی فارسی است. مطالعه الول ساتن تطور تاریخی صامتها، صرف، نحو و واژگان را در بر می‌گیرد.

• ترجمه طبری مقامات حریری

ترجمه مقامات الحریری در نسخه‌ای در کتابخانهٔ ملک تهران نگهداری می‌شود و دارای ۱۸۹ برگ است. صادق کیا(۱۳۲۳) در ارزیابی کوتاهی ترجمه را از اوایل قرن هفتم برآورد کرده اما فضل‌الله پاکزاد(۱۳۸۴) در مطالعه‌ای که از شش مقامهٔ نخست متن به عمل آورده تاریخی قدیمی‌تر از قرن نهم و دهم هجری برای آن قائل نمی‌شود.

• نسخه قرآن خاندان سورتیجی

ترجمهٔ دیگری از قرآن در خاندان سورتیجی در شهر ساری نگهداری می‌شود و داری ۲۵۰ برگ است. متن حاوی نیمه دوم قرآن منهای سوره‌های کوتاه آخر است و حدوداً بیش از یک سوم کتاب آسمانی را در بر می‌گیرد و زبان ترجمه به زبان مقامات الحریری نزدیک است؛ بنابراین قدمت آن ممکن است به سدهٔ هفتم هجری برسد. به عنوان مثال آیه‌ای از قرآن بدین صورت ترجمه شده‌است:

«یا ایها النّاس اِتّقوا ربّکُم انّ زلزله السّاعه شییٌ عظیم» ای مردمون بترسین شما خیا را کی زمین‌لرز قیومتی جیش وزرک

• دو نسخه قرآن کتابخانهٔ مجلس

نسخه‌های خطی دو ترجمه طبری قرآن در کتابخانهٔ مجلس نگهداری می‌شود: یکی به شماره ۱۲۲۷۸ در ۳۱۸ برگ با عنوان «تفسیر قرآن با ترجمه طبری جلد اول» و دیگری به شماره ۱۷۹۸۲ در ۳۸۸ برگ با عنوان «تفسیر قرآن از سورهٔ مریم تا آخر با ترجمهٔ فارسی و طبری کهن» که در ذیل بررسی می‌شود.

در تصویر، سورهٔ قدر قرآن به همراه ترجمهٔ طبری کهن

در تصویر، سورهٔ کوثر قرآن به همراه ترجمهٔ طبری کهن

ترجمه زیدی قرآن کریم به زبان طبری

مقالهٔ اصلی: ترجمه قرآن به زبان طبری

از آثار ارزشمند طبری قدیم ترجمه‌ای است از قرآن کریم از سورهٔ مریم تا آخر با ترجمه فارسی و طبری کهن که به شماره ۱۷۹۸۲ در کتابخانه مجلس نگهداری می‌شود. شهاب‌الدین حسینی نجفی مرعشی پشت جلد کتاب می‌نویسد: «آنچه به نظر حقیر آمد پس از ملاحظهٔ بسیار مختصر: در حواشی آیات شریفه تفسیری است ملتقط از کشاف، بیضاوی، تفسیر ناصر کبیر از ائمهٔ زیدیهٔ جد مادری سید مرتضی، تفسیر ابواسحاق ثعلبی، تفسیر سُدّی و کسی که تفسیر به امر او نوشته شد اسمش ملاحاجی پسر فقیه مازندرانی دیلمی از اعلام زیدیه می‌باشد. آنچه به نظر حقیر می‌رسد تفسیر تألیف علامه بحّاثه شیخ مجدالدین مازندرانی است از اعلام زیدیه که در حدود سنه ۷۰۰ فوت شد (والعم عندالله). نفاست نسخه از حیث قدم و مشتمل بودن بر لغات مازندرانی ست و علاوه مشتمل است بر کلمات بعضی از علما زیدیه در تفسیر آیات شریفه قرآن»

به عنوان مثال در ترجمه سوره کوثر آمده‌است:

• «إنّا أعطَیناکَ الکَوثَرَ» اما ترا هادائیم یا محمد (ص) وهشتی خونی چشمه
• «فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَانحَر» نماج بکن، تی خیا شکر بجار دنی بره، دیم هاقبله کن، قربان بکن
• «إنَّ شانِئَکَ هوَ الأَبتَرُ» که ترا بزا نوم بوسته اونه

آثار سده نوزدهم میلادی

آثاری که تا کنون یاد شد، گرچه طبری یا خویشاوندی نزدیک است، غالباً ناقص و ناخواناست و سیمای زبان را به‌درستی نشان نمی‌دند و برای مازندرانیان معاصر به‌درستی مفهوم نیست. نخستین آثاری که زبان طبری را تمام و کمال به ما عرضه می‌دارد مربوط به نیمه اول سدهٔ نوزدهم میلادی است. این آثار حاکی از آن است که در دویست سال اخیر مازندرانی دستخوش دگرگونی مهمی نشده‌است.

• نصاب طبری

یادگار پر و پیمان این عصر نصابی است که امیر تیمور قاجار ساروی مشهور به امیر مازندرانی، در عهد محمد شاه قاجار سرود. در این اثر ۸۵۳ لغت مازندرانی و برابر فارسی هرکدام در چند بحر عروض به رشته نظم کشیده شده‌است. این لغات را صادق کیا از روی سه نسخه استخراج کرده و در واژه‌نامهٔ طبری(۱۳۲۷) تنظیم نموده‌است.

• کوشش‌های خاورشناسان

آثار دیگر مازندرانی از سدهٔ نوزدهم مرهون کوشش‌های خاورشناسان و کنجکاوی جهانگردان است: الکساندر خوجکو(۱۸۴۲)، ایلیا برزین(۱۸۵۳)، گریگوری والریانویچ ملگنوف(۱۸۶۱٬۶۸)، برنهارد دارن(۱۸۶۲٬۷۵)، ژاک دمورگان(۱۹۰۴) در تألیفات خویش مقدار قابل توجهی لغات و اصطلاحات و عبارات و اشعار مازندرانی ثبت کرده‌اند.

در اینجا باید از متون منثور مازندرانی نیز یادکرد که به توصیهٔ اروپائیان نوشته شده یا از فارسی ترجمه شده‌است:

1. ترجمه بخشی از طوفان البکاء (برزین ۱۸۵۳، ج۲، ص ۷۲–۷۹)
2. ترجمه چندین حکایت فارسی، از جمله حکایات گلستان سعدی (دارن ۱۸۶۰٬۶۶، ج۲، ص ۱–۱۲۲)
3. روایتی از حادثهٔ معروف به شیخ طبرسی در نزدیکی بارفروش (دارن ۱۸۶۵)
4. دو روایت در مورد آمل و بارفروش به تاریخ ۱۳۰۷ هجری قمری (مورگان ۱۹۰۴، ص ۲۴۸–۷۶۰)

• دیوان امیر پازواری

این دیوان مجموعه‌ای از دو بیتی‌های طبری منسوب به شاعری به نام «امیر پازواری» است که «برنهارد دارن» شرق‌شناس روسی به یاری محمد شفیع مازندرانی، در سال ۶–۱۸۶۰ میلادی تحت عنوان کنز الاسرار در سن پطرزبورگ با برگردان پارسی چاپ کرده‌است.

تفاوت زبان مازندرانی و زبان فارسی

نقشهٔ مناطق دارای زبان‌های کناره دریای خزر بر اساس محدودهٔ دهستان‌های ایران. کشیده شده توسط جهاد سازندگی در سال ۱۹۸۶ میلادی.

زبان مازندرانی در همهٔ سطوح ساختاری سه‌گانه: آوایی، واژگانی و نحوی ویژگی‌هایی دارد که آن را از زبان فارسی معیار امروزی متمایز می‌سازد.

اختلاف آوایی ساختواژی

فارسی معیار	مازندرانی	فارسی معیار	مازندرانی
شب	šō	آب	ō
خواب	xō	تاب	tō
پدر	piyer	مادر	mār
دار/درخت	dār	دختر	detær
خوک	xi	باران	vāreš

اختلاف واژگانی

فارسی معیار	مازندرانی	فارسی معیار	مازندرانی
قاشق چوبی/کفچه	kæče	بشقاب (دوری)	duri
مرغ	kerk	خروس	telā
گردو	æğuz	قابلمه	láve
گنجشک	mičkā	قدم (گام)	šāb
قابلمه	læve	طویله	kelom
عمیق (ژرف)	jol	عریان، خشک و خالی	tisā
کُند	lāš	کُند و بیخیال	reg
لاکپشت	kavez	ملخ	bājkāk
بادمجان	vingum	شعله	bal

نحو

ساختمان عبارات در زبان مازندرانی، بر خلاف برخی از زبان‌های ایرانی دیگر مانند فارسی معیار، به صورت «هسته آخر» بوده و مضافٌ‌الیه و صفت در ابتدای ترکیب می‌آیند در صورتی که ساختمان اسمی فارسی معیار به صورت «هسته اول» است و مضافٌ‌الیه و صفت پس از آن می‌آیند.

فارسی معیار	مازندرانی (بهشهری)
اسب سفید	espe æsb
دختر زیبا	qæšenge kijâ
دختر بسیار زیبا	xæle qæšenge kijâ
دختر زیبای من	me qæšenge kijâ

آواشناسی زبان مازندرانی

زبان مازندرانی دارای ۱۲ واکه ساده می‌باشد. علاوه بر واکه‌های ساده در زبان مازندرانی از واکه‌های مرکب که از پیوستن چند واکه ساده به یکدیگر شکل می‌گیرد استفاده می‌شود. در برخی گویش‌های مازندرانی ۹ و برخی ۱۰ و برخی ۱۲ واکه ساده شناسایی شده‌است.

ردیف	مازندرانی	مازندرانی به لاتین	آوانگاری	مثال	توضیحات
۱	آ	ā	[ɑ]	امآ (emā) ما، جآ (jā) از، آمئی (āmī) عمو	پسین گرد باز (آ)
۲	ˇ (ˆ)	ə	[ʔ]	جˆر (jər) زیر، سˇر (sər) بی‌حس، هآکˆنه (hākəne) بکند	میانی خنثی (صدای بسیار کوتاه بین ” اَ ” و ” اِ ” که اصطلاحاً به آن “شواً می‌گویند)
۳	اَ (ئَ)	a	[æ]	جَر (jar) انبوه شاخه‌ها، سَر (sar) کله	پیشین گسترده باز (اَ)
۴	اِ (ئِ و ه)	e	[e]	جِر (jer) ته، جِر (jer) پایین (ساری)، سِر (ser) سیر، پِل (pel) پُل	پیشین گسترده کوتاه نیم بسته (اِ کوتاه)
۵	ئِ (ائِ)	ē	[:e]	جئِر (jēr) پاره، پئِل (pēl) هوای شرجی، بوئِردم (buērdem) رفتم (کتول)، شوپئِ (šūpē) شب پایی	پیشین گسترده کشیده نیم بسته (اِ کشیده)
۶	اُ (ئُ)	o	[o]	جُر (jor) جوی، کُته (kote) بچه	پسین گرد کوتاه نیم بسته (اُ کوتاه)
۷	اُو (ئُو)	ō	[:o]	یوُر (yōr) بیرون، اُوشون (ōšun) آنها (الیکایی)، تئُو (tō) تو (نوشهر)، دئُورئوُم (dōrūm) چرخ گرفتن	پسین گرد کشیده نیم بسته (اُ کشیده)
۸	او (و)	u	[u]	جور (jur) بالا، دو (du) دوغ، او (u) آب، تور (tur) تور	پسین گرد کوتاه بسته
۹	وُ (ئوُ)	ū	[:u]	جوُر (jūr) مانند، توُ (tū) تب، دوُ (dū) دود، توُر (tūr) تبر، لوُ (lū) لب، شوُ (šū) شب	پسین گرد کشیده بسته (او کشیده)
۱۰	ی (ای)	i	[i]	جیر (jir) پایین دست، گیرمه (girme) می‌گیرم	پیشین گسترده کوتاه بسته
۱۱	ئی (ای)	ī	[:i]	بئییه (baīye) شد، جئیر (jīr) پایین، تئیل (tīl) گل، مئی (mī) مو	پیشین گسترده کشیده بسته (ای کشیده)
۱۲	ی	y	[ʏ]	دئییه (daīye) بود (ساری)، دوئییه (davīya) بود (نوشهر)، دبئییه (dabīya) بود (کلاردشت)	نیم مصوت میان کامی آوایی (ی، یا)

اعداد

اعداد مازندرانی با اعداد دیگر زبان‌های هندواروپایی از یک ریشه می‌باشد. در جدول زیر اعداد مازندرانی و معادل آن ذکر شده‌است.

مازندرانی(لاتین)	طبری(مشرقی)	اوستایی	هندی	فارسی	انگلیسی	یونانی	تالشی
Ya/A	یَ / اَ	aevâ	ek	yek	one	oinos	i
de/du	دِ/ دوو	dvâ	du	du	two	dyo	dı
se	سِ	θeri	tin	seh	three	tries	se
čâr	چار	čâθwâr	čâr	čâhâr	four	tettâres	ču
penj/Pensh	پِنج/پِنش	âšpančâ	pânč	panj	five	pente	penj
šiš	شیش	xšvaš	sas(čhah)	šeš	six	hex	šâš
haf	هَف	haptâ	saptâ(sât)	haft	seven	heptâ	hâft
haš	هَش	aštâ	astau(at)	hašt	eight	okto	hašt
ne/nu	نِ/ نوو	navâ	naua(no)	noh	nine	enneâ	nav
da	دَ	âdasâ	dasâ(das)	dah	ten	dekâ	dâ

دستور زبان

ضمیر

در مازندرانی ضمیر سه حالت دارد: فاعلی، مفعولی و ملکی.

ضمیر	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
فاعلی، ساری	men	te	ve	emâ	šemâ	vešun
مفعولی، ساری	mere	tere	vere	emâre	šemâre	vešunre
ملکی، ساری	me	te	vene	ame	šeme	vešune
فاعلی، چالوس	men	to	ve	amâ	šomâ	vešon
مفعولی، چالوس	mene/mere	tere	vere	amâre	šomâre	vešonre
ملکی، چالوس	me	te	ve	ame	šeme	vešone
فاعلی، کلاردشت	men	to	un/on	amâ	šomâ	ušon
مفعولی، کلاردشت	mene	tere	une/vere	amâre	šomâre	ušone
ملکی، کلاردشت	me	te	une/ve	ame	šeme	ušone
فاعلی، شهمیرزاد	mo	to/tu	ü/o	h-ama	šamâ	ošan
مفعولی، شهمیرزاد	mar-a	tar-a/ter	ür-a	hamira	šamira	ošanra
ملکی، شهمیرزاد	me	to/te	e	hami	šami	ošene
فاعلی، تنکابنی	mon	to	vi	amâ	šomâ	ušân
مفعولی، تنکابنی	mere	tere	vere	amere	šemere	ušâne
ملکی، تنکابنی	mi	ti	vi	ami	šimi	ušane
فاعلی، الیکایی	men/a	tu	vi	amâ	šemâ	ōšun/unâhân
مفعولی، الیکایی	meyre	teyre	veyre	ameyre	šemeyre	ōšunre
ملکی، الیکایی	mey	tey	veyne	amey	šemey	ōšune/unâhâne
فاعلی،طبری طالقانی	men	te	ve	emâ	šemâ	vešun/ešon
مفعولی،طبری طالقانی	mere	tere	vere	emâre	šemâre	vešunre
ملکی،طبری طالقانی	mi	ti	vi	emei	šemei	vešuni
فاعلی،گویش طالقانی	men	to	u	mâ	šemâ	ošan
مفعولی،گویش طالقانی	mene/mere	tere	ure	mâre	šemâre	ošane
ملکی،گویش طالقانی	mi/meni	ti	uyi	mâyi	šemayi	ošani

شناسه (قائمشهر)

در زبان فارسی دو دسته شناسه داریم: گذشته و حال. اما در زبان طبری سه دسته شناسه داریم: گذشته، حال ساده و حال التزامی. (نمونه زیر بر اساس گویش قائمشهری تنظیم شده‌است)

۱. گذشته:

• بن ماضی ساده: -ba-pet = پخت
• بن ماضی استمراری: -pat = می‌پخت

گذشته	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	eme	i	e	emi	eni	ene

۲. حال ساده:

• بن مضارع اخباری: -paj = می‌پزد

حال ساده	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	embe	eni	ene	embi	enni	enne

۳. حال التزامی:

• بن مضارع التزامی: -ba-pej = بپزد

حال التزامی	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	em	i	e	im	in	en

شناسه (چالوس)

در زبان فارسی دو دسته شناسه داریم: گذشته و حال. اما در زبان طبری سه دسته شناسه داریم: گذشته، حال ساده و حال التزامی. (نمونه زیر براساس گویش چالوس صرف شده‌است)

۱. گذشته:

• بن ماضی ساده: _buārd = رفت
• بن ماضی استمراری: _še_ma = می‌رفت

گذشته	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه پس از همخوان	eme	i	e	emi	enni	enne
شناسه پس از واکه	me	i	∅	mi	nni	nne
شناسه پس از واکه (ی)	yame	∅	ya	yami	yanni	yanne

۲. حال ساده:

• بن مضارع اخباری: _še = می‌رود

حال ساده	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه پس از همخوان	eme	ni	ne	emi	enni	enne
شناسه پس از واکه	me	ni	ne	mi	nni	nne

۳. حال التزامی:

• بن مضارع التزامی: _buār = برود

حال التزامی	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه پس از همخوان	am	i	e	im	in	an
شناسه پس از واکه	m	y	∅	ym	yn	n
شناسه پس از واکه (ی)	yam	yey	ye	yeym	yeyn	yan

شناسه (کلاردشت)

در زبان فارسی دو دسته شناسه داریم: گذشته و حال. اما در زبان طبری سه دسته شناسه داریم: گذشته، حال ساده و حال التزامی. (نمونه زیر براساس گویش کلاردشت صرف شده‌است)

۱. گذشته:

• بن ماضی ساده: _ba_berd = برد
• بن ماضی استمراری: _bard = می‌بَرد

گذشته	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه پس از همخوان	eme	i	e	emi	enni	enne
شناسه پس از واکه	me	i	e	mi	nni	nne
شناسه پس از واکه (ی)	yame	∅	ya	yami	yanni	yanne

در جدول زیر افعال خوردن (boxordan)، آمدن (bimân) و دیدن (badiyân) در زمان گذشته صرف شده‌اند.

گذشته	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه پس از همخوان	baxordeme	baxordi	baxorde	baxordemi	baxordenni	baxordenne
شناسه پس از واکه	bimâme	bimâi	bimâe	bimâmi	bimânni	bimânne
شناسه پس از واکه (ی)	badiyame	badi	bidiya	badiyami	badiyanni	badiyanne

۲. حال ساده:

• بن مضارع اخباری: _bar = می‌بُرد

حال ساده	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه پس از همخوان	eme	ni	ne	emi	enni	enne
شناسه پس از واکه	me	ni	ne	mi	nni	nne

در جدول زیر افعال خوردن (boxordan) و خواستن (bexâysan) در زمان حال صرف شده‌اند.

حال ساده	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه پس از همخوان	xoreme	xorni	xorne	xoremi	xorenni	xorenne
شناسه پس از واکه	xâyme	xâyni	xâyne	xâymi	xâynni	xâynne

۳. حال التزامی:

• بن مضارع التزامی: _ba_ber = ببرد

حال التزامی	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه پس از همخوان	am	i	e	im	in	an
شناسه پس از واکه	m	y	e	ym	yn	n
شناسه پس از واکه (ی)	yam	yey	ye	yeym	yeyn	yan

در جدول زیر افعال خوردن (boxordan)، رفتن (beyšan) و آمدن (bimân) در زمان حال التزامی صرف شده‌اند.

حال التزامی	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه پس از همخوان	baxoram	baxori	baxore	baxorim	baxorin	baxoran
شناسه پس از واکه	bašom	bašoy	bašoe	bašoym	bašoyn	bašon
شناسه پس از واکه (ی)	biyam	biyey	biye	biyeyem	biyeyn	biyan

شناسه (شهمیرزاد)

در زبان فارسی دو دسته شناسه داریم: گذشته و حال. اما در زبان طبری سه دسته شناسه داریم: گذشته، حال ساده و حال التزامی.(نمونه زیر بر اساس گویش شهمیرزاد تنظیم شده‌است)

۱. گذشته:

• بن ماضی ساده: ba-xord = خورد
• بن ماضی استمراری: mo_xord = می‌خورد

گذشته	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	ema	i	a	emi	eni	ena

۲. حال ساده:

• بن مضارع اخباری: xor = می‌خورد

حال ساده	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	emma	eni	ena	emmi	enni	enna

۳. حال التزامی:

• بن مضارع التزامی: -ba-xor = بخور

حال التزامی	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	am	i	a	im	in	an

صرف فعل (قائمشهر)

در جدول زیر فعل گرفتن (baiten) بر اساس گویش قائمشهری در زمان‌های مختلف صرف می‌شود. برای منفی کردن این فعل در زمان‌های: گذشته ساده، گذشته کامل، گذشته التزامی، گذشته کامل التزامی و حال التزامی n جایگزین b در ابتدای فعل می‌شود و در زمان‌های گذشته استمراری و حال ساده na جایگزین g در ابتدای فعل می‌گردد بنابراین نفی زمان‌های گذشته ساده و گذشته استمراری یک صورت دارد. همچنین دو زمان گذشته و حال در حال انجام حالت منفی ندارند.

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
گذشته ساده	baiteme	baiti	baite	baitemi	baiteni	baitene
گذشته کامل	bait-bime	bait-bi	bait-bie	bait-bimi	bait-bini	bait-bine
گذشته التزامی	bait-buem	bait-bui	bait-bue	bait-buim	bait-buin	bait-buen
گذشته التزامی کامل	bait-bi-bum	bait-bi-bui	bait-bi-bu	bait-bi-buim	bait-bi-buin	bait-bi-buen
گذشته استمرای	giteme	giti	gite	gitemi	giteni	gitene
گذشته در حال انجام	daime-giteme	daii-giti	daie-gite	daimi-gitemi	daini-giteni	daine-gitene
حال ساده/آینده	girembe	girni	girne	girembi	girenni	girenne
حال در حال انجام	darme-girembe	dari-girni	dare-girne	darmi-girembi	darni-girenni	darne-girenne
حال التزامی	bairem	bairi	baire	bairim	bairin	bairen
آینده	xâmbe bairem	xâni bairi	xâne baire	xâmbi bairim	xânni bairin	xânne bairen

صرف فعل (چالوس)

در جدول زیر فعل رفتن (buārden) بر اساس لهجه چالوس در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
گذشته ساده	buārdeme	buārdi	buārde	buārdemi	buārdenni	buārdenne
گذشته کامل	buārde-biyame	buārde_bi	buārde_biya	buārde-biyami	buārde-biyanni	buārde-biyanne
گذشته التزامی	buārde-bum	buārde-buy	buārde-buye	buārde-buym	buārde-buyn	buārde-bun
گذشته التزامی کامل	buārde-bi-bum	buārde-bi-buy	buārde-bi-buye	buārde-bi-buym	buārde-bi-buyn	buārde-bi-bun
گذشته استمراری	še_ma_me	še_ma_i	še_ma	še_ma_mi	še_ma_nni	še_ma_nne
گذشته در حال انجام	dar-šemame	dar-šemai	dar-šema	dar-šemami	dar-šemanni	dar-šemanne
حال ساده/آینده	šeme	šeni	šene	šemi	šenni	šenne
حال در حال انجام	dar-šeme	dar-šeni	dar-šene	dar-šemi	dar-šenni	dar-šenne
حال التزامی	buāram	buāri	buāre	buārim	buārin	buāran
حال التزامی	xāyme buāram	xāyni buāri	xāyne buāre	xāymi buārim	xåynni buāri	xāynne buāran

در جدول زیر فعل آمدن (bimān) بر اساس لهجه چالوس در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
گذشته ساده	bimāme	bimāi	bimā	bimāmi	bimānni	bimānne
گذشته کامل	bimā-biyame	bimā_bi	bimā_biya	bimā-biyami	bimā-biyanni	bimā-biyanne
گذشته التزامی	bimā-bum	bimā-buy	bimā-buye	bimā-buym	bimā-buyn	bimā-bun
گذشته التزامی کامل	bimā-bi-bum	bimā-bi-buy	bimā-bi-buye	bima-bi-buym	bimā-bi-buyn	bimā-bi-bun
گذشته استمراری	e_ma_me	e_ma_i	e_ma	e_ma_mi	e_ma_nni	e_ma_nne
گذشته در حال انجام	dar_emame	dar_emai	dar_ema	dar_emami	dar_emanni	dar_emanne
حال ساده/آینده	eme	eni	ene	emi	enni	enne
حال در حال انجام	dar_eme	dar_eni	dar_ene	dar_emi	dar_enni	dar_enne
حال التزامی	biyem	biyey	biye	biyeym	biyeyn	biyen
آینده	xāyme biyem	xāyni biyey	xāyne biye	xāymi biyeym	xāynni biyeyn	xāynne biyen

صرف فعل (کلاردشت)

در جدول زیر فعل بردن (baberden) بر اساس لهجه کلاردشت در زمان‌های مختلف صرف می‌شود. برای منفی کردن این فعل در زمان‌های: گذشته ساده، گذشته کامل، گذشته التزامی، گذشته کامل استمراری n جایگزین b در ابتدای فعل می‌شود و در زمان‌های: حال ساده، گذشته استمراری و حال التزامی n در ابتدای فعل اصلی می‌آید.

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
گذشته ساده	baberdeme	baberdi	baberde	baberdemi	baberdenni	baberdenne
گذشته کامل	baberde-biyame	baberde_bi	baberde_biya	baberde-biyami	baberde-biyanni	baberde-biyanne
گذشته التزامی	baberde-bum	baberde-buy	baberde-buye	baberde-buym	baberde-buyn	baberde-bun
گذشته التزامی کامل	baberde-bi-bum	baberde-bi-buy	baberde-bi-buye	baberde-bi-buym	baberde-bi-buyn	baberde-bi-bun
گذشته استمراری	bar_imi_yame	bar_imi	bar_imi_ya	bar_imi_yami	bar_imi_yanni	bar_imi_yanne
گذشته در حال انجام	dabiyame-barimiyame	dabi-barimi	dabiya-barimiya	dabiyami-barimiyami	dabiyanni-barimiyamnni	dabiyanne-barimiyanne
حال ساده/آینده	barme	barni	barne	baremi	barenni	barenne
حال در حال انجام	darme-bareme	dari-barni	dare-barne	darmi-baremi	darni-barenni	darne-barenne
حال التزامی	baberam	baberi	babere	baberim	baberin	baberan
آینده	xâyme baberam	xâyni baberi	xâyne babere	xâymi baberim	xâynni baberin	xâynne baberan

صرف فعل (شهمیرزاد)

جدول زیر فعل خوردن (baxordan) بر اساس گویش شهمیرزادی در زمان‌های مختلف صرف می‌شود. برای منفی کردن این فعل در زمان‌های: گذشته ساده، گذشته کامل، گذشته التزامی، گذشته کامل، گذشته کامل التزامی، حال التزامی n جایگزین b در ابتدای فعل می‌شود و در زمان‌های: حال ساده، گذشته استمراری، حال در حال انجام و گذشته در حال انجام ne در ابتدای فعل اصلی می‌آید.

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
گذشته ساده	baxordema	baxordi	baxorda	baxordemi	baxordeni	baxordena
گذشته کامل	baxorde-bema	baxorde-bi	baxorde-bia	baxorde-bemi	baxorde-beni	baxorde-bena
گذشته التزامی	baxorde-bam	baxorde-bi	baxorde-bo	baxorde-bim	baxorde-bin	baxorde-ben
گذشته التزامی کامل	baxorde-bi-bam	baxorde-bi-bi	baxorde-bi-bo	baxorde-bi-bim	Baxorde-bi-bin	baxorde-bi-ben
گذشته استمراری	moxordema	moxordi	moxorda	moxordemi	moxordeni	moxordena
گذشته در حال انجام	davema-moxordema	davi-moxordi	dava-moxorda	davemi_moxordemi	daveni moxordeni	davena moxordena
حال ساده/آینده	xoremma	xoreni	xorena	xoremmi	xorenni	xorenna
حال در حال انجام	darma-xoremma	dari-xoreni	dara-xorena	darmi-xoremmi	darni xorenni	darna xorenna
حال التزامی	baxoram	baxori	baxora	baxorim	baxorin	baxoran
آینده نوع اول	vana baxoram	vana baxori	vana baxora	vana baxorim	vana baxorin	vana baxoran
آینده نوع دوم	xâmma baxoram	xâni baxori	xâna baxora	xâmmi baxorim	xânni baxorin	xânna baxoran

ماضی نقلی

برخی از محققان بر این باورند که در زبان مازندرانی ساخت ماضی نقلی وجود ندارد و گویشوران از ساخت گذشتهٔ ساده به جای آن استفاده می‌کنند. اما شواهد نشان می‌دهند که ماضی نقلی در این زبان به دو شیوه، با بهره‌گیری از جایگاه تکیهٔ اولیه و قید، ساخته می‌شود. (داده‌های پژوهشی حاضر از منطقه بابلکنار گردآوری گردیده‌است)

• اگر تکیهٔ اولیه بر روی پیشوند فعلی باشد، ساخت گذشته ساده‌است.

او آن کار را کرد	vә unta kar-rә ‘hæ-kәrdә
بچه خوابید	væčә ‘ba-xәtә
ناهار خوردم	čašt ‘bæ-xәrdәmә
من چشمم را بستم	mәn šә čәš-(r)ә ‘dæ-vәssәmә
دخترم برنج را باد داد (خاکش را جدا کرد)	mә kija/dәtәr dunә-rә ‘hә-patә

• چنانچه تکیهٔ اولیه بر روری هجای اول فعل قرار گیرد، ساخت ماضی نقلی خواهد بود.

او آن کار را کرده‌است	ve unta kar-(r)ә ha-‘kәrdә
بچه خوابیده‌است (اکنون در خواب است)	væčә ba-‘xәtә
ناها خورده‌ام	čašt bæ-‘xәrdәmә
من چشمم را بسته‌ام	mәn šә čәš-(r)ә dæ-‘vәssәmә
دخترم برنج را باد داده‌است	mә kija/dәtәr dunә-rә hә-‘patә

• همچنین در زبان مازندرانی فعل ماضی نقلی با افزودن فعل کمکی [dâr] (در گویش آمل dây و در گویش شهمیرزاد dâ) به فعل ماضی ساخته می‌شود.

فعل شدن	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
ماضی نقلی (ساری)	bazu dârme	bazu dârni	bazu dârne	bazu dârmi	bazu dârnni	bazu dârnne
ماضی نقلی (آمل)	bazu dâyme	bazu dâyni	bâzu dâyne	bâzu dâymi	bâzu dâynni	bazu dâynne

فارسی معیار	گویش ساروی
تو برای چه بچه ات را زده‌ای	te četi vesse še vače re bazu dârni
تو برای چه بچه ات را زدی	te četi vesse še vače re bazui

فارسی معیار	گویش ساروی
من این کتاب را صحافی کرده‌ام	men in ketâb re sahhâfi hâkord dârme
من این کتاب را صحافی کردم	men in ketâb re sahhâfi hâkordeme

این ساختار در اشعار کهن طبری همچون دیوان امیر پازواری نیز دیده می‌شود.

کس ونه که مه پیغوم باوه او ره

من نقره دکرد دارمه ته یاسه مو ره

کس می‌باید پیغام مرا به او بگوید

من موی چون یاس تو را نقره گرفته‌ام

ته که سرخه گل ولگ ره جومه داری

ورازنه مه دل ره صید کرده داری

تو که از برگ گل سرخ لباس داری

می‌برازد که دل مرا صید کرده‌ای

تکیه در افعال پیشوندی

برخی افعال مازندرانی در زمان حال ساده پیشوند خود را حفظ می‌نمایند این در حالی است که اصولاً پیشوند از هسته فعل حذف می‌شود.

• برخی افعال در زمان حال ساده با پیشوند و بدون پیشوند.

فارسی	فعل با پیشوند	فعل بدون پیشوند
می‌توانم	batumme	tumme
می‌کنم	hākemme	kemme
می‌پوشم	bapušemme	pušemme
می‌افتم	dakafemme	kafemme

• اگر تکیهٔ اولیه بر روی پیشوند فعلی باشد، فعل حال ساده منفی می‌گردد.

فارسی معیار	گویش فیروزکوهی
او نمی‌تواند از آن درخت بالا برود	vә ‘bæ-tunnә un dārə lū būrə

• چنانچه تکیهٔ اولیه بر روی هجای اول فعل قرار گیرد، فعل حال ساده مثبت می‌گردد.

فارسی معیار	گویش فیروزکوهی
او می‌تواند از آن درخت بالا برود	vә bæ-‘tunnә un dārə lū būrə

• فعل مثبت بدون پیشوند.

فارسی معیار	گویش فیروزکوهی
او می‌تواند از آن درخت بالا برود	vә t‘unnә un dārə lū būrə

• فعل منفی بدون پیشوند.

فارسی معیار	گویش فیروزکوهی
او نمی‌تواند از آن درخت بالا برود	vә næ-‘tunnә un dārə lū būrə

نشانه نکره

اسم نکره در زبان مازندرانی با چندین نشانه همراه هست.

• در زبان مازندرانی نشانه نکره[i] یک نشانهٔ پر رنگ هست. این نشانه بعد از اسامی مختوم به صامت به همین شکل ظاهر می‌گردد اما پس از اسم‌هایی که به یک مصوت ختم شده باشند همراه با واج میانجی ای آشکار می‌شود که معمولاً به صورت نکره[e] قابل تشخیص است. نشانهٔ مذکور هم پس از اسم مفرد می‌آید و هم جمع و یک نشانه پسایند است. (نمونه زیر براساس گویش چالوس تنظیم شده‌است)

فارسی معیار	مازندرانی (لهجه چالوس)
اسبی سر پل گیر کرده‌است	asbi pel-e sar gir hākurde

فارسی معیار	مازندرانی (لهجه چالوس)
دختری آمد	kijaei bimā

فارسی معیار	مازندرانی (لهجه چالوس)
مردانی داشتند می‌آمدند	mardakuni dar- emanne

• نشانه دیگر در زبان مازندرانی برعکس نشانه [i] یک نشانه پیشین است که در گویش چالوس (کلارستاقی) بصورت [ya,ye] و [yattā] می‌باشد که برابر با [yek] در زبان فارسی است. نشانه مذکور در گویش رامسری بصورت [ye] و در گویش ساروی (شرق مازندران) به شکل [attā] و [yattā] و در گویش رشت (گویش غرب گیلان) به شکل [i] و [itā] می‌باشد. (نمونه زیر براساس گویش چالوس تنظیم شده‌است)

فارسی معیار	مازندرانی (لهجه چالوس)
روزی پیش من می‌آیی	ye ruz me var eni

فارسی معیار	مازندرانی (لهجه چالوس)
یک زن دارد می‌آید	yattā zanā dar- ene

فارسی معیار	مازندرانی (لهجه چالوس)
یک شب باید بروم پیش حسن	ya šu veni buāram hasane var

• نشانهٔ نکره [i] و دیگر شکل یا شکل‌های آن، گاه همراه با نشانهٔ نکرهٔ دیگر، یعنی [ya] , [ye] و [yattā] برای یک اسم به کار گرفته می‌شوند و به کمک یکدیگر نشانهٔ ترکیبی به وجود می‌آورند. (نمونه زیر براساس گویش چالوس تنظیم شده‌است)

فارسی معیار	مازندرانی (لهجه چالوس)
یک روز باید پیش تو بیایم	ya ruzi veni biyam te var

فارسی معیار	مازندرانی (لهجه چالوس)
جایی او را دیده‌ام	ya jaei vere baiyamme

• در زبان مازندرانی هم صفت‌های مبهمی چون [hič] ، [har] و غیره می‌توانندبا همراهی [i] یا بدون آن، اسم را نکره کند. (نمونه زیر بر اساس گویش چالوس تنظیم شده‌است)

فارسی معیار	مازندرانی (لهجه چالوس)
هر دختری دختر من نمی‌شود	har kijāei me kijā navune

فارسی معیار	مازندرانی (لهجه چالوس)
هیچ درختی وجود ندارد	hič dari da-niye

نشانه جمع

در زبان مازندرانی از نشانه‌های [on]،[šon] ,[kon]،[ât] و [ville] برای جمع استفاده می‌شود.

• از نشانهٔ [on] فقط برای اسم جاندار استفاده می‌شود.

پسرها	rikâ on
دخترها	kijâ on
پدر بزرگ‌ها	gate piyar on
بچه‌ها	vače on

فارسی معیار	مازندرانی (لهجه چالوس)
پسرها داشتند می‌رفتند	rikâon dar šemanne

• از نشانهٔ [šon] برای اسامی جاندار و غیر جاندار استفاده می‌شود.

پسرها	rikâ šon
دخترها	kijâ šon
زن‌ها	zenâ šon
مردها	mardi šon
پدر بزرگ‌ها	gate piyar šon
مورچه‌ها	malije šon
گردوها	âqoz šon

فارسی معیار	مازندرانی (لهجه چالوس)
پسرها دارند می‌روند	rikâšon dar šenne

• از نشانهٔ [kon] برای اسامی جاندار و غیر جاندار استفاده می‌شود.

پله‌ها	pelle kon
زن‌ها	zenâ kon
مردها	marde kon

فارسی معیار	مازندرانی (لهجه چالوس)
از پله‌ها بالا رفتم	pellekon je jur buārdeme

• از نشانهٔ [ât] به‌صورت محدود استفاده می‌شود.

ده‌ها

deh ât

فارسی معیار	مازندرانی (لهجه چالوس)
پسرم به ده‌های آنها دارد می‌رود	me rikâ ošone dehât dar šene

• از نشانهٔ [ville] به‌صورت محدود استفاده می‌شود.

بچه‌ها

vače ville

فارسی معیار	مازندرانی (لهجه چالوس)
بچه‌ها در شهر شما هستند	vačeville šeme šahre dele darene

رنگ

نام رنگ‌ها در زبان مازندران (طبری) و معادل آن در زبان فارسی:

شماره	زبان فارسی	زبان مازندرانی (زبان طبری)	تلفظ به زبان مازندرانی (زبان طبری) با آوای صوتی
۱	سفید	اِسپه/اِسبه	espe/esbe
۲	سیاه	سیو	siyu/siyo
۳	آبی	کئو	kahu/kau
۴	آبی سیر	کِتَر	ketar
۵	قهوه ای	خِری	xeri
۶	قهوه ای تیره	رَش	raš
۷	قهوه ای روشن	آغوزی/جُزی	aquzi/jozi
۸	سبز	سَوز/سَز	savz/saz
۹	نخودی	شِه‌وا	ševā
۱۰	بنفش	ونوش/ونوشی	vanuš/vanuši
۱۱	صورتی	دیمی	dimi
۱۲	طوسی	کپوری	kapuri
۱۳	نقره ای	کنفی	kanafi
۱۴	زرد	کرند/زردی	karend/zardi
۱۵	طلایی	زری	zari
۱۶	سرخ	سِرخ	serx
۱۷	قرمز	آل/جیگ/قَرمِز	āl/jig/qarmez
۱۸	خاکستری	کِلینی/کَلِنی	kelini/kaleni
۱۹	شنی/ماسه‌ای	وازی	vāzi
20	نارنجی	کَرِبا	Kareba

نمونه واژگان

شماری از واژه‌های مازندرانی در سه گویش کلاردشتی، گرگانی و قائمشهری با برابر گیلکی و فارسی و انگلیسی آن در اینجا به الفبای فونتیک بین‌المللی آوانویسی شده‌است:

مازندرانی (لهجه گرگان)	مازندرانی (لهجه قائمشهر)	مازندرانی (لهجه کلاردشت)	گیلکی (لهجه رشت)	فارسی	فارسی آوانویسی شده	انگلیسی
dim	dim	dim	dim	روی/چهره/دیم	ruy/čehreh	face
vače/kote	vače	vače	zay	کودک/بچه	kudæk/bæčé	Child
piyer	piyer	piyar	per	پدر	pedær	Father
ši piyer	ši piyer	ši piyar	mərdə per	پدرشوهر	pedær šohar	Father-in-law
kijâ/deter	kijâ/deter	kijâ/detar	kor	دختر	doxtær	Girl/Daughter
rikâ/peser	rikâ/peser	rikâ/pesar	rey/ri	پسر	pesær	Boy/Son
kerg	kerk	kerk	kark	مرغ خانگی	morgh khanegi	Hen
guw	guw	gow	gäb	گاو	gāv	Cow
melije/molije	melije	malije	murjâne	مورچه	murčé	Ant
kangoli	kangeli	kangoli	garzak	زنبور	zanbur	Bee
zerzem/asel maqez	zezem	asel mehaz	siftâl	زنبور عسل	zanbure asal	Honey Bee
bâmeši	bameši	pičâ/bameši	piča/piche	گربه/پیشی	gorbe/piši	Cat
jikâ	mičkâ	miškâ	čičini	گنجشک	gonješk	Sparrow
lalembâz/jerjer	lalembâz	lalebâz	čičilâs	سنجاقک	sanjâqak	Damselfly
mâčkol	mâčkel	mâčkol	čičir	مارمولک	mârmolak	Lizard
estekâ	hestekâ	hessekâ	xâš	استخوان	estexân	Bone
areskini/zangiče	elaskin/bâlkin	bâleskin	ašpe	آرنج	ârenj	Elbow
zemun/geder	zemun/geder	zamon	zəmat	زمان	zaman	Time
estâre/roojâ	esâre/roojâ	esâre/setâre	kiĵi/setarə	ستاره	setare	Star
nesum/sâyne	nesum/sâyne	nesum/sâye	nesä/saye	سایه	saye	Shadow
jur	jur	jur	buĵor / jor	بالا	bāla	Up
gat/gad	gat	gat	pilə=pila	بزرگ	bozorg	Big
vene	vene/her	vene/eštehâ	vastån	اشتها یا میل	ešteha یا meyl	Appetite
bašendesten	bašendiyen	bašeniyan/barixtan	šondån/fotan	ریختن مایعات	rixtan e mayeāt	Bottling

واژگان باستانی در زبان مازندرانی

یکی از ویژگی‌های زبان مازندرانی این است که بسیاری از واژه‌های کهن ایرانی میانه (ساسانی، اشکانی و سکایی) و ایرانی باستان (پارسی باستان، اوستا و سکایی) را بدون تغییر اساسی در صورت و معنی در خود حفظ نموده‌است. علت این امر به عقیده مورخان و متخصصان این است که سرزمین مازندران (طبرستان) از نفوذ و تسلط اعراب به دور بوده‌است. این واژه‌ها در فارسی معیار امروزی یا اصلاً وجود ندارند یا دچار تحول و دگرگونی زیادی شده‌اند. این واژه‌ها در جدول زیر آورده شده‌اند:

مازندرانی	ایرانی میانه و باستان	فارسی
armeĵi	armištzi	جوجه تیغی
ešnāfe	ešnošeh	عطسه
ašon	ašahin	دیشب
alleh	aluh	عقاب
bāmši	bānšaov	گربه
pitakale	putak kala	جغد
taši	taši	خارپشت
ketār	ketār	چونه/پوزه
aš	ars	خرس
bašәnniyan	pašan čitan	پایین ریختن
ande	and	آنقدر
berme	barmak	گریه

جستارهای وابسته

• ادبیات مازندرانی
• موسیقی مازندرانی
• فرهنگ طبری
• مردم طبری
• هویت مازندرانی
• طبرستان
• گاهشماری مازندرانی
• استان مازندران
• استان گلستان
• استان تهران
• استان سمنان
• شهرستان فیروزکوه
• دلکش
• الیکایی

پیوند به بیرون

• لکوک، پیر (۱۳۹۰). «گویش‌های حاشیه دریای خزر و گویش‌های شمال غرب ایران». راهنمای زبان‌های ایرانی. ج. ۲. ترجمهٔ آرمان بختیاری، عسکر بهرامی، حسن رضایی باغ‌بیدی، نگین صالحی‌نیا. تهران: انتشارات ققنوس. ص. ۴۸۹-۵۱۵. شابک ۹۶۴-۳۱۱-۳۹۰-۶.
• فرهنگ لغات مازندرانی به فارسی
• قسمتی از داستان امیر و گوهر/خواننده و راوی: حسین علمباز (به لهجه بابلی)
• داستانی از سرگذشت شهدا به زبان مازندرانی شبکهٔ اطلاع‌رسانی راه دانا
• زبان طبری، زبان سبز طبیعت ایسنا.